Be­de­ni­miz­dä­ki kä­bir ala­mat­lar sag­lyk bi­len bag­ly köp za­dy aý­dyp bi­ler. Esa­san hem, aýa­da­ky we dyr­nak­da­ky kä­bir üýt­geş­me­le­re has üns­li çe­me­leş­me­li. Ame­ri­ka­ly der­ma­to­log­lar dyr­nak­da ýü­ze çyk­ýan ala­mat­lar bi­len bag­ly bar­lag­lar ge­çi­rip, şeý­le ne­ti­jä ge­len­dik­le­ri­ni bel­le­ýär­ler.

• Sa­ry dyr­nak­lar. Dyr­na­gyň sa­ral­ma­gy ýaş bi­len bag­la­ny­şyk­ly ýag­daý­da ýü­ze çyk­ýar. Luk­man­la­ryň bel­le­me­gi­ne gö­rä, do­wam­ly çi­lim çek­mek dyr­nak­la­ryň sa­ral­ma­gy­na ýa-da dyr­nak­da sa­ry teg­mil­le­riň dö­re­me­gi­ne ge­ti­rip bil­ýär. Sa­ry dyr­nak köp­lenç dem alyş ýol­la­ryn­da­ky kä­bir ke­sel­ler we el-aýak­la­ryň çiş­me­gi ne­ti­je­sin­de eme­le gel­ýär.

• Gu­ry we döw­len dyr­nak­lar. Dyr­na­gyň gu­ra­ma­gy­na we dö­wül­me­gi­ne yzygiderli ýüz­mek, dyr­na­ga ça­lyn­ýan se­riş­de­le­ri çen­de­na­şa köp ulan­mak, eli­ňi ýy­gy-ýy­gy­dan ýuw­mak ýa-da çyg­ly­ly­gy pes ýa­şa­ýyş gur­şa­wy se­bäp bo­lup bi­ler. Şeý­le-de bol­sa gu­ran dyr­nak­lar kä­te sag­lyk bi­len bag­ly ýag­daý­la­ry hem gör­ke­zip bil­ýär.

• Ak teg­mil­ler. Kä­wagt dyr­nak­da ak teg­mil­ler peý­da bol­ýar. Adat­ça ak teg­mil­ler kän üns be­ril­ýän zat däl. Ame­ri­ka­ly der­ma­to­log­la­ryň ne­şir eden ma­ka­la­sy­na gö­rä, ak teg­mil­ler «leý­ko­ni­hi­ýa» diý­lip at­lan­dy­ryl­ýar. Köp adam dyr­nak­da­ky ak teg­mil­le­re kal­siý ýet­mez­çi­li­gi di­ýip dü­şün­ýär. Ýö­ne bu kal­siý bi­len bag­ly ýag­daý bol­man, ba­gyr we böw­rek ýet­mez­çi­li­gi­niň kä­bir ala­mat­la­ry bo­lup bi­ler.

• Dik we ke­se çy­zyk­lar. Kä­bir ada­myň dyr­na­gyn­da dik we ke­se çy­zyk­lar eme­le gel­ýär. Dyr­nak­da­ky bu çy­zyk­lar gar­ry­lyk ala­mat­la­ry bi­len bir­lik­de ýü­ze çyk­ýar. Luk­man­la­ryň bel­le­me­gi­ne gö­rä, dik we ke­se çy­zyk­lar agyr ke­sel­le­ri ge­çi­ren adam­lar­da dö­re­ýär. Bu ýag­daý saç düş­me ala­mat­la­ry bi­len bag­ly bo­lup bi­ler.

• Gü­ber­çek dyr­nak­lar. Dyr­na­gyň pök­ge­rip çem­çe ýa­ly ös­me­gi dyr­na­gyň tö­we­re­gin­dä­ki şi­kes­len­me­ler ýa-da de­ri ke­sel­le­ri bi­len bag­ly ýü­ze çyk­ýar. Şeý­le dyr­nak­lar köp­lenç de­mir ýet­mez­çi­li­gi­niň ga­naz­lyk ala­ma­ty hök­mün­de kes­git­len­ýär.

Dyr­na­gy­ňy diş­le­mek en­dik­mi ýa-da ýet­mez­çi­lik?
Der­ma­to­log­la­ryň bel­le­me­gi­ne gö­rä, dyr­na­gy­ňy diş­le­mek ada­ty bir en­dik bo­lup, köp­lenç stres se­bäp­li ýü­ze çyk­ýar. Dyr­nak­la­ryň tö­we­re­gin­dä­ki de­ri­ni ýa-da dyr­na­gy diş­le­mek do­wam­ly bol­sa, on­da luk­ma­na ýüz tut­maly. Çün­ki bu ýag­daý uza­ga çek­se, nerw ul­ga­my bi­len bag­ly dür­li bo­zul­ma­la­ry güýç­len­di­rip bi­ler.

Adamlar irki döwürlerden bäri asman giňişligi bilen ýakyndan gyzyklanypdyrlar. Her gün dogup-batýan Güni, gijesine görnüp, gündüz gaýyp bolýan ýyldyzlary we Aýy öwrenmek üçin tagalla edipdirler. Entek asman jisimlerini ýakyndan görmäge mümkinçilik berýän teleskoplar peýda bolmanka, adamlar asmanda haýsy ýyldyzyň haýsy ýerde ýerleşýändigini, haýsy ýyldyzyň haçan peýda bolýandygyny, ýyldyza seretmek arkaly ileri-gaýrany kesgittäp bilipdirler. Uzakdaky zatlary ýakynladyp görkezýän teleskoplaryň peýda bolmagy Gün, Aý we ýyldyzlardan başga-da asman jisimleriniň hem bardygyny anyklamaga şert döredipdir. Eýsem, bu enjamlar haçan oýlanyp tapyldyka?

Hãzirki wagtda optiki teleskoplar iň ýaýran teleskop görnüşi hasaplanýar. Bu enjamlar uzakdaky asman jisimlerinden gelýän şöhleleri toplap, şol jisimleri ulaldyp görkezýär. Emma radiotolkunlary, ultramelewşe, infragyzyl şöhleleri ýaly adamyň gözüniň saýgarmaýan beýleki yşyk görnüşlerinden peýdalanyp, asman jisimlerini anyklamaga ýardam edýän teleskoplar bolýar.
Beýleki oýlap tapyşlar ýaly teleskoplar hem dürli ýyllaryň dowamynda kämilleşdirilipdir. Şol sebäpli teleskopy ilkinji oýlap tapan hökmünde belli bir adamy atlandyrmak kyn. Şeýle-de bolsa, teleskop oýlap tapandygy üçin ilkinji gezek patent almaga ýüz tutan niderlandly Hans Lippersgeýiň hasaplanýar.



Lippersgeýiň 1608-nji ýylda biri daşyna, beýlekisi içine tarap güberçekli iki sany linzanyň bir trubkanyň içine ýerleşdirilen enjamyny oýlap tapýar. Ol äýnek ýasamak bilen meşgullanýan eken. Köp adamlar Lippersgeýiň oýlap tapan bu enjamyny ilkinji teleskop diýip hasaplaýar. Onuň ilkinji oýlap tapan teleskopy jisimleri üç esse ulaldyp görkezýän eken. Ol bu enjamyny kämilleşdirip, köp sargyt alýar.
Teleskop ýasamak bilen meşgullananlaryň ýene biri meşhur italýan astronomy Galileo Galileý hasaplanýar. Ol 1609-njy ýylda Lippersgeýiň teleskopyny has-da kämilleşdirip, ony asman jisimlerini öwrenmek üçin ulanan ilkinji adam bolýar.



Galileý 30 esse ulaldyp görkezýän teleskopy bilen Aýyň ýüzündäki kraterleri ýakyndan görýär. Şeýle hem Ýupiteriň dört sany hemrasyny we Saturnyň halkalaryny açýar. Şeýle-de, bize görünýänden has köp ýyldyzyň bardygyny we Ýeriň Günün daşynda belli orbitada aýlanýandygyny anyklaýar.
1700-nji ýyllara çenli öndürilen teleskoplaryň ählisinde şekiliň gyrasy bulanyk görünýän eken. Bu bulanyk reňkli çyzyklar dürli reňkdäki şöhleler linzadan geçenlerinde başgaça döwülmegi sebäpli ýüze çykýan eken. Isaak Nýuton deň derejede döwülmeýän bu şöhleleri toplamak üçin aýnaly teleskop ýasaýar.



Häzirki wagtda ulanylýan teleskoplaryň hemmesi diýen ýaly aýnaly teleskoplardyr.

Şu gije şeýlebir agladym eje

Darygyp dõrese ýũrek gysylmam,
Ýaramaz tukatlyk basýar kõp gije.
Gursagym bu giñ ãleme-de sygman,
Şu gije şeýlebir agladym eje...

Gõwnũme has ýakyn alyp her zady,
Pikirlenýãn, oýa batýan men niçe.
Bildirmezlik islesemde yzamy,
Şu gije şeýlebir agladym eje...

Içki howsalany daşa bildirtmãn,
Bukup gezdim duýgularymy ençe,
Ejizledim, gizlemesini bilmãn,
Şu gije şeýlebir agladym eje...

Ýũregimiñ agyrsy berenok a:ram
Sũpũrýãn ýaşymy ýetişdigimçe,
Daşymdana bagtly gõrũnýãn ýalam,
Içimi nãbilsin õzgeler eje?!
Şu gije şeýlebir agladym eje...

✍🏻 Leýli Orunowa

Ýene gije...
Men bolsa şo:l dõrt diwara dañylyp otyryn.
Tebigata çykasym gelýãr...
Aýyñ astynda gijãni geçirmek isleýãn. Oña has golaýdan bakasym gelýãr...
Ýyldyzlar bilen sõhbetdeş bolmak isleýãn... Aýyñ ýagtysyna lowurdaýan deñiz tolkunlaryny synlasym gelýãr...
Pessaýja õwũsýãn şemalyñ saçlarymy emaý bilen sypamagyny isleýãn...
Şol ajap pursatda, ãhli howsaladan saplanyp, rahatlan duýgularymyñ çalýan sazyna tans edesim gelýãr...

Şu arzuwlarymyñ haçan hem bolsa bir wagt hasyl bolmagyny isleýãn ヅ


06.06.2024
✍🏻 Leýli Orunowa

“Dünya mükemmel olmadığı için sanat vardır” der ya Andrey Tarkovski, insanın hız çağında muhtaç olduğu anlam ve yüksek değer kavramları, bence sanatın içinde herkese açık, bonkörce duruyor. Hayat mükemmel olmadığı
için sanat yüksek bir anlam olarak varlık buluyor insan hayatının içinde.

📚 Ne için varsan onun için yaşa

Bir-biregi tanamzogam üýtgeşik,
Ýakyndanam görmändik ýol öterlik.
Emma, seni görmek asla gerek däl,
Kalbyň gördüm, maňa şolam ýeterlik.

Ýaşymyzyň tapawudam möhüm däl,
Mydam gabat gelse içki dünýämiz.
(Öte geçip aýtýandyryn öýdemok,
Başdan meňzeş döredilen dünýä biz)

Söýen ýürek rahat urup bilermi,
sen uzakda gözleriňi ýaşlasaň?!
Bilgin, mende geljek sary umyt bar,
Ejizligi ýola çykman taşlasaň.

Süýji sözler, süýji arzuw edeli
Ajy sözler, kalba neneň çümmejek?!
Men saňa dagdan beýik bagt bermekçi,
Senem ynam berseň, birje çümmüjek!

✍🏻 Ylham Gurbanalyýew

Ýerine ýetiren: @senorita

ELEKTRON POÇTANYŇ GYSGAÇA TARYHY

1960-njy ýyllaryň başynda kompyuter esasly habarlaşmalar durmuşa geçirilip başlanýar. 1971-nji ýylda ulanyjynyň salgysyny kesgitleýän «@» elektron poçta nyşany hödürlenip, ilkinji hat Öňdebaryjy gözleg taslamalary gullugy (ARPANET) tarapyndan tora iberilýär.

Hususy elektron poçta (e-poçta) ulgamlary 1980-nji ýyllarda ýüze çykyp, 1990-njy ýyllarda web-poçtalar köpçülige ýaýrap başlaýar. 2000-nji ýyllarda dünýäniň köp ýerinde ýörgünli aragatnaşyk ulgamyna öwrülen e-poçta smartfonlaryň tehniki aýratynlyklarynyň kämilleşdirilmegi bilen alyş-çalyş işlerini has-da ýeňilleşdirdi.
E-poçtanyň ýörgünli bolmagy bilen, has dogrusy 1990-njy ýyllardan başlap, faks enjamyndan peýdalanmak görnetin azaldy.

Adamzat durmuşynda oýlanyp tapylan iň esasy aragatnaşyk ulgamynyň biri hem poçtadyr. Entek tehnologik enjamlaryň ýok mahaly biri-birinden uzakda ýaşaýan kowum-garyndaşlar hat alyşmak arkaly habarlaşýan ekenler. Munuň üçin bolsa poçtanyň hyzmatyndan peýdalanypdyrlar. Şol döwürlerde poçta aragatnaşygy hat gatnadyjy adam, eldekileşdirilen kepderiler, itiň käbir görnüşi, uýgunlaşdyrylan atlar, söwda ýolundaky kerwenler tarapyndan amala aşyrylypdyr.



Bular ýerli aragatnaşyk bolup, resmi taýdan poçta ulgamy has soň ýüze çykýar. Ýazmaça resminamalary halkyň içine ýaýratmak üçin resmileşdirilen çapar hyzmaty ilkinji gezek Müsürde ýüze çykýar. Miladydan öňki 2400-nji ýyllarda faraonlar ýurduň çägine habar (täze çykan perman) ibermek üçin çaparyň hyzmatyndan peýdalanypdyrlar. Halk köpçüligine niýetlenen poçta hyzmaty ilkinji gezek Eýranda ýüze çykýar. Miladydan öňki 550-nji ýyllarda bu ýerde adamlar dogan-garyndaşlaryna hat ýazyp, olardan geljek jogap hatyny almak mümkinçiligine eýe bolupdyrlar. Şol ýyllarda goňşy döwletlerde hem poçtanyň pars ulgamy meşhur bolup, ýörite çaparlar işe alnyp, olar ýyndam atlar bilen üpjün edilipdir. Hatlary alan çapar bellenen aralygy geçensoň, beýleki çapara poçtany geçirýär, ol hem indiki çapara...
Bu ulgam ýörite döredilip, çaparlar poçtanyň çalt barmagy üçin bellenen ýerlerde gezekleşýärler. Orta Aziýada birnäçe döwletleriň arasynda ýola goýlan hat gatnadyjy çaparlaryň ýanynda ýörite goragçylar berkidilýär. Poçta ulgamy birnäçe ýyldan soň Hindistandyr Hytaýa, Ýaponiýadyr Rime hem ýaýraýar.



Rim imperiýasynda 1490-njy ýylda «Taksis» ady bilen tanalýan hat gatnadyjy Frans fon poçta ulgamyny işläp düzýär. Ilkibaşda köşkde hat gatnadan Frans 1517-nji ýyldan soň maşgalasy bilen bilelikde raýatlara hem hyzmat edip başlaýar. 1716-njy ýylda Ispaniýada raýatlar üçin elýeterli poçta hyzmaty hökmünde «Correos y Telegrafos» döredilip, 1756-njy ýylda ilkinji gezek resmi taýdan poçta işgäri wezipesi döredilýär.



1762-nji ýylda poçta gutulary peýda bolýar. 1840-njy ýyla çenli iberilen hatlar kabul ediji tarapyndan tölenip, poçta tölegi hat iberijiden alyja çenli geçilen ýoluň uzynlygyna, kagyzyň sanyna hem-de poçtanyň agramyna görä kesgitlenipdir. Iňlis oýlap tapyjysy Rowlend Hill öňünden töleg edilýän, ýelmenýän möhürli (marka) poçta ulgamyny işläp düzýär.



Bu ulgam örän arzan bolup, şondan soňra iberilýän hatlaryň sany iki-üç esse artýar. XIX asyryň ortalarynda ýörite enjam ulanylyp, ygtyýarnama esasynda poçta üçin öňünden tölenen bukjalary ýasamagyň usuly işlenip düzülýär. Bu usulda taýýarlanan bukjalar banklarda we poçta şahamçalarynda ulanylýar. Soňlugy bilen ygtyýarnama almazdan printerde çap edip bolýan bukjalar ulanylyp başlanýar.
1874-nji ýylda Ählumumy poçta bileleşigi (UPU) döredilýär. Häzirki wagtda 192 döwlet bu bileleşigiň agzasy bolup, BMG-niň ýöriteleşdirilen agentligi hökmünde halkara poçta alyş-çalyş düzgünlerini kesgitleýär.




XX asyrda poçtada uly ösüşler gazanylyp, hat gatnatmak ulag serişdeleriniň üsti bilen amala aşyrylyp başlanýar. Demir yol stansiýalarynda poçta bölümleri açylýar. Poçta işgärleri ýörite ulaglar bilen üpjün edilýär. 1911-nji ýylda Angliýada poçtany eýesine çalt gowşurmak maksady bilen howa ulaglary synagdan geçirilip başlanýar. Bu synag oňaýly netije berensoň, dünýäniň beýleki ýurtlarynda hem howa poçtasy ýola goýulýar. Üns beren bolsaňyz, käbir hatlaryň bukjasynda «Par avion» (fransuzça «uçar arkaly») möhürçesini görmek bolýar. Bu ýazgy hatyň uçar arkaly alyja iberilendigini aňladýar.

Her Döwür bir döwür bolar ekeni.
Görmän geçiräýsem bir ajap filmi,
Nije günläp etmişime ökünip,
Gynanyp ýörenim düýn-öňňün dälmi?

Her döwür bir döwür bolar ekeni.
Otly ajap ýerden geçende durman,
«Wah, şu ýerde bir aý gezsediň!» diýip,
Çekerdim men arman üstüne arman.

Her dowür bir dowür bolar ekeni.
Barman geçiräýsem bir duşuşygy,
Göýäki diýersiň, öz ellerimden
Baky uçuran dek söýgi guşumy,
Ökünip, ökünip, ol ökünçleriň
Ýetibilmezdim men aňry başyna.
...Her döwür bir döwür bolar ekeni,
Bu gün başga ökünç geçýär daşyma.

Indi ençe ýyldyr, säherden turup,
Şapaga seredýän başymy ýaýkap,
Serçeleň sesine dişimi ýuwup,
Bilbilleň sesine agzymy çaýkap,
Ýapraklaň çygyny owuçlap içýän.
Şapagyň nuruny döwümläp iýýän.
«Eý, şahyr, şuň ýaly ajap säherleň
Näçe müňün ýatyp geçirdiň?» diýýän.

Görmedik filmleň ýene-de geler.
Görmedik ýerlerňem göräýse bolar.
Ardurja sypdyrlan ol duşuşyklar
Giç däl, olaryň-da bir zady bolar.

Emma aglap giden tylla säherler –
Siz nirede?
Jogap berenok olar...

✍🏻 Kerim Gurbannepesow

Beýik binalaryň gurlup başlanmagy bilen oňa münüp-düşmek kynçylygy ýüze çykýar. Dürli görnüşli basgançakly ulgamlaryň işlenilip düzülmegi ýaşaýjylary kanagatlandyrsa-da, myhmanhanadyr dynç alyş merkezlerine barýan syýahatçylarda nägilelikler döredýär. Şeýlelikde, ýokary münüp-düşmegiň has aňsat ýoly gözlenip başlanýar. Şäher ilatynyň artmagy bilen köpelip başlan köp gatly binalarda münüp-düşmekde köp hereket etmek, artykmaç wagtyňy sarp etmek ýaly meseleler ýüze çykýar.

Aslynda, köp gatly binalara haryt daşamak, ýüki yokary çykarmak we aşak düşürmek üçin oýlanyp tapylan açyk çarçuwaly mehaniki ýük göteriji ulgam 1800-nji ýyllardan soň öýjagaz şekilinde işlenip düzülýär. Şeýlelikde, zynjyra berkidilen «kiçijik öýjagazy» ýokary göterýän we aşak düşürýän «lift» atly mehanizm oýlanyp tapylýar. «Lift» sözi iňlis dilinden terjime edilende «götermek, ýokary galdyrmak» diýen manyny berýär.



1857-nji ýylda Nýu-Ýorkdaky «Haughwout» söwda merkezinde ilkinji lift ulgamy döredilýär. Bäş gatly binanyň ýerzemininde bug hereketlendirijisi ornaşdyrylan lift bir minutda bary-yogy 40 fut (12,2 metr) aralygy geçýän eken. Deňeşdirmek üçin, häzirki wagtda iň çalt liftler bir sekuntda 40 fut geçip bilýär. Ilkinji liftiň tizligi gaty haýal bolup, söwda merkeziniň müşderileri yokarky gatlara lift bilen däl-de, basgançaklardan çykanyny kem görmändirler.

Amerikan inženeri Elişa Otis 1853-nji ýylda «Otis Lift» kompaniýasyny esaslandyrýar.



1859-njy ýylda Otis oýlap tapan «dik demir ýoluna» patent alýar we şol ýyl Nýu-Ýorkuň myhmanhanalarynyň birinde içinde oturgyjy bolan lifti işe girizýär. Oýlap tapyjy 1861-nji ýylda liftdäki togtadyjy ulgama patent alýar. Şeýlelikde, lifti binanyň islendik gatynda saklap bolupdyr. Eýýäm 1873- nji ýyla çenli ABŞ-da edara jaýlarynda, myhmanhanadyr dükanlarda «Otis Lift» kompaniýasynyň 2 müňden gowrak lifti oturdylýar.

Ilkinji liftleriň gymmat bolany üçin Nýu-Ýorkuň, Londonyň, Parižiň belli myhmanhanalarynda we söwda merkezlerinde oturdylyp, artykmaçlyk hökmünde görlüpdir. Şol döwürlerde myhmanlar lifte münensoň operator gapyny ýapyp, ulgamy herekete getirip, olara hyzmat edýän eken. Bu myhmanlaryň howpsuzlygy üçin göz öňünde tutulan çäre bolup, oturgyçlarda oturyp gitmek mümkinçiliginiň bardygyna garamazdan, ulgamyň hereketi gaty haýal bolupdyr. 1870-nji ýylda Manhetten şäheriniň merkezinde gurlan 130 metrlik binada «Otis Lift» kompaniýasy tarapyndan işlenip düzülen ilkinji gidrawlik lift oturdylýar. Bug hereketlendirijisinden gidrawlik ulgama geçilmegi liftiň hereketini has çaltlaşdyrýar. 1885-nji ýylda ilkinji «gökdirän» hasaplanýan Çikagonyň öý ätiýaçlandyryş binasynda 10 gatda hyzmat etmek üçin liftiň polat çarçuwaly görnüşiniň dördüsi işe girizilýär.

1889-njy ýylda «Otis Lift» kompaniýasy elektrik togy bilen işleýän ilkinji liftini döredýär. Bu lift ulgamynda iň uly ösüşleriň biri bolup, gidrawlikden elektrik hereketlendirijili liftlere geçilýär. XX asyryň başlarynda ýüz görülýän aýnasy, howa çalşyjy ulgamy we düwmeli dolandyryş ulgamy bolan elektrik çekişli liftler işlenip düzülýär. Bu liftler senagat taýdan nusgalyk kabul edilip, häzirki wagtda hem önümçiligi dowam etdirilýär. Gökdiränleriň gurulmagy bilen ýokary tizlikli liftler işlenip düzülýär.



Ýokary tizlikli liftler:

🔸Taýwandaky «Taipei 101» binasyndaky liftler (1 minutda 1010 metr);

🔸BAE-niň Dubaý şäherindäki «Burj Halifa» binasyndaky liftler (1 minutda 600 metr);

🔸ABŞ-nyň Çikago şäherindäki «Jon Hankok» işewürlik merkezindäki liftler (1 minutda 549 metr);

🔸Hytaýyň Şanhaý şäherindäki «Jin Mao» binasyndaky liftler (1 minutda 546 metr).