sahet_ashyrov
29.08.2020 08:58
Dowamy (19)...
Bagtyýar bu hekaýaty aýdyp bolansoň:
– Eý, älemiň patyşasy! Bu kyssada akylly kişilere köp öwüt-ündeler bardyr. Mundan maksat şudur: Taňrynyň binýadyny ýykmaga gyssanmazlyk gerekdir. Adam ogly Taňrynyň binýadydyr. Eger hajyp oglany öldüren bolsady, hatyn zary-girýan bolup, gaýgy-hasraty köňülleri ýakardy, köp puşmanlyklar bolardy. Indi meni öldürmäge gyssanmagyn. Bir gün meniň hem päkligim bilner. Meniň diriligimden patyşa üçin köp peýdalar bolar – diýdi.
Soňra patyşanyň buýrugy bilen ony ýene-de zyndana eltdiler.
* * *
Ertesi, daňdan patyşa ýene-de tagtyna çykyp oturdy. Baş wezir ähli wezirleri ýygnap, patyşanyň gaşyna geldi hem-de wezir ileri çykyp:
– Patyşanyň işi günäni bagyşlap, melamata galmak boldy. Perman bersin, başga bir çäre gözlemäliň – diýdi.
Muny eşiden patyşa:
– Eltiň-de asyň – diýip buýurdy.
Bagtyýar patyşanyň gaşyna getirilende:
– Eý, älemiň şasy! Bilgin, adam ogly dirikä Taňrynyň takdyryndan aman bolmaz. Meselem, Hyjaz patyşasy hem ogluny kaza-takdyrdan gaçyrypdy, emma ahyrynda öz takdyryna uçrapdy. Eger soltan buýursa, Hyjaz patyşasy hakynda bir ajap hekaýat aýdyp bereýin – diýdi.
Patyşa:
– Ol niçiksi hekaýat? Aýt eşideliň – diýdi.
***
HYJAZ PATYŞASYNYŇ HEKAÝaTY
Bagtyýar söze başlady:
– Patyşa mälim bolsun, Hyjaz yklymynda bir patyşa bardy. Mal-nygmaty köpdi, emma hiç bir ogly ýokdy. Ol hemişe: «Menden soňra ýerime patyşa bolar ýaly Taňrytagala maňa bir ogul beräýse niçik bolardy?!» diýýärdi. Ahyrynda Beýik Taňry oňa bir ogul bagyş etdi. Müneçjimler onuň täleýine garap:
– Bu oglan ýedi ýaşyna ýetende bir kaza-takdyra uçrar. Eger şol kazadan aman-esen geçäýse, onda patyşanyň ölümi şu oglanyň elinden bolar – diýýärler.
Onda patyşa:
– Ähli halk ogul dünýä inse şat bolýar, men bolsa gam-gussa düşdüm – diýýär.
Oglan ýedi ýaşyna ýakynlaşanda patyşa ogluny gizlemek isledi. Emma öz eli bilen takdyra tabşyrýandygyny bilmedi. Ol ynsanlyk çäresi bilen Ylahy takdyry bozup bolar diýip hasaplady.
Bir dagyň başynda bir guýy gazdylar. Oglanjygy bir eneke bilen bilelikde şol ýerde goýdular. Daş-töwereginde gözegçiler hem goýdular. Her gün içer-içer ýaly zatlary elterdiler. Hepdede hem bir gezek baryp, guýudan çykaryp görerdi. Günlerde bir gün bir arslan bir janawary bu ýere kowalap getirdi. Ol janawar özüni guýa oklady. Arslan hem onuň yzyndan aşak bökdi. Arslan oglanjygyň golundan ýapyşyp, daşary atyp goýberdi. Eneke bilen awuny bolsa, iýdi. Misgin oglanjyk ýaralanyp, gorkusyndan bir tarapa gaçdy. Bir derä girdi-de ýykylyp galdy. Ol ýerden bir düeçi geçip barýardy. Görse, bir aý ýaly oglan gana bulaşyp ýatyr. Gözlerinden ýaşlar rowana bolup dur. Düeçi:
– Eý, janym ogul, näme boldy, nämä uçradyň? – diýip sorady.
Ol oglanjyk:
– Meni it dişledi – diýdi.
Düeçi görse, ýara uly eken, onsoň oglanyň arslana duçar bolandygyny bilip:
– Ataň-eneň barmydyr? – diýip sorady.
Oglanjyk:
– Bardyr, emma enemi it iýen bolsa gerek – diýdi.
Düeçi oglany göterip, düýä mündürip, öýüne getirdi. Onuň öýi bir welaýatdady. Ol oglana oňat seretdi. Oglan ýagşy boldy.
Patyşa ýene-de guýynyň ýanyna geldi. Görse, guýynyň düýbünde bir arslan dur. Ah çekip, ýakasyny ýyrtyp, aglady hem-de:
– Eý, daryg-a! Jigerköşämi arslan iýipdir – diýip, aglaý-aglaý öýüne geldi.
Ulular öwüt-nesihat berip:
– Näme boldy?! Diri bolsa seni öldürerdi – diýdiler.
Oglan sag-salamat galdy. Ol on bäş ýaşyna ýetende örän batyr edermen ýigit bolup ýetişdi. Birnäçe atly bilen garakçylyga meşgul boldular. Il-welaýat düýrülip-ýygnanyp, patyşanyň gaşyna geldiler hem-de:
– Pylan ýerde birküç sany garakçy döredi. Ýol kesip, il talaýar. Dowarlaryň birini-de goýmady, elimizden aldy – diýip, arz etdiler.
Patyşa: «Tutuňlar, gyryňlar» diýip, goşun iberdi. Olar baran goşuny ýeňip dargatdylar. Patyşa bu batyrgaýlygy eşidip, özi-de ata atlandy. Ogly atasy bilen garşylaşdy, garpyşdy hem-de atasynyň başyna gylyç urup, agyr ýaralady. Ahyrynda ata haýbaty üstün gelip, daş-töwerekden batyrlar ýetip gelip, oglany tutdular-da daňdylar. Patyşa özüni ýaralany gaşyna getirdip, müneçjimleri çagyrdy hem-de:
– Siz ýalňyş aýdypsyňyz. Siz ölmek oglumyň elinden bolar diýipdiňiz – diýdi.
Müneçjimler:
– Bu oglan seniň ogluň bolup çykaýsa hem geň däldir – diýdiler.
Onda patyşa:
– Bu diýýän sözüňiz näme? – diýdi.
Olar:
– Bu oglany getiriň, soraň – diýdi.
Patyşa oglany gaşyna getirdip:
– Eý, oglan, kimiň ogly sen, haýsy ilden sen – diýip sorady.
Ol oglan:
– Haýsy ildendigimi bilmeýärin. Emma şuny bilýärin, atam patyşady. Meni bir dagda bir guýynyň içinde goýdy. Hemişe gelip, meni görerdi. Bir gün bir arslan özüni guýa oklady. Meniň elimden agyz urup, meýdana atyp goýberdi. Ýaralanyp gaçdym. Bir derä düşdüm. Ol ýerde bir düeçi maňa duçar bolup, öýüne eltdi, bejerdi. Şeýdibem şu ýagdaýa duçar boldum – diýdi.
Patyşa muny eşidip, ýanyndakylara buýruk berdi. Onsoň olar onuň el-aýagyny çözüp, patyşalyk täjini oglanyň başyna geýdirdiler. Patyşa:
– Eý, Taňrym! Müňde bir şükür. Özümden soň tagta çykar ýaly bir ogul tapyldy – diýdi.
Atasy şol ýara sebäpli dünýäden ötüp, ahyrete göç etdi. Oglan hem öz atasynyň ýerine patyşa boldy.
Dowamy bar...
2
29
sahet_ashyrov
27.08.2020 15:04
Dowamy (18)...
Rum kaýsary bu namany eşidip, örän gaharlandy. Haty ýyrtyp:
– Men gyzymy ýaňy gurulan bir asylsyz dikmä bermerin – diýdi.
Ilçi yzyna dolanyp gelip, ýagdaýy habar berdi hem-de:
– Seniň patyşalygyňa begenmedi, guwanmady. Sen onuň gözüne örän pes göründiň – diýdi.
Muny eşiden patyşa gazaba mündi. Onuň buýrugy bilen hazynalaryň gapylaryny açdylar. Baýlyklary çykaryp, goşuna paýladylar hem-de Rum kaýsaryna garşy hereket etdiler. Wezir patyşadan öň goşunyň pälwanlaryndan we beýik ärlerinden birnäçesine: «Baryň, duşmanyň iline akyn edip, göreniňizi gyryň» diýip, görkezme berdi.
Goşun Rum iline girip, kimi görse gyrdylar. Rum kaýsary segsen müň är bilen bu goşunyň garşysyna çykyp, hüjüm etdi. Bular diwarlar gurup, olaryň köp kişisini öldürdiler. Rum kaýsary ýeňildi we gaçyp gutuldy. Olar: «Näme ederis?!» diýip, dertli maslahatlaşdylar. Wezirler:
– Bu goşun bilen hiç kim söweş edip bilmez. Maslahat şeýle, gowusy gyzyňy berip, ýaraşyk etgin – diýdiler.
Kaýsara bu teklip ýarady. Onsoň bir uly ilçiler toparyny düzüp, ugratdy. Olara:
– «Şa meniň gyzymy diledi. Perman oňuňkydyr. Haçan islese häzirdir, alyp gitsin» diýip, men tarapdan ötünçler diläň – diýip buýurdy.
Soňra gyzynyň şaý-sepini düzüp, iberdi. Bu gyzyny ol öň birine äre beripdi. Ol ýigit bir söweşde wepat bolupdy. Ondan bir oguljygy bardy. Gyzyň atasy Rumuň kaýsary öz gyzyna: «Ol ýere baranyňda öň äre barandygyňy hem-de ogluň bardygyny bildirseň bolmaz» diýip tabşyrdy. Kaýsaryň gyzy atasynyň bu sözüni gaýym tutdy, hiç kime hiç zat diýmedi.
Şeýlelikde, gyzy patyşanyň gaşyna getirdiler. Patyşa ony örän söýdi. Hazynalaryny açyp, kaýsaryň gyzyna tabşyrdy. Oňa ajaýyp we nepis zatlary bagyş etdi. Emma hergiz gyzyň köňli açylmady. Bardykça oguljygy ýadyna düşüp, gussasy artdy. Mydama: «Oguljygymyň jemalyny görmek üçin näme etsemkäm» diýip, pikirlenýärdi. Patyşanyň gaşynda oturyp, atasynyň patyşalygy, ili we welaýaty hakynda gürlärdi. Patyşa ondan:
– Täk-towsak ataň gaşynda näme bar, aýt – diýip sorady.
Ol gyz:
– Atamyň bir guly bar. Onuň ýaly gul hiç bir patyşanyň gaşynda ýokdur. Ylymda, hünärde hiç kim oňa meňzäp bilmez – diýdi.
Patyşa:
– Eger men dilesem ony maňa bermezmi, bileňokmy? – diýdi.
Ol gyz:
– Mümkin zat däldir. Çünki ony janyndan hem ýegräk söýýär. Emma eger görmek isleseň, ogurlar ýaly bir kişi iber. Men oňa bir zat öwredeýin. Şonda ol ony ele salyp biler – diýdi.
Patyşa bir akylly-parasatly bezirgeni getirdiler. Oňa köp mal-baýlyk berdi. Hatyn bezirgene:
– Ol oglan meniň oglumdyr. Oňa: «Ejeň seni çagyrýar. Gel, seni alyp gideýin» diýgin – diýip tabşyrdy.
Bezirgen Rum welaýatyna girip, soraý-soraý oglany tapdy. Onuň keşbini görüp, haýran galdy. Pursat tapyp, oňa ejesiniň habaryny ýetirdi. Oglanyň gözleri ýaş bilen doldy hem-de:
– Äşgärlikde gidip bilmerin – diýdi.
Onsoň bezirgen bir sandyk ýasadyp, oglany sandygyň içine saldy. Soňra Rumuň çäginden çykyp, Yrak welaýatyna girdi. Oglana dürli donlar geýdirip, patyşanyň gaşyna getirdi. Patyşa oglany görüp, haýran galdy hem-de:
– Aperin, Beýik Taňry neneňsi gözel ýaradypdyr! – diýip, geň galdy.
Misgin, garabagyr enesi ony uzakdan görmek bilen kanagatlandy. Bir gezek ol: «Gözümiň nury bilen birki agyz gürleşmäge, onuň gözellik bagyndan birküç gül tirmäge haçan pursat tapylarka?» diýip, pikire çümüp durka, birden şol gün patyşa awa gidýär. Köşk hylwat bolup – boşap galýar. Ýaňky oglan köşgüň içinde oýnap ýörkä, enesi ony çagyryp, gaşyna getirdi. Eneli-ogul biri-biriniň wysalyna gowuşdy. Iki sany hasratdaş biri-birini tapyp, biri-birine çyrmaşdy. Kä ýüzüne ýüzüni sürtdi, kä bagryny bagryna basdy. Birküç keleme söz sözleşip durkalar, birden bir gapyçynyň gözi olara düşdi. Ol gapyçy:
– Patyşanyň köşgi amanat ýeridir, hyýanat ýeri däldir – diýdi.
Patyşa köşgüne gelende, ýaňky gapyçy patyşa garap:
– Patyşa hezretlerine mälim bolsun, hatyny şol Rumdan gelen gul bilen bile gördüm. Sözleşip durdylar – diýip, habar berdi.
Bu sözden patyşanyň köňli gussa düşüp:
– Bu hatyn meni mekirlik duzagyna düşürdi. Meni ejiz görüp, magşugyny gaşyna getirdi – diýip, içini gepledip, hatynyň gaşyna geldi we gam-gussaly oturdy.
Hatyn ol işiň patyşanyň gulagyna ýetendigini bilip:
– Eý, jahanyň şasy! Mübärek ýüzüňizde gam eseri we gussa nyşany bar. Onuň sebäbi nedir? – diýip sorady.
Patyşa:
– Şol arzuw bilen getiren guluň seniň bilen gepleşipdir diýip eşitdim. Utanmaýarmyň, bir guly ýar edinip, ygtyýar edipsiň?! – diýdi.
Onda hatyn:
– Zynhar munuň kibi hyýaly eziz we mübärek kalbyňdan geçirmegin. Bu duşman sözüdir. Ne mende onuň kibi hal bar, ne ol gulda onuň kibi hyýal bar. Heran-haçan şonuň ýaly ýagdaýda görseň, kes başymy, dök ganymy – diýdi.
Patyşa ol hatyny örän söýýärdi. Bu söz bilen onuň gazap ody söndi. Ol: «Bu işiň jezasyny gula bereliň» diýip, bir hajybyna:
– Bar, şol oglany şu gije öldür. Ýöne hiç kimse duýmasyn – diýip buýurdy.
Hajyp oglany alyp öýüne getirdi. Oglan ýagdaýyň nähilidigini bilip aglady. Hajyp onuň ýagdaýyna köýünip, ýüregi awap:
– Eý, oglan! Ol ýeriň patyşanyň köşgüdigini, hyýanat ýeri däldigini bilmeýärmidiň?! – diýdi.
Onda oglan:
– Bilgin, men ol hatynyň öňki ärinden bolan ogludyryn. Ejem oglum diýmäge utanýar. Emma meni getirtdi hem-de şu bela uçratdy. Yşk bilen müşk gizlenmez, palçyk bilen güneş örtülmez. Meni görende enelik söýgüsi üstün bolup, meni tutup, halymy sorady. Şeýdip, bu ahwalyň soňuny şunuň ýaly ýagdaýa ýetirdi – diýdi.
Hajyp:
– Seniň işiňi Beýik Taňry oňuna etsin! Misgin eneň oguljyny öldürmäge alyp gidendiklerini bilse neneňsi bolar?! – diýdi.
Soňra: «Gowusy, muny öýümde gizläýin. Munuň kibi güli soldurmak we munuň kibi nowjuwanyň ömrüni gysgaltmak haýpdyr. Ahyrynda bu işiň hakykaty bilnip, patyşa eden işine puşman eder. Belki, şonda oglanyň diriligini bilip, maňa köp mal-nygmat bagyş eder» diýip, oglany öýünde gizledi. Soňra patyşanyň gaşyna baryp: «Öldürdim» diýip, habar berdi. Şeýdip, patyşanyň köňlünden ol gussa çykyp gitdi. Emma şondan soň ol hatyn bilen öňküsi ýaly gatnaşykda bolmady. Misgin hatynyň ody üsti-üstüne boldy. Biri oglunyň hasraty, beýlekisi äriniň ynjandygy. Günbe-günden gussasy artdy. Örän biçäre bolup galdy. Haktagala sygyndy.
Ol patyşanyň köşgünde bir garry aýal bardy. Patyşa oňa örän ynanýardy. Ol aýal hatynyň gaşyna gelip:
– Eý, hatyn! Seni hemişe gam-gussaly görýärin. Onuň sebäbi nedir? – diýip, sorady.
Hatyn gussasyny we kyssasyny owaldan-ahyra baryny aýdyp berdi. Garry kempir muny eşidende, oňa:
– Indi artyk gussa iýme. Men bu işiň çäresini taparyn. Şeýle bir iş ederin welin, bu zat şanyň köňlünden çykar gider – diýdi.
Hatyn:
– Eger, sen şeýle edip bilseň, seni altyna batyraryn – diýdi.
Garry kempir patyşany görse, dälizde gussaly otyr. Onsoň:
– Eý, jahanyň şasy! Gussa deňzine batyp, gark bolup dursuň. Seni hemişe perişan halda görýärin. Sebäp nedir? – diýip sorady.
Patyşa:
– Eý, enem! Meniň bir gussam bar. Ne inmäge ýarar, ne gezmäge. Rum ilinden getirden gulum bilen şu hatyn hakynda gürrüň edýärler. Ol oglany öldürtdim. Bu hatyny bolsa, öldürmäge köňlüm gyýanok. Bu işiň çäresini bilebilmedim – diýdi.
Onda garry kempir:
– Eý, jahanyň şasy! Eger men bu işiň hakykatyny bilsem ne bolar? – diýdi.
Patyşa:
– Eger sen bu işiň hakykatyny bilip berseň, köňlüň islän ähli maksat-myratlaryňy taparsyň – diýdi.
Garry kempir:
– Mende bir heýkel bardyr. Ol Süleýman pygamberiň zamanyndan galandyr. Ony Asyf wezir öz eli bilen ýazypdyr. Şeýle-de bir açar bardyr. Ony Dawut pygamber hut öz eli bilen ýasapdyr. Gije, ol hatyn uka giden wagty, şol açary onuň başynyň astynda, heýkeli bolsa, göwsüniň üstünde goý. Şonda ol başyndan näme geçen bolsa, birin-birin saňa aýdyp berer. Şeýdip, bu işiň hakykatyny bilersiň – diýdi.
Ondan soň garry kempir oturan ýerinden turdy-da, hatynyň gaşyna geldi hem-de oňa:
– Men şeýle çäre tapdym. Bu gije patyşa seniň bilen şeýle-şeýle iş eder. Sen hem şonda kalbyňdaky dagyň we ahy-zaryň barada aýt. Şonda gussadan gutularsyň – diýip öwretdi.
Gije boldy, hatyn ýatdy. Ol özüni ukuda ýatan ýaly görkezdi. Biraz wagtdan soň patyşa geldi-de açary onuň başynyň astynda, heýkeli hem göwsüni üstünde goýdy hem-de garaşyp oturdy. Misgin hatyn ähli çeken we çekýän gussasyny birin-birin aýtmaga başlady. Ilki bir ah çekdi, soňra söze başlady:
– Meniň öňki ärimden bir oglum bardy. Hemişe köňlüm eklenjisi we janym diklenjisidi, iki gözümiň nurly rahaty şonuň bilendi. Atam meni bu patyşa beren wagty ol maňa: «Äre baranyňy hem-de ogluň bardygyny oňa aýtmaly dälsiň» diýip tabşyrypdy. Bu ýere gelenimden soň patyşadan utandym hem-de atamyň sözüni syndyrmadym. «Oglum bardyr» diýmedim. Ýöne akylymyň egliginden oglumyň pyrak-aýralygyna çydap bilmedim. Pyrak ody hetden geçip, suw başymdan agandan soň hile etmeli boldum. «Bir guldur» diýip, ony bäri getirtdim. Daşyndan ýüzüni görmek bilen kanagat etdim. Bir gün köşgi boş görüp, onuň ahwalyny soramak, biraz ýüz-gözünden öpmek, guçmak hem-de aýralyk teşneligini wysal şeraby bilen gandyrmak isledim. Emma bu ýagdaý patyşanyň gulagyna degipdir. Onsoň onuň buýrugy bilen men ejiz biçärä dözmezlik etmezden oguljygymyň başyny kesdiler we getirip patyşa görkezdiler. Şeýdip, köňlüme we janyma ot urdular. Oguljygym öldi gitdi. Oňa şol ýatan ýerinde Alla rehmet eýlesin. Patyşaha bolsa, uzak-uzak ýyllar ömür bersin! Hawa şondan soň menden patyşanyň hem köňli galdy. Käşki, iň bolmanda patyşanyň köňli menden ýaňa hoş bolsady. Bilmenem, bu işler meniň başyma neden geldi.
Patyşa bu sözleri eşidende aglamakdan ýaňa ýassygy ýaş eýledi. Soňra: «Gördüňmi, bu misgin biçäre aýal bilmezlikden neneňsi oda ýandy, meni-de neneňsi zuluma goýdy» diýip, hatyny dürtüp oýatdy. Onsoň:
– Eý, jan-jigerim! Seniň bu eden işiň ne işdir? Onuň kibi taýsyz we görkli juwany bogazladyp, meni gana goýduň – diýdi.
Hatyn:
– Boljak iş boldy. Indi başy bolmasa-da göwresi nirededir? Tapyp ber, topragynyň tozuny gözlerime sürtüp, ysyny bir alaýyn – diýdi.
Soňra ikisi-de aglaşyp, ýas tutdular. Adam iberip, hajyby getirtdiler hem-de ondan:
– Ol oglanjygy niçik öldürdiň we nirede jaýladyň – diýip soradylar.
Hajyp:
– Eý, jahanyň şasy! Saňa söýünji bolsun, ol oglan diridir. Ony öldürmedim. Patyşa maňa ony öldür diýip, buýran wagty ol oglan: «Meni öldürme. Men şanyň öweý ogludyryn. Ejem oglumdyr diýip, aýtmaga utandy. Şeýdibem meni we özüni bu işe duçar etdi» diýdi. Bu sözi eşidenimden soň oglany gizledim. Janymdan ýeg sakladym. Nazy-nygmat bilen besledim – diýip, habar berdi.
Är-aýal muny eşidip, söýündiler. Tiz ol oglany getirip, didaryna guwandylar. Hajyba tükeniksiz alkyşlar aýdyp, halat-serpaýlar berdiler, hazyna-genç bilen doýurdylar.
Dowamy bar...
2
25
sahet_ashyrov
26.08.2020 08:30
Dowamy (17)...
Soňra ýaňky oglany alyp, patyşanyň gaşyna getirdi. Patyşa giýewisini görende söýündi. Ol ýigit kyrk müň altyny getirip berdi. Üç günläp şatlyk-şagalaň etdiler. Dördülenji gün gelip ýetende toý başlandy. Ol oglany çagyrdylar. Hylwatda aýşy-eşret eýlediler. Bu oglan biraz wagtdan soň daşary çykdy. Müsüriň hatynlary gelniň daşyna üýşüp otyrdylar. Olar çeňdir saz çalyp şatlanýardylar. Ýigit daşarda duran ýerinde bu şagalaňy eşitdi. Diwarda bir deşijek bardy. Gözüni şol deşige tutdy görse, gelin göwherler bilen bezenip, asyklar dakynypdyr. Müsür gözelleri daş-töwereginde üýşüp guwanýarlar. Bu ýagdaý ýigide hoş gelip, biraz wagt seredip durdy. Kaza gapysy açylyp, birden gyzyň gözi şol deşige duş geldi. Ol gyz oňa bir ýat kişidir öýdüp, bir hyzmatkärine buýruk berdi. Ol hyzmatkär iki sany çiş (syh) alyp, ol oglanyň gözüne dürtdi we onuň iki gözüni-de çykardy. Şazada «ah» diýip ýykyldy. Onuň üýnüni-owazyny eşidip geldiler. Görse, iki nerkes gözi hem çykypdyr. Köşgüň içinde perýat asmana galdy. Toýy ýasa döndi. Ýarasy ýagşy bolansoň ýene-de atasynyň gaşyna bardy. Atasy ogluny gözsüz ýagdaýda görüp, onuň ýagdaýyna ýanyp köýýär, bagryny ýakýar. Onsoň:
– Eý, ogul! Bu iş seniň başyňa seniň sabyrsyzlygyňdan geldi. Eger sabyr eden bolsadyň, men saňa ony getirip bererdim. Sen hem bu belalara uçramazdyň – diýip zarynlaýar.
* * *
Bagtyýar bu hekaýaty aýdyp bolandan soň:
– Eý, jahanyň şasy! Eger meni dara çekseň soňy puşmanlyk bolar. Sabyr et. Meni öldürmäge gyssanma – diýdi.
Bu sözi eşiden patyşa Bagtyýary zyndana buýurdy.
* * *
Ertesi ýene-de patyşa tagtyna çykyp oturdy. Ýedinji wezir ileri çykyp, söze başlady:
– Eý, älemiň patyşasy! Bu oglan wezirler bilen seni aldar. Bu gün ýene-de özüni ölümden gutarmak üçin pursat gözlär. Bu gün ony älemden ýitirmek gerek hem-de bu müşgil işi bitirmek gerek – diýdi.
Bagtyýar söze başlamak isledi. Şol wagt wezir:
– Gepleme, bu gün gutulmarsyň – diýdi.
Bagtyýar:
– Eý, jahanyň şasy! Biçäräniň sözüni diňlemek adalatlylykdandyr, gürletmezlik bolsa zulumdandyr. Eger patyşa bu gün meni öldürse, Betkert şanyň uçran gününe duçar bolar – diýdi.
Muny eşiden patyşa:
Ol neneňsi hekaýat, aýt, eşideliň – diýdi.
***
BETKERDIŇ HEKAÝaTY
Bagtyýar söze başlady:
– Älem şasyna mälim bolsun, gadym zamanda bir patyşa ýaşap geçipdir. Ol zulum bilen älemi harap edipdir. Onuň ady Betkert eken. Gök asman astynda ondan zalym kişi ýokdy. Bu patyşa bir patyşanyň ogluny güýç we zulum bilen gul etdi. Ol ýigidiň ady Tizhuşdy. Bir gün bu patyşa awa çykýar. Aw awlap ýörkäler, Tizhuş bir guşa atýar. Ok tötänden bu patyşanyň gulagyna degip, onuň gulagyny goparyp, öňüne taşlaýar. Şolbada Tizhuşy tutýarlar. Patyşa gazaplanyp:
– Tiz boýnuny uruň, başyny kesiň – diýip buýurýar.
Tizhuş ýüzüni ýere sürtüp:
– Taňrynyň haky üçin, men bu işi kast bilen etmedim. Bu zatlar hatalyk bilen boldy – diýip, zarynlap, perýat edýär.
Patyşanyň oňa rehimi inip, onuň günäsini geçýär.
Tizhuşuň atasy illere ilçiler we gözçüler iberip, ogluny gözleýärdi. Bir kişi ýüwrüp gelse, oňa buşlukçymyka öýderdi.
Tötänden ýigidi gözläp ýörenleriň birisi hem tomaşa etmek hem ýitigini gözlemek üçin Betkerdiň köşgüne gelýär. Köşkde gezip ýörkä, birden gullaryň hatarynda duran Tizhuşa gözi ilýär. Ýalňyz galan badyna oňa ata-enesiniň habaryny ýetirýär hem-de:
– Näçe zamandan bäri älem etraplaryny aýlanyp, seni gözleýäris. Ine, indi tapdym. Indi bu derdiň dermany nedir? – diýip, soraýar.
Tizhuş:
– Sabyr et. Bu iş sabyr bilen biter – diýýär.
Olar bir gije pursat tapyp, bir ata münýärler-de Taňra töwekgellik edip gaçýarlar. Ol ýigit şeýdip, sag-salamat atasyna gowuşýar. Ata-ene ogul didaryny görüp, söýünýärler. Mal gurban edip, sadakalar berýärler.
Bir zamandan soňra Betkert şa aw-şikara çykýar. Aw awlap ýörkä, öňünden bir keýik çykýar. Betkert şa ol keýigi kowalap ugraýar. Keýik özüni bir deňze zyňýar. Betkert hem yzyndan aty bilen bökýär. Birden, bir ýel gopup, deňzi herekete getirýär we Betkerdi atdan agdarýar. Ol atynyň ýalyndan ýapyşyp, ýene-de atyna münýär. Onsoň deňiz ýene-de möwç urup, ony agdaryp, zyňyp goýberýär. Betkert şa ahyry bir gury ýere çykýar. Görse, uzakdan bir şäher gözüne ilýär. Hudaýa şükürler edip, şähere garşy ugraýar. Agşam düşýänçä ýöräp, ahyry şähere gelýär. Ne gonara öýi bar, ne düşläre jaýy bar. Onsoň bazara baryp, bir dükanyň içine girip ýatýar. Ol dükanyň üstünde bir bezirgeniň hüjresi bardy. Gije ogrular gelip, ol bezirgeni öldürýärler. Bezirgeniň gany aşaga geçip, Betkert şanyň donuny gyp-gyzyl gan edýär. Daň bilen: «Pylan kişini öldüripdirler» diýen gürrüň ýaýraýar. Onsoň adamlar günäkäri gözläp başlapdyrlar. Betkert şany görseler, dony gyp-gyzyl gan bolupdyr. Olar:
– Ony öldüren şudur – diýip, süýräp, Humaý Mäligiň gaşyna getirdiler. Onuň buýrugy bilen Betkerdi zyndana atdylar.
Zyndanyň gapdalynda bir giň meýdan bardy. Humaý Mälik her gün şol meýdana çykyp, top oýnaýardy.
Bir gün Tizhuş öz atlylary bilen meýdandan gelýärdi. Zyndanyň diwaryna bir guş gonupdy. Betkert şa eline bir daş alyp guşa zyňdy. Daş öte geçdi we Tizhuşuň gulagyny goparyp, öňüne taşlady. Gullar atlaryny segredip, ýetip geldiler hem-de: «Daşy kim atdy» diýip soradylar. Adamlar Betkerdi görkezdiler. Onsoň Betkert şany süýräp, Humaý Mäligiň gaşyna getirdiler. Ol:
– Çalt munuň boýnuny uruň – diýip buýurdy.
Şol wagt Humaý Mälik seredip görse, onuň bir gulagy kesilen eken. Onsoň Humaý Mälik:
– Bu niçik, şum kişi ekeni?! Bir gulagy hem ke eken – diýdi.
Betkert şa aýtdy:
– Eý, älemiň şasy! Bilgin, men hem bir uly patyşadym. Mazlumlaryň betdogasy meni şu hala saldy.
Humaý Mälik:
– Bu gulagyň näme sebäpli kesildi? – diýip sorady.
Ol:
– Meniň Tizhuş atly bir gulum bardy. Ol hemişe, her zaman: «Men bir patyşanyň ogludyryn» diýerdi. Bir gün aw awlap ýörkäm, ol bir guşa ok atdy. Onuň oky-da meniňki ýaly hata düşdi, sowa geçdi. Ok gelip, meniň gulagyma degdi hem-de gulagymy goparyp, öňüme taşlady. Ýöne men ony bagyşladym we günäsini geçdim – diýdi.
Humaý Mälik bu sözleri eşidenden onuň ellerini çözüp, derrew Tizhuşy çagyrdy. Ol gelip, Betkert şany görenden ýüzüni ýere goýup:
– Eý, şa! Bu ne ajap ýagdaýdyr? Seniň başyňa niçik müşgil waka düşdi? – diýip sorady.
Soňra ony ajaýyp köşklerde ornaşdyrdylar. Ýumşak düşekler düşäp, patyşalara laýyk eý gullukçylar iberdiler. Bir gün mejlisde otyrkalar, Betkert şanyň gözleri ýaşa doldy. Humaý Mälik ondan:
– Näme boldy? Näme üçin agladyň? – diýip sorady.
Betkert şa:
– Taňrynyň başa salan işlerini aňlap agladym? Şuňa geň galýaryn, eger haýyr bolsun, eger şer bolsun, Hezreti Haktagala onuň sylagyny ýa-da jezasyny berýän eken. Tizhuş säwlik bilen meniň gulagymy gopardy. Men hem onuň gulagyny gopardym. Men onuň günäsini geçdim, ol hem meniň günämi bagyşlady – diýdi.
* * *
Bagtyýar bu hekaýaty aýdyp bolandan soň:
– Eý, älemiň patyşasy! Bilmek gerek, her kimiň her bir eden işi, haýyr hem bolsa, şer hem bolsa boş geçmez. Allatagala: «Bes, kim zerreçe ýagşylyk etse, şony görer. Kim zerreçe ýamanlyk etse, ony hem görer» diýip buýurýar. Her kim dünýäde haýyrdyr şer etse, elbetde, bir gün ýerine geler. Indi, eý, älemiň şasy! Bir adamy öldürmäge gyssanma. Belki, bir gün meniň hem günäsizligim biliner – diýdi.
Patyşanyň buýrugy bilen Bagtyýary ýene-de zyndana saldylar. Mejlisdäkiler Bagtyýaryň suhangöýlügini we şirin sözlerini eşidip, oňa «Aperin!» diýdiler.
* * *
Ertesi, patyşa tagta çykyp oturandan soň, sekizinji wezir ileri çykyp:
– Eý, jahanyň şasy! Bu oglany öldürmekde haýal-ýagallyk edýärsiň. Ýaman günden gorasyn, bu oglanyň öjünden patyşamyza bir zyýan ýetse, kalbymyzda ömürlik hasrat galar – diýdi.
Onsoň patyşa:
– Bu gün ony öldüriň, dardan asyň! – diýip buýurdy.
Bagtyýary getirdiler. Bagtyýar:
– Eý, jahanyň patyşasy! Duşmanlaryň sözi bilen işleme, bir günäsiz bendäni heläk edip, ganyna galmagyl – diýdi.
Onda patyşa:
– Eý, betbagt! Köşkdäkileriň aýtmagyna görä, tamyň üstünden daş atmyş sen hem-de nälaýyk sözler diýmiş sen – diýdi.
Onda Bagtyýar:
– Olara duşmanlaryň öwreden bolmagy bolup biläýjek zat. Mundan başga-da aýallaryň mekirligi köp, hilesi telim bolýandyr. Olaryň sözi bilen iş etmek zulum bolar. Eger patyşa buýursa, şuňa degişli bir hekaýat bardyr, şony aýdyp bereýin – diýdi.
Patyşa:
– Ol nähili hekaýat? Aýt, eşideliň – diýdi.
***
RUM KAÝSARYNYŇ HEKAÝaTY
Bagtyýar söze başlady:
– Eý, jahanyň şasy! Çyn-Maçynda bir uly patyşa bolupdyr. Maly, hazynasy we il-welaýaty örän köp eken. Ol gije-gündiz aýşy-eşrete meşgul bolupdyr. Goşunyň gamyny iýmek, olaryň aladasyny etmek aňyna-da gelmez eken. Onsoň olar ýygnanypdyrlar. Ilki wezir:
– Men şuny bilýärin, size mälimdir bu patyşa bir patyşany däl, telim yklymy tutdy, eýeledi. Emma Rum daş bolandygy üçin ol ýere gitmedi. Indi Ruma gitmek islär ýaly bir närsäni gulagyna ýetirmek gerek. Şonda siziň aladaňyzy eder – diýdi.
Wezir bu sözi aýdandan soň, patyşanyň gaşyna baryp, her ýerden söz sözläp, Rum ili barada gürrüňe başlady. Gürrüň arasynda:
– Eger patyşa Rum ilini eýelese, hiç kimsä miýesser bolmadyk at-abraý gazanar. Şeýle-de ondan-mundan eşidişime görä, kaýsaryň bir gözel gyzy barmyş. Jahanda onuň taýy ýokmuş – diýdi.
Patyşa bu sözi eşidende köňlünde gyz söwdasy ýer edip, näme etmelidiginiň pikirini edip başlady. Soňra wezirine buýruk berip, hat ýazdyrdy we ilçi iberdi. Namada: «Patyşa mälim bolsun, Şam sebitlerinden Çyn etraplaryna çenli ýerler meniň hökümimdedir. Haýsy tarapda duşman bar bolsa, baryny gopardym, ýerine gül we reýhan ekdim. Indi seniň bilen meniň aramda ýaranlygyň bolmagyny dileýärin» diýip ýazdy. Soňra ilçä: «Hat okalan badyna gyzyny gelinlige dilegin» diýip tabşyrdy.
Dowamy bar...
2
28
sahet_ashyrov
25.08.2020 08:30
Dowamy (16)...
Bagtyýar bu hekaýaty tamamlap:
– Eý, jahan şasy! Göripleriň sözüni diňläp, mazlumlary ezme. Günämizi geç – diýdi.
Onsoň patyşanyň buýrugy bilen Bagtyýary ýene-de zyndana atdylar.
* * *
Ertesi daň atanda patyşa tagtyna çykyp oturdy. Altynjy wezir ileri gelip:
– Eý, älemiň penakär patyşasy! Oglany öldürmezlikden maksadyň nämedir. Belki, öldürmekde köp bähbitler bardyr. Pitneler basylyp, pisat-bozuk işler peseler – diýdi.
Onsoň patyşanyň buýrugy bilen Bagtyýary zyndandan çykaryp, jeza meýdanyna getirdiler. Şonda Bagtyýar:
– Eý, jahanyň şasy! Eger göripler meni öldürmäge ündeseler, sen ynanma, gapyl galma. Göriplere uýan kişiniň başyna Halap patyşasynyň oglunyň başyna düşen işler geler – diýdi.
Onda patyşa:
– Ol nähili hekaýatdyr?! Aýt eşideliň – diýdi.
***
HALAP PATYŞASYNYÑ HEKAÝATY
Bagtyýar söze başlady:
– Eý, hökmürowan patyşa! Bilgil, Halapda bir patyşa bardy. Ol patyşa akyl, pikir, adyl we adyllyk bilen bezelipdi. Onuň bir ogly bardy. Göwnüne bir hyýal gelse, ony ederdi. Emma örän gözeldi.
Bir gün bir bezirgen Müsürden Halap şäherine gelip, Müsür matalaryny getirýär. Ol birküç aýlap Halapda saklanýar. Ol bezirgen patyşanyň ýaňky ogly bilen tanyşýar. Bu oglanyň köňli ýer ýüzünde taýy bolmadyk bir gyz küýsedi. Bezirgen: «Men Müsür patyşasynyň bir gyzy barmyş, ýer ýüzünde onuň kibi gyz ýokmuş diýip eşitdim» diýdi. Bu oglan muny eşidenden atasynyň gaşyna bardy hem-de:
– Eý, ata! Adam ogluna elbetde, durmuş sürer we güzeran görer ýaly bir höwür we mähriban ýar gerekdir. Müsür patyşasynyň gyzyny meniň üçin diläp ber – diýdi.
Atasy:
– Eý, ogul, bilermi sen?! Müsür patyşasy bir uly patyşadyr. Biz onuň bilen barabar däldiris. Eger şeýle tiz gyz dilesek bermez, sözümiz synar we aramyzda duşmanlyk dörär. Sabyr et. Mal bilen ýa-da gulluk bilen bu işi bitirerin – diýdi.
Soňra Müsür patyşasyna bir hat ýazyp: «Men seniň guluňdyryn, oglum hem guluňdyr. Emma oglumyň seniň has saýlantgy guluň bolmagyny isleýärin. Ölçänimde siziň bilen biziň aramyzda ýer bilen gök ýaly tapawudyň bardygyny bilýärin. Emma patyşanyň sahawaty tükeniksizdir. Ol özüniň sahawatly gyzyny şu oglanjyga nikalap berer diýip umyt edýärin» diýip, örän alçaklyk görkezýär. Müsür patyşasy onuň bu haýyşyny diňläp: «Men hem gyzymy berer ýaly bir asylzada kişi isleýärdim. Men-ä ondan zat islämok. Emma enesi iki ýüz müň altyn gerek diýýär» diýip, jogap berýär. Ilçi bu habary getirenden soň, Halap patyşasy hazynadaky altyn-kümüşleri jemledi. Ýüz altmyş müň altyn çykdy. Ony iberdi, galan kyrk müňüni hem bir aýda bererin diýdi. Bu oglan bir aý sözüni eşidende onuň janyna ot düşdi. Atasynyň gaşyna gelip:
– Sen bilýärsiň, men bir sagat hem garaşyp biljek däl. Ile salgyt sal, üýşür-de ber – diýdi.
Atasy:
– Öz nebsimiz üçin zulum edip, ile salgyt salmak ýagşy däl – diýdi.
Oglan bu sözi eşidende:
– Çykyp, il uraryn we mal-baýlyk ele salaryn – diýip, çykdy gitdi.
Birden, bir kerwene uçrady. Kerwen Adn şäherinden Müsüre barýardy. Ol kerwende örän köp mal-nygmat bardy. Şazada ol kerwene at saldy. Köp musulmanlary öldürdi. Ol kerweniň içinde bir batyr är bardy, adyna Gurap Ýasryby diýerdiler. Ol şazadanyň üstüne at saldy we ony tutup Müsüre getirdi. Ony şol ýerde goýup, özi patyşanyň gaşyna bardy. Sowgat-serpaýlar eltdi. Ol ýigit patyşanyň gaşynda durka, Halap patyşasyndan: «Eý, jahanyň şasy! Birnäçe wagt boldy, oglum gaharlanyp çykyp gitdi. Nirededigini bilemok. Eger ol galan altyny alyp baran bolsa, bize habar edeweriň. Köňlümiz rahatlansyn» diýen mazmunda hat gelip gowuşdy. Hat okalan badyna Gurap Ýasryby özüniň tutan kişisiniň şol ýigitdigini bildi. Onsoň köşkden çykyp, öýüne geldi. Ol oglanyň hal-ahwalyny sorady hem-de:
– Bu iş saňa laýyk däldir – diýip, öwüt berdi.
Oglan:
– Ýigitlik ýeli bilen şeýtana uýdum. Şeýdibem bela duçar boldum. Öňküler: «Ýaşlyk hem däliligiň bir görnüşidir» diýipdirler. Eger ýagşylyk edip, azat etseň sogap taparsyň – diýdi.
Gurap:
– Günämi geçgin. Men seniň kimdigiňi bilmedim. Indi bildim. Maňa seniň işiňi bitirmek wajypdyr. Saňa näçe mal gerek bolsa bererin – diýdi.
Dowamy bar...
4
59
sahet_ashyrov
24.08.2020 12:46
Dowamy (15)...
Şeýlelikde, olar bu sözi patyşanyň gulagyna ýetirdiler. Şeýle bir süýjüdip gürlediler welin, patyşa görmezden-bilmezden oňa aşyk boldy. Onsoň Hotan ýurduna ibermäge kişi isledi. Wezirler bir agyzdan: «Abu Temmamdan özge kişi bu işi başarmaz» diýdiler. Bu sözden soň patyşa Abu Temmamy çagyrdy, köp wagtlap göwnüni awlady. Soňra ýol şaýyny tutup, sowgat-serpaýlar berip, Hotan patyşasynyň gyzyny dilemäge iberdi.
Abu Temmam Alan Birjan welaýatyndan Hotan welaýatyna ugrady. Hotan şäherine ýetdi. Hotan patyşasy Abu Temmam weziriň näme sebäpli gelendigini bildi. Ony garşylamaga adam iberdi. Ony hormat bilen getirip, bir hoş-sapaly ýerde ornaşdyrdylar. Patyşa üç günden soň ondan näme niýet bilen gelendigini sorady. Onda Abu Temmam:
– Patyşamyz men guluny sahawatly melikäni dilemäge siziň gaşyňyza iberdi. Şonuň üçin her näme gulluk bar bolsa, buýursaňyz, biz hem ýerine ýetirsek – diýdi.
Hotan patyşasy:
– Ol bir uly patyşadyr. Meniň gyzym oňa laýykmy, biziň berjek şaý-sepimiz oňa ýarajakmy?! Sen bir akylly we kämil kişisiň. Içeri, köşge gir, gyzy gör. Şaý-sepine tomaşa et. Eger ýarajak bolsa bereýin – diýdi.
Abu Temmam:
– Melike patyşa aslyndan we soltan neslinden bolsa, meniň patyşam kibi bir patyşa onuň müşterisi bolsa, meniň kibi bir bende niçik oňa seredip biler?! Päklik saraýynda durka, şerigata laýyklykda ony ýat kişiniň görmegi rowa bolmaz. Emma şaý-sep barada aýdanyňda, patyşamyzyň maksady ol däl, onuň maksady siziň bilen garyndaş bolmakdyr. Mal diýeniň geler-gider. Oňa ygtybar bolmaz – diýdi.
Hotan patyşasy:
– Berekella, eý, akylly, jahan görmüş, iş aňlamyş kişi! Men şunça ilçileri şu sözleri aýdyp öldüripdim. Bir begiň ilçisi eger şerigat ýolundan ýöremeýän bolsa, onuň habary bolmaz. Çünki patyşanyň akyly we bilimi ilçisinden biliner, mynasyplylygy ýazyjysyndan, adyllygy wezirinden, edepliligi gullukçysyndan belli bolar. Men seniň ylmyňy we akylyňy gördüm, begiň mertebesini we ululygyny bildim. Men hem bagrym parasyny berip, gussasyndan halas bolarym ýaly şonuň kibi bir akylly patyşa isleýärdim – diýdi.
Soňra kazy çagyryp, nika gyýyp, gyzyny maly-hazynasy bilen bile Abu Temmama tabşyryp, ýola saldy. Abu Temmam patyşasynyň huzuryna kişi iberip, bu ýagdaýy söýünjiledi. Patyşa muny eşidip, örän söýündi hem-de ýakyn egindeşlerini we ulularyny garşylamaga iberdi. Hazynasynyň gapysyny açyp, gelniň üstünden göwherler seçdi. Patyşanyň gaşynda Abu Temmamyň mertebesi has-da beýgeldi. Göripleriň damarlarynda gany gurady. Olar: «Bu işe başga bir çäre tapmak gerek» diýdiler.
Patyşanyň iki sany guly bardy. Olar gijelerine patyşanyň aýaklaryny owkalardylar. Göripler şol iki guly ýanlaryna çagyrdylar. Olara köp mal wada berip: «Gije patyşa ýaňy ymyzganan mahaly: Abu Temmam biziň patyşamyzyň nygmatyny we gadyryny bilmedi. Hyýanat pikirini etdi. Patyşanyň saraýyna ýowuz kast eýledi diýiň hem-de patyşa eşitdiriň» diýip, şuňa meňzeş sözleri öwretdiler. Gije bolanda ol iki gul öňki adatlary boýunça patyşanyň aýagyny owkalamaga başladylar hem-de olaryň ýaňky öwreden sözlerini aýdyp başladylar. Patyşa ony eşidende gaýrat-namys ody onuň jan-jigerini ýakdy. Ol: «Bu sözi başga kişilerden eşitsem ynanmazdym. Bu oglanlaryň onuň bilen näme ters zatlary bar. Bu söz dogrudyr» diýip, içini gepletdi. Ertesi Abu Temmam patyşanyň gaşyna gelende, patyşa:
– Bir sözüm bar, ony saňa aýtmagym gerek. Emma dogry jogap bergin – diýdi.
Abu Temmam:
– Eý, patyşahym, eger bilsem jogap bererin – diýdi.
Patyşa:
– Bir kişi patyşanyň haremhanasyna hyýanat gözi bilen baksa, adyny gara eýlese, onuň jezasy näme bolar? – diýdi.
Abu Temmam:
– Onuň jezasy ölümdir – diýdi.
Patyşa şolbada Abu Temmamyň başyny kesdi. Ondan soňra Hotan patyşasynyň gyzynyň gaşyna barmady. Birküç günläp, patyşa bu gussadan açylmady. Howlynyň içinde gezýärdi. Her bir gullukçynyň hüjresini diňlärdi. Şol gezip ýörşüne şol iki guluň hüjresiniň gapysyna geldi. Diňläp görse, biri-biri bilen çekeleşýärler. Biri:
– Ilki men başladym. Patyşanyň gulagyna ilki men ýetirdim. Şonuň üçin bu baýlygyň köpüsini meniň almagym gerek – diýýär.
Beýleki biri hem:
– Birki sany ýylan sözi bilen bir günäsiziň başyny kesdirdiň. Nämäňe öwünýärsiň. Bu işiň soňky netijesini senem, saňa öwredenler hem ahyr görer – diýýär.
Patyşa bu sözi eşidende, hasrat barmagyny puşmanlyk dişi bilen kertdi. Onsoň: «Wah, arman, gapyl galypdyryn. Abu Temmam ýaly kişiniň başyny günäsiz ýere ýitirdim» diýip, ýaňky gullary ýanyna çagyrdy hem-de:
– Eý, zalymlar! Siziň bu eden işiňiz nämedir?! Meni gana bulap, bir günäsiz bendäni ýok ýerden ýitirdiňiz. Onuň kibi danany giderdiňiz. Indi bu gün siziň jezaňyzdyr. Jezaňyzy görüň – diýdi.
Soňra şanyň buýrugy bilen olaryň ählisini dürli azap bilen gynap öldürdiler.
Dowamy bar...
3
39
sahet_ashyrov
22.08.2020 08:28
Dowamy (14)...
Bagtyýar bu hekaýaty tamamlap:
– Indi eý, patyşahy älem! Meni öldürmäge gyssanma, sabyryň peýdasyny taparsyň – diýdi.
Onsoň patyşanyň buýrugy bilen ony ýene-de zyndana eltdiler.
* * *
Ertesi, Gün özüniň gök hyrkasyndan baş göterende, patyşa tagtyna çykyp oturdy. Nobat bäşinji wezire ýetdi. Ol ileri çykyp, söze başlady hem-de:
– Eý, älemiň şasy! Oglanyň günäsi Güneşden nurly, Aýdan aýdyňdyr. Buýruň, syýasat etsinler – diýdi.
Onsoň patyşanyň buýrugy bilen Bagtyýary syýasat meýdanyna getirdiler-de, çökerdiler. Jellatlar onuň boýnuny çapmak üçin ugrady. Şol wagt Bagtyýar patyşa garap şeýle diýdi:
– Eý, älem patyşasy! Adyllygyňy görkez! Bilgin, Haktagala saňa munça halaýygy duşmanlaryň sözüne gidip, bir bigünä bendäni öldürmegin diýip tabşyrdy. Patyşa diňe eglenäýse giç boljak ýa-da syýasat edilýän gaçyp gutuljak bolan ýagdaýynda syýasata derrew girişer. Men biçäräniň ne gaçmaga aýagym bar, ne gitmäge ýolum bar. Duşmanlaryň sözüni diňlemegin. Birden, soňra puşman etmeli bolaýmagyn. Eger buýursaň şuňa degişli bir hekaýat aýdaýyn, diňle, göripler neneňsi işler edipdirler. Ýogsa, soňra özleri-de şol güne düşýärler.
Patyşa:
– Hany aýt eşideliň – diýdi.
***
Bagtyýar söze girip, aýdyp başlady:
– Eý, jahan patyşasy! Gadym zamanda bir wezir bolupdyr. Adyna Abu Temmam diýer ekenler. Akyl-parasatda we ylym-bilimde kämildi. Durmuşyň ajysyny we süýjüsini dadyp görüpdi. Emma gulluk edip, huzurynda bolýan patyşasy onuň gadyryny bilmeýärdi. Duşmanyň sözüne uýup, demme-dem onuň hormatyny syndyrýardy. Bir gün köňli gaty ýykyldy. Ynamdar kişilerinden birküç sanysyny ýanyna çagyryp:
– Görýäňizmi, bu patyşa meniň hormatymy we gadyrymy bilenok. Elbetde, watany terk edip, gitmeli boljak – diýdi.
Soňra ýol şaýyny tutup, ýola düşdi. Şäherden-şähere, ilden-ile düşdi. Ahyry Alan Birjan iline girdi. Şäherden daşarda çadyr tutup, düşledi. Gullukçylar şähere baryp, bazarda aluw-satuw etdiler. Olar bir zaman baryş-geliş etdiler. Şäher halky bilen tanyşdylar, bilişdiler. Olar bularyň gatnaşygyny haladylar. Onsoň olar patyşalarynyň gaşyna baryp:
– Eý, patyşahy älem! Bir uly kişi gelipdir. Gullukçylary edepli, özi örän salykatly – diýdiler.
Alan Birjanyň patyşasy:
– Baryň, çagyryň, gelsin, göreýin – diýip buýurdy.
Onsoň adamlar baryp, Abu Temmamy çagyrdylar. Abu Temmam köp sowgat-serpaýlar häzirläp, patyşanyň gaşyna geldi. Ýüzüni ýere urup, doga-dileg etdi. Patyşa oňa hezet-hormat edip sylaglady. Soňra ýanyna çagyryp, bile nahar iýdi. Olar her ýerden hekaýat we henek aýdyp başladylar. Abu Temmam patyşa örän ýarady.
Patyşa bir gün top urmak üçin Abu Temmam bilen bile meýdana çykdy. Abu Temmam bu oýunlarda örän ussatdy. Meýdana girdi, dürli-dürli oýunlar görkezdi. Alan Birjanyň patyşasy ony örän halady. Gaşyndan goýbermez boldy. Abu Temmam aýtdy:
– Eý, Alan Birjanyň patyşasy! Öňküler: «Patyşalaryň ýanynda nep hem bardyr, zyýanam» diýipdirler. Sen mähribanlygyň bilen meni hoş tutýarsyň. Birden göripler yzyma düşüp, meni ýamanlap, seniň gözüňden düşüräýmesinler. Goýgun, saňa uzakdan doga-dileg edeýin.
Patyşa:
– Bu ne sözdür, sen diýer sen! Olaryň sözüni kim diňlär – diýip, Abu Temmamy hormatlady.
Patyşanyň gaşynda Abu Temmamyň hormaty-sarpasy gün-günden artdy. Göripler pitnedir mekirlik etmäge meşgul boldular. Olar: «Bu bir garyp, keseki kişidi. Düýn gelip, bu gün bizden ýokary geçdi. Ol biziň derejelerimize zyýan ýetirýär» diýşip, her haýsy bir dürli pikiri orta atdylar. Baş wezir:
– Maslahat şeýle, Hotan patyşasynyň bir gyzy bardyr. Asman astynda oňa meňzejek şekil ýokdur. Ony diläp, köp patyşalardan kişiler bardy, emma birem gutulmady. Baryny öldürdi. Patyşamyza şol gyzyň habaryny aýdalyň. Meýli oýanyp, gyzy dilemäge adam islän wagty, ählimiz agzybirlik bilen «Bu işe Abu Temmam has muwapykdyr» diýeliň. Ol işe giden asylam dolanyp gelmez – diýdi.
Dowamy bar...
5
54
sahet_ashyrov
21.08.2020 14:45
Dowamy (13)...
Patyşanyň buýrugyna görä, ýok edilen zatlary hazynadan berdiler. Soňra ýene-de patyşanyň buýrugyna görä, Abu Sabyry obadan çykaryp kowdular. Abu Sabyr aýalyny we oglanjyklaryny alyp, obadan çykyp gitdi. Birküç günden soňra birnäçe ogry-garakçylara sataşdy. Ogrular görseler, olarda mal-dowar ýok, onsoň onuň iki sany oguljygyny aldylar hem-de:
– Äkidip satalyň. Birküç gün harjymyz bolar – diýdiler.
Misgin ata-ene aglap-eňrediler. Ahyry köp muşakgatlyklar bilen bir obanyň çetine gelip ýetdiler. Abu Sabyr aýalyna bakyp:
– Sen şu ýerde otur. Men şol oba baryp göreýin. Belki, elime biraz iýer ýaly zat düşer – diýip, oba gitdi.
Bir esrik atly geldi. Görse, ýalňyz bir aýal otyr. Ol atly bu aýala kast etmek isledi. Aýal:
– Menden eliňi çek. Men bir mähnete duçar bolan kişidirin. Adamym şol oba gitdi. Gelende seni meniň ýanymda görse, saňa zyýan ýetirer – diýdi.
Atly gazaba münüp, gylyjyny syýrdy hem-de islese-islemese-de aýaly göterip, alyp gitdi. Aýal gutulmagyň mümkin däldigini bilensoň, topragyň üstünde barmagy bilen: «Men ýene-de zamananyň belasyna ýesir we duçar boldum» diýip ýazdy.
Abu Sabyr geldi, emma aýalyny goýan ýerinden tapmady. Seretse, toprakda ýazgy bar. Ony okap görüp: «Eý, Taňrym! Meniň başyma düşen bu bela nämedir?! Indi işim sabyr etmekdir. Sabyr edeýin» diýip, Taňra töwekgellik edip, gözi ýaşly, bagry başly gaýgy-gama batyp ugraberdi. Birküç günden soň bir şähere bardy. Ol şäheriň bir zalym begi bardy. Ol köşkler gurdurmak bilen meşguldy. Şähere herne garyp gelse, tutup, işlederdi. Abu Sabyr gapydan içeri giren badyna tutdular, getirdiler-de işe kowdular. Abu Sabyr ol ýerde bir zaman işledi. Bir gün işläp ýörenleriň biri merduwandan ýykyldy. Ol örän gama batyp:
– Eý, Ejizleriň Goldawçysy, eý, Çäresizleriň Çäreçisi. Bizi bu beladan gutargyn – diýdi.
Abu Sabyr bu nalany eşidip:
– Eý, ýigit! Munça wagtdan bäri ahy-nala kylar sen?! Ahy-nala bilen hiç kim maksada ýetip bilmez. Sabyr et. Sabyr bilen agyr işler ýeňil bolar – diýdi.
Şa muny eşidip, merduwandan ýykylana ýüregi awap, oňa birküç akja berdi hem-de ondan halallyk diläp, boşadyp goýberdi. Soňra bolsa:
– Ol kişini zyndana salyň. Göreliň, hany sabyr bilen işi nirelere ýeter – diýip buýurdy.
Onsoň Abu Sabyry tutup, zyndana eltdiler-de oklap goýberdiler.
Bu patyşanyň zulumyndan halk örän bizar boldular. Ol öz gardaşyny hem zyndana oklapdy. Halk düýrüldiler, üýşdiler hem-de: «Bu patyşany öldürip, gardaşyny beg götereliň» diýip, dil birikdirdiler. Ol zalym bu ýagdaýy duýup, gaçyp gitdi. Halaýyk şondan göni zyndana bardylar hem-de begiň gardaşydyr öýdüp, Abu Sabyry zyndandan çykaryp, beg edindiler. Onuň bilen ant içişip, ähti-peýman etdiler we patyşalyga göterdiler. Şeýdip «Sabyr – giňligiň açarydyr» diýen nakylyň manysy ýüze çykdy. Abu Sabyr hazynany açyp, mal-baýlyklary üleşdirdi. Baryp, ol zalym begi tapyp, depelediler. Abu Sabyr, älemi adyllygy bilen gurşap aldy. Nygmatlar köpeldi, rahatlyk boldy, halaýyk ýygnandy.
Elkyssa, Abu Sabyryň oglanlaryny zor bilen alan ogrular hem öz aralarynda: «Geliň, bu oglanlary şol beýik patyşa elteliň. Adyl begdir, bize köp akja bilen dirhem sowgat berer» diýdiler. Olar oglanlary Abu Sabyryň gaşyna getirenlerinde, ol öz çagalaryny görüp, şükürler etdi we olary köşge goýberdi. Soňra Abu Sabyryň buýrugy bilen ogrularyň ellerini kesdiler.
Birküç gün geçenden soňra, Abu Sabyryň aýaly patyşanyň adalatynyň çawuny eşidip, şikaýat etmek üçin özüni köşge atdy. Ol aýaly alyp gaýdan adam gelip:
– Eý, patyşahy älem! Bu aýal meniň aýalymdyr. Häzir menden gaçyp gaýdypdyr – diýdi.
Onda ol aýal:
– Ýalan aýdýar. Meni güýç bilen saklaýar. Meni pylan obadan alyp gaýtdy. Maňa zulum edýär – diýdi.
Abu Sabyr aýalyny tanady we köşgüne iberdi. Ol kişä bolsa haýbat atdy. Şäher halky we esgerler: «Bu patyşa neçün beýle zulum etdi» diýip, bu işlere haýran galdylar. Abu Sabyr halkyň haýran galanyny we gohlaýanyny bilip, ýagdaýyň nähilidigini aýan etdi. Onsoň halk dymyp galdy.
Birküç günden soň Abu Sabyry obadan kowan begiň garşysyna topalaňçylar çykyp, ony öldürmäge kast etdiler. Ol gaçyp, Abu Sabyryň gaşyna geldi hem-de:
– Eý, patyşa! Zuluma uçradym. Halkym maňa hyýanat etdi. Meni ilden çykardylar. Maňa medet ber – diýip, arz etdi.
Abu Sabyr ony gören badyna tanap, gaşyna çagyrdy hem-de:
– Meni bilermi sen?! Sen özüň neneňsi zulumlar eýlediň. Meni ýurdumdan çykardyň. Ýöne meniň sabyr-takatym meni şu hala getirdi. Seniň zulumyň seni şu ýagdaýa atardy. Indi bu gün eden işiň jezasyna duçar bolduň. Indi ýene-de Taňrydan medet-goldaw gelýänçä sabyr eýle – diýdi.
Dowamy bar...
4
100
sahet_ashyrov
20.08.2020 09:45
Hekaýa.
Az-kem gussaly, ýöne diýseň buýsançly bolan bu baýramçylyk maňa üýtgeşik täsir edýär. Bu birhili, hut biziň maşgalamyza degişli ýaly, meniň hut öz dahylym bar ýaly. Şeýle günde daýym myhman gelip, bizi iki paý begendirdi. Dogrusy, biz beýle şatlygy götererden ejizräk bolýas öýdýän, ony paýlaşara ýoldaş küýseýäris, şeýle ýagdaýda tolgunyp, özümizi ýitiräýýäs. Diňe ejizläniňde däl, bagtly pursatlaryňda-da adama arka gerek. Aslynda şundan uly myhmanymyz bolmasa-da, edýän hormatymyz hiç neneň bolýar galaýýar. Nähilem bolsa, ejem öýümiziň şagalaňy artygrak bolsun diýip, meni Bazar agalara iberdi.
– Bar, guzym, Bazar aga häzirjek gelsin. «Daýym geldi» diý. Ýüzugruňa magazine-de sowul diýip, maňa bäşligi uzatdy.
Men näme almalydygyny duýsamam, anyklamak isledim.
– Arak al. Galanyna-da duzlanan hyýar ýa pomidor, bolýamy...
– Meniň üçin-ä azara galmaň – diýip, daýym ýeke elini daldaladyp, garşy durdy.
Men magazine eňdim. Gaýdyşyn Bazar agalara barsam, ol mallaryna seredip ýör ekeni.
– Hä, garagol, o çonagyň özüni bärik alyp gaýtsaň bolmadymy?
Daýymyň çep eli urşuň soňky günlerinde ýaralanypdyr. Wagt geçmegi bilen, ýarasy azyp, onsoň tirseginden kesmeli bolupdyrlar. Şonuň üçinem, Bazar aga oňa «çonak» diýip, gaty gödek daraşýardy.
Ýaşuly ýene mylaýymlyk bilen degşip başlady:
– «Ejem palawy demine goýdy» diýdiňmi? Onda tizräk baraly, palaw köp dursa, ýumşak bor. Ol torbaňdaky näme? Haý, zaluwat, baýramçylykda jalaýlyk etjeg-ow. Ýöne myhmanlary bir serhoş edip ýykaýma...
Bazar aga köp garaşdyrman, ýola düşdi.
Iki frontçy gadyrly görüşdi. Olar saglyk-esenlik soraşýarka, ejem meni goňşymyz Garaja agalara iberdi. Öýüňe myhman gelse, goňşyňa aýtman goýup bolmaz. Onsoňam, Garaja aga gürrüňçil adam. Ondan-mundan gürrüň açyp, myhmanyň içini gysdyrmaýar.
Garaja aga sekiniň bir burçunda çöküp, sag aýagyny kese taşlady. Onuň sag aýagy eplenmeýärdi. Şonuň üçinem iki-üç adamlyk ýeri bir özi eýeleýärdi.
Gün tumşugyny ýere berende, biziň saçagymyzyň başynda üç frontçy tegelendi. Uly mejimede. Towukly palaw orta alyndy. Ýaş sogan, birazajyk ajy rediska, meniň getiren duzly hyýarym, ýanynyň arassa ýuwlan üç käsesi bilen bir çüýşe aragyň daşyna jemlendi. Nahar ortada bugaryp duransoň frontçularyň gürrüňi kiparlady.
– Nahary sowatmalyň. Başla, Bazar!..
– «Myhman ataňdan uly» diýipdirler, sendendir, Kömek,
– Hany alyň onda... Bu çüýşänem ýegenler göwün edip alypdyrlar, biriň bölüşdirip goýber.
– Özüň böl, çonak. Beýle günlerde ol elden arak içmegiň lezzeti aýrydyr. Baýramçylykda ile hyzmat etmejek bolsa, onyňam kesip zyňaýmaly eken.
– Wah, hawa-la, Bazar jan – diýip, Garaja aga-da iki dostuň gürrüňine goşuldy.
– Hany onda, ýeke eliňden şatlyk paýla bakaly. Haý, garagol, käseler näme üç-haw? Hany özüňe?
– Bulara bermäli, Bazar. Entek ýaş bolýa bular, ine, soňrak welin agzyndan içerler – diýip, Garaja aga bize arka durdy.
– Hany onda, hemişe baýramçylyk bolsun, dynçlyk bolsun! Bu çagalar biziň gören görgülerimizi görmesinler. Ýurt abadançylygy üçin.
Ilkinji käseden soň, iýgi-içgi birneme haýallady. Biziň çaklaýşymyz ýaly, Garaja aga ümsümlige maý bermedi.
– Baý, şu Kuly neresse jalaýdy-how – diýip, gürrüňi kakam pakyrdan başlady. – Neresse «pason» lakamyny telpeginiň şahynda götärdi. Şu toçn-a bilemok weli, şäherde bularyň birki sany sary gulpaklyja garagözelek doganjyklaram barmyka diýýän.
– Garaja, anyk bilmeýän zadyňy aýtmazlar.
– Wah, häzir neressäň özi bolsa, boýnuna goýardym-la. Ömri gysga ekeni-dä neressäň. Howa bulaşyberse, neressäň ugry bolmazdy. Çep döşüne ýapyşybirdi. Ýigit weli özüni aýamazdy-da. Bu gününi tapsa, ertirini gaýgyrmaz. Haý, bi nägehan uruş köp-köp ýigitleriň ömrüni kül etdi-dä. Ine, indi niçe ýyldyr, bu urşuň salan ýarasynyň agzy bitenok.
Daýym Garaja aganyň sözüni alyp göterdi.
– Dyzyňdan aşagyň jork batganyň içindedir, şahadan-şaha aslyşyp, ýoldaşyňy söýgetläp barýansyň. Näçe günüň ukysyzlygy... Şo pille iň uly islegiň bir ýylyjak ýerde ýarym sagatjyk rahat irkilmek.
– Wah, näsini aýdýan, Kömek. Dünýäde rahatlykdan uly bagt bardyr öýdeňok.
– Parahat gün şu iýip oturan duz-tagamyndanam süýji zat.
Ýogsa näme. O mahal, ilki, nan tapaňok, tapsaň ony beýläňe geçirere wagt.
Daýym häliden sesini çykarman oturan Bazar aga tarap öwrüldi.
– Ýadyňdadyr, Bazar, 42-de bileje ugrapdyk. Fronta giremizsoň, bu kyrk ikinji gutarmady, gutarmady. Her gün bir ýyla döndi. Onsoň kyrk üçünji başlandy.
– Wah, şony diýsene, Kömek jaň, indi şondan bäri tegelek otuz ýyl agypdyr. Edil süýji düýş ýaly-da. Bu parahat günleriň tiz geçişini görsene. O günleriň geçdigi bolsun. Ýatlamalyň şony. Kömek, sen şo galakjanam bölüp goýber. Şu oglanlaryň saglygyna. Aý, bular, tüweleme, Kulynyň gara janydyr-la. Ömürleri uzak bolsun, aý, gaty akyllydyrlar-a bular. Haý, maňa azrak!.. Hany onda.
Bazar aga aragyny ýuwdansoň, birsellem agzyny tutun oturdy-da, ýuwaşja ardynjyrady.
– Ol içigary ýatlamasaňam bolanok. Ýogsa bizem şony magtanmak üçin-ä agzamzok.
– Özümiz-ä urşa ilki baranymyzda, doňuz etinem dagy dandan borduk. Biz-ä gaýdýançak, kän horlanmadyk. Aý, şo ýerde-de başyny çaraýan goç ýigitler köp-le – diýip, Garaja aga öň bize telim gezek aýdyp beren gürrüňine geçdi. – Bizde bir oglan bardy weli, tüýs bir aldajydy-da. Ogurlyk ederdi, her iş ederdi weli, aç galmazdy. Aý, şo-how yzyna birki gezek posylka dagam iberäýdi öýdýän.
Bazar aga birhili ýigreniji äheň bilen gepledi:
– Biz olar ýalyny çykaryp it atan ýaly atýardyk.
Garaja aga ýan bermedi.
– Bizde-de birini şeýtdiler. Ol gorkaklyk edip, öz elinden özi atypdyr.
Bazar aga ýene gaharly gürledi:
– Biz öz aýagyny döwenem çykaryp, it atan ýaly atýardyk. Dünýäde gara nebsi bilen, gara başynyň amanlygyny diläp gezýän adam ýaly, ýigrenji adam
bolmaz.
Garaja aga ýoldaşynyň gaharyny syndyrjak bolýan ýaly, ony ugrunarak sürdi.
– Hawa, nebis diýilýäni bir ýüwrük zatmyş. Onuň hemişe özünden yzda ýöretmelimiş. Ol bir öňe geçse, gaýdyp ýetdirmezmiş.
– Ony ýetjegem bolanoklar, Garaja. Hol gaýraky ak baýdakla barýança, şol kowalap gidip otyrlar.
– Hawa-da, ilçilik-dä, her hilisi bar...
Olar göýä diýersiň, şol içen araklaryna serhoş bolup, indem agyzlaryňy alardyp barýan ýalydylar. Daýym bir çäýnek ajy çaý sorady.
Garaja aga gobsundy.
– Ol ýerinden turup ýörände, Bazar aganyň gyjydyna çydamaýan ýaly, eplenmeýän aýagy inçeden janagyryly jygyldaýardy.
Garaja aga aýak ýolundan gaýdyp gelýänçä, geplän bolmady. Elbetde, biz Garaja aganyň ol ogry hakdaky gürrüňini telim gezek eşidipdik. Olaryň ýerzemin,
berkitme guruşlary hakda-da, çöregi nähili bölüşip iýişleri hakda-da eşidipdik. Ýöne ol hiç mahal urşuň nemesli ýerinden gürrüň bermezdi. Atyşykly-çapyşykly ýerine ýetmezdi-de, elmydama gyrak-bujagyna degerdi. Iliň aýtmagyna görä, ol tylda – yzda gulluk edipdir. Onuň aýagam nemesiň okundan däl-de, furgonyň tigiriniň aşagynda galyp döwlüpmiş diýýärler. Özi-hä meniň aýagymy snarýadyň bölegi alyp gitdi diýýär. Bolsa-da, aýagynyň döwükligi hak. Şo ýerde döwdürenligem hak. Diňe şunuň özi-de oňa uly hormat goýmana meni borçly edýärdi. Bazar aga bolsa, on iki synasy sag halyna, ondan nadyl. «Muny gürledip otursaň, etmedik işi ýok, çypdyrýa-da» diýip, Bazar aga bir gezek kakamyň ýanynda ýaňzydypdy. Kim bilýär?! Belki, Bazar aga onuň myçýanyny halaýan däldir ýa-da ol, dogrudanam, başga bir zady güman edýändir. Garaz, sözi-hä alyşmaýar.
Ol gelip, ýassyga ýaplanansoňam, ümsümlik uzaga çekdi. Dik depä galan aý töweregi kagyzyň ýüzi ýaly agardypdy. Asman asudady. Aý ýere ak rahatlyk sepelerdi. Mylaýym salkyn şemal ot-çöpleriň, bir ýerde porsaýan igde gülüniň ysyny getirýärdi.. Oba içinden ne it-pişigiň, ne maşynyň güwwüldisi eşidilýärdi. bütin oba şu ümsümlige maýyl bolup, ümsüm oturan ilydy. Ine, şol ümsümlikde-de şäher tarapdan bir gyzyl zat lowurdap asmana atyldy. Onsoň ýaşyl, ak, gyrmyzy reňkler asmana göterildi. Ýeňşiň dabarasyna salýut berilýärdi. Obanyň jümmüşinden inçejik çaga sesleri «Ur-ra!» diýip, ýaňlanyp başlady.
Sesler kiparlady, daýym käsesindäki sowuk çaýy owurtlady-da, ardynjyrady.
– Günbatar Ukrainanyň bir obasyny azat edipdik. – Gürrüňiň gyzyklysyny daýym başlasa gerek. – Ol bize arzan düşmedi. Goh apyla-sapyla sowlansoň, biziň bölümimizi yza çekdiler-de, gysga möhletlik dynç berdiler. Sebäbi bölümiň üstüni täzeden doldurmalydy. Eli boş oglanlar oňa-muňa güýmenýärdiler. Biri öýüne hat ýazsa, biri sakgalyny syrýardy, biri şiginiň ýyrtylan ýerini ýamaşdyrýardy. Şol wagt oglanlaryň biri geldi-de:
– Baryp görerin diýseňiz, göçme haýwanat sirki gelipdir – diýdi.
– Belki, biziň ilden gelen haýwanam bardyr, gel göreýin-le diýdim. Oglanlaryňam şeýle pikir edenleri bolandyr-da, gidip görermen köpeldi.
Bir çal tilki bar eken. Kapasanyň içinde-de sapalak atjak bolup, iki ýana zybyrt berýär ýeser. Ynha-da bir çal eşek dur, gulaklaryny sallap. Ol mölerilip ýüzüme seretdi weli, hynçgyryp aňňyryberermikä diýdim. Ýüregim dilnip gitdi. Öý-içerimiz, hojalygyň iş-aladasy ýadyma düşdi. Göýä ol meniň yzymdan meni gyssamaga gelen ýaly. «Kömek, urşy tizräk gutar-da yzyňa dolan. O taýda oba tozdy, hojalyk dagap, iş köpeldi» diýýän ýalydy. Görgülä nebsim agyraýdy! Biz oňa eşek diýýäs weli, hojalygyň iň agyr keşigini egninde çekýän şol ahyryn. Tolgunanymy duýman galdym, bokurdagym dolup gitdi, onuň ýanyndan daşlaşdym.
Kapasalaryň daşy ala gowurdy. Her kim gaýgy-aladasyny unutjak, az salymlygam bolsa şatlanjak, oňa-muňa güýmenjek.
Kapasalaryň birinde gazak sährasyndan alnyp gaýdylan iki örküçli kiçijik maýa bar eken. Iki sany garry aýal ellerini agzyna tutup; «Waý-eý, bu nähili jandar-a!..» diýip, oňa geň galyp seredýärdiler. Esgerleriň biri buýsanç bilen başyny atdy-da:
– Görýäňizmi, garrylar, biz bu jandarlaram faşizmden halas etdik – diýdi.
– Nemeslerdenmi?! – diýip, olar gözlerini tegelediler.
– Ýogsa näme, olaryň elinde şu haýwanlara-da azatlyk ýok.
Olar esgeriň degişmesine çynlakaý düşündiler.
– Eý-how, janawar... – diýip, olaryň biri gözüni sykyp başlady. – Sered-ä o nejisleriň bu görgülini edäýenlerini. Wah, wah-eý! Görgülijigiň boýnuny bükreldip, ernini sallap durşuny. Boýny nädip beýle bolaýdyka?
– Wah, nejisler oňa özleriniň ýurt ýykan toplaryny süýredendirler, furgona goşandyrlar.
– Wah, onuň gerşini görsene, dogan... Wah, küýki görgülijik. O ýezitler muny küýkerdeni bilenem çäklenmän, arkasyna ok-däri basyp, onuň küýküsinem iki bölüp goýaýypdyrlar-a.
– Sen aýtma, jora jan, bu janawar ýöräp-ýöräp toýnakdan aýrylypdyr, aýagynyň ýasyja daban bolup durşuna seret.
– Wah, men aýtdym-a bu nejisleriň jebrine item çydamaz diýip. Gör, dil-agyzsyz jandary nädäýipdirler ahyryn. Wah, wah-eý!..
Garrylar biri-birine tutunyp aglaşýardylar. Geň galmaly, düýe-de olaryň diýýänine düşünýän ýaly, ýüzüni sallap durdy. Bularyň bolşuna esgerleriň biri ýylgyrsa, beýlekisi gynanýardy...
Bu gürrüňe jigim bilen Garaja aga hezil edindiler. Men bolsa munuň çyny bilen ýalanynyň arasyny tapawutlandyryp bilmedim. Bazar aga, hamana, hiç zat eşitmedik ýalydy, ýüzüni sallap otyrdy.
– Soň-soň göreş birneme ýeňledi. Siliň güýji ýaly, biz nemesleri sürüp baryberdik. Ýeňiş gününde biz Berliniň 100 kilometr golaýyndadyk. Sen-ä irräk gaýtdyň öýdýän, Bazar.
– Ýok, menem soňky güne çenli gitdim. Haý, şol gün diýsene!..
Indi Garaja aga gürrüňden çykypdy. Şol Ýeňişde meniňem paýym bolmalydyr diýýän ýaly, ol käte bir ardynjyrap, göwünli-göwünsiz çaý owurtlap otyrdy.
– Sen Berliniň özüne baryp gördüňmi? Men Reýhstaga adymam ýazypdym. Ýöne serhoşdym, niresine ýazanymy, nädip ýazanymy bilemok. Şunça ýatlajak bolýan, heý kellä gelenok. Bir rus kapitanymyz bardy, ýigidiň gülüdi-dä görgüli. Şonuň bilen... Özi alyp gitdi-de...
– Wah, ol günmi?! Biz Günortadadyk, Ýugoslawiýanyň içinde. Indi birneme açylyşyp başlan Bazar aga ýeke dyza galyp, hyjuw bilen gürläp ugrady. – Şo ýylam şu ýylky ýaly, üýtgeşik gowy bolupdy. O ýerleriň gözelligi synlap doýardan galady. Meýdanlar giden gülzarlyk. Egri dyza ýetip, parç urup oturan otluk... Dünýä nähili gözelem bolsa, töweregiň uruş howasyndan dem alýardy. Nähilidir bir uly agraslyk duýulýardy. Daglaryň arasy bilen gidip otyrys, gidip otyrys. – Bize garşylyk berýänem ýok, öňümizden çykýanam. Şeýle bir ümsümlik, şeýle bir susluk, ýürege-bagra düşüp gelýär. Esgerler biri-birinden çilim ýa ot sorasalaram, mölerilip ýüzüňe bakýa weli, sen onuň näme diýjegini aňyp dursuň. Ümsümlikden ölüm ysy gelýärdi. Indi biz ölümdenem gorkamzokdyk, ýöne iripdik, halys iripdik. Birdenkä biri «Ha!..» etdi-de, çirkin gygyrdy. «Ýok, ýok!» diýip, öňe atylyp çykdy. Elindäki awtomatyňy göge tutup, bir zarba-da ony boşatdy. Biz bu garaşylmaz ýagdaýa doňup galdyk.
– Ýok, ýok! Ýagtyl! Ýagtyl, dünýä, ýagtyl!
Ol şeý diýdi-de, öňe ylgady. Barşyna-da gaýadan dik aşak gaýtdy...
Bazar aga sowukdan dem aldy. Onuň iki egni silkinip başlady. Ol aglaýardy. Birsellem dymyp oturyp, gözüniň ýaşyny süpürdi.
– Uruş... özüniň soňky pidasyny däliredip äkitdi... Hiç kimiň aýagy ädilenokdy. Hiç kimden ses çykanokdy. Birsellemden «öňe» diýlen buýruk boldy. Ýöräp ugradyk. Öňküdenem beter susluk aralaşdy. Ýöne biz uzak gitmedik. Samolýotyň sesi geldi. Gyra çekilip gorandyk. Samolýotlar... pessaýlap gelşine, bizi gyratlap... – Bazar aga sakyna-sakyna gürleýärdi. – Ol, şol, häki... – Ýaşulynyň bokurdagy dolansoň, tolgunyp gürläp bilmedi. – Ol... sa... molýo...
Ol ýene aglap başlady. Onuň içikmesi horkulda ýazdy. Maýyň parahat baýramçylyk agşamyny agy sesi bozup başlady. Bu degişgen mylaýym adamda beýle häsiýet bardyr öýdüp, men hyýalyma getirmeýärdim. Ýa serhoş bolaýdymyka? Gürlese-hä adam ýaly. Onuň agysy biziň üçin gaty gelşiksizdi. Onuň sesine goňşy-golamlap üýşüşip geläýermikä diýip, gara janym galmady. Daýym bolsa:
– Bazar, goýsana!.. Hany köşeş, al, çaý owurtla – diýip, ony çalaja silterleýärdi.
Ol saňňyldap, çaý içip bilmeýärdi. Bara-beter aglaýardy. Sesi düýe bozlan ýalydy. Bir görseň onuň agysy jynssyz gülkä-de meňzeşdi. Dünýäde erkek adamyň agysy ýaly erbet ses bolmasa gerek.
Onuň ýüreginiň doňy çözülip, gözünden bulak bolup paýrap başlady. Ýüregini egisýänçä, biz ony köşeşdirip bilmedik. Eginlerini silkip, ýüreginiň bar yzasyny dökensoň, ol turarman boldy. Men onuň köwşüni aýagyna berip, goltuklap ýola saldym: Bazar aga ýüzüni aşak salyp, maňa ýaplanyp barşyna, käte-käte içigýärdi. Biziň barşymyz örän gelşiksizdi. Men uwnup-utanyp, ýere girip bilmeýärdim. Hernä bizi gören adam bolmady. Tutaklaşyp Bazar agalara ýetdik. Ol işiginiň söýesine ýaplanyp durşuna, özüni birneme dürsedi, tijenip, başyny galdyrdy.
– Ol... şo samolýot... Ýeňiş habaryny getiren ekeni...
Adamlar şol gün üçin entegem göreşýärler.
Нudaýberdi НALLYÝEW
5
42
sahet_ashyrov
20.08.2020 09:31
Dowamy (12)
Bagtyýar bu hekaýaty aýdyp bolandan soň:
– Eý, älem şasy! Eger Ruzbeh Behruzy zyndana oklaman, ony şolbada öldüren bolsady, onda ata-enesi gelenden soň, puşmanlyk ody onuň ýüregini ýakardy. Indi, meni öldürmäge gyssanmagyn, okla, zyndanda ýataýyn. Bir gün meniň hem dogrulygym bilner – diýdi.
Patyşanyň göwni biraz ýumşady. Onsoň onuň buýrugy bilen Bagtyýary zyndana äkitdiler.
* * *
Patyşa ertesi tagtyna çykyp oturdy. Dördünji wezir öňe çykyp, söze başlady hem-de:
– Eý, patyşa, bu oglany öldürmek gerek. Welaýatyň diregi syýasatdyr. Bu oglany öldürmän, neçün eglenýärsiň. Men munuň öjünden döwletimize zyýan ýeter diýip gorkýaryn – diýdi.
Patyşanyň buýrugy bilen Bagtyýary dardan asmak üçin syýasat meýdanyna getirdiler. Bagtyýar aýtdy:
– Eý, älem şasy! Sabyr eýlemek eý närsedir, patyşa hem eýdir. Emma soltanlaryň has ýegrägi şudur; soltan hezretleri bagyşlamasa-da sabyr etmelidir. Her hili müşgil işler sabyr bilen ýeňil bolar, bir gün üstünlige gowşar. Şuňa laýyk bir hekaýat bardyr. Onuň içinde köp öwüt-nesihatlar bardyr.
Patyşa bu sözi eşidip:
– Aýt, eşideliň, ol neneňsi hekaýatdyr – diýdi.
***
Bagtyýar gürrüň berip başlady:
– Rowaýatçylar şeýle rowaýat edipdirler. Gadym zamanda bir adam bardy, ady Abu Sabyrdy. Ol hemişe sabyr-takat bilen iş görerdi. Bir gün onuň ýaşaýan obasynyň töwereginde bir arslan peýda boldy. Ol arslan musulmanlaryň köp dowarlaryny harap eýledi. Adamlar üýşüp, oňa:
– Maslahat şeýle, sen hem biziň bilen ýörgün, ol arslany öldürip, onuň şerinden gutulalyň – diýdiler.
Abu Sabyr:
– Arslany öldürmek patyşalaryň işidir. Degmäň, adam arslan bilen garpyşyp bilmez. Birden, adamy hem heläk edäýmesin. Onsoň artyk zyýana galaýmaň. Gowusy, sabyr eýlemek. Sabyr etseň iş ýeňilleşer – diýdi.
Olar Sabyryň sözüni tutup, sabyr etdiler. Birküç günden şol iliň patyşasy şol oba ugrady. Olar arslanyň hekaýatyny patyşa aýtdylar. Patyşa goşuna buýurdy, olar arslanyň daşyny gurşap aldylar we ony depelediler.
Şol obada bir emeldar bardy. Birnäçe aýýar bir gijede gelip, ony depeläpdirler. Onsoň obanyň adamlary düýrülip, üýşüp, Abu Sabyryň gaşyna gelip:
– Kerem et, biziň bilen ýör. Patyşanyň gaşyna baralyň we bu işden habarymyzyň ýokdugyny bildireliň – diýdiler.
Abu Sabyr:
– Baryň, siz özüňiz bilersiňiz, ýöne men gitmerin – diýdi.
Oba adamlary hem gitmediler.
Emeldarlaryň öldürilendiginiň habary patyşanyň gulagyna ýetdi. Ol örän gaharlanyp, goşun iberdi we ol obany çapawullady. Oba adamlary ýene-de Abu Sabyryň gaşyna gelip:
– Gel, patyşanyň gaşyna baralyň we halymyzy bildireliň. Ýör gitdik. Ýogsa, kül deýin ýakyldyk – diýýärler.
Emma Abu Sabyr gitmeýär. Olar gitdiler hem-de ahwallaryny beýan etdiler. Patyşa örän gussa batyp:
– Ne üçin öňünden gelmediňiz? – diýip sorady.
Olar:
– Bir ulymyz bar. Şonuň bilen sözleşdik, ol gaýtmady. Onsoň biz hem oňa uýup, gaýtmadyk – diýdiler.
Dowamy bar...
5
31
