olia
22.01.2023 17:21
Taryhda käbir ýalňyşlyklar.
1. Dinozawrlar reptiliýa ýaly bolupdyr.
Köplenç, dinozawrlary häzirki zaman krokodilleriňki ýaly deri bilen ullakan, iki aýakly süýrenijiler diýip göz öňüne getirýäris. Mysal üçin, Stiwen Spilbergiň "Jurassik Park" filminde olar şeýle görkezilýär. Kinofilmiň düşürilen pursatynda şeýle şekil ylmy taýdan dogry hasaplanýardy. Diňe häzirki zaman paleontologiki tapyndylar dinozawrlaryň hažžyklara garanyňda guşlara has köp meňzeýändigini görkezýär.
![Taryhda käbir ýalňyşlyklar]()
Olaryň köpüsinde, hatda meşhur trinozawrda-da perler bolupdyr.
Aslynda bu känbir geň hem däl, sebäbi köp guşlar dinozawrlardan gelip çykypdyr. Netijede, gorkunç jandarlar hakykatda ullakan, iri dişli we dyrnakly, ganatsyz towuklara ýa-da kiwi guşlaryna meňzäpdirler, şeýle-de guşlaryňka meňzeş ýörapdirler.
2. Piramidalar hemişe çägesöw reňkde bolupdyr.
![]()
Ähli kinofilmlerde piramidalar häzirki görnüşinde, çäge bilen örtülen sary reňkli görkezilýär. Emma faraonlaryň döwründe olar ak reňkde bolupdyr.
Piramidalary ak hek daşlaryndan gurupdyrlar we üsti tekizlenen daşlar Gün şöhlesini şeýle bir yzyna serpikdiripdir welin, piramidalara seretmek-de gaty kyn bolupdyr. Gizanyň piramidasynyň ýüzi gurlan wagtlary şeýleräk bolupdyr:
![]()
Wagtyň geçmegi bilen tekizlenen daşlar tekizligini ýitiripdir we çäge bilen örtülipdir. Eger-de siz Piramidalary ajaýyp gurluşyk hasaplaýan bolsaňyz, olaryň Gün şöhlesine ýagty saçan döwrüni göz öňüne getiriň...
3. Grek rowaýatynda Pandora gutyny açypdyr.
Grek mifologiýasynda Ýerdäki ilkinji aýal, bilesigeliji Pandora Zewsyň oňa tabşyryp giden, içinde dünýäniň ähli betbagtlyklary bolan gutysyny açýar. Näme edenine düşünen badyna Pandora gutyny ýapýar, emma oňa çenli eýýäm giçdi - gutynyň düýbünde diňe umyt galypdy.
Şondan bäri Pandoranyň gutysy/sandygy diýen aýtgy otrisatel häsiýete eýe bolup gelýär. Ýöne grekleriň birek-birege aýdyp berýän rowaýatynda hiç hili guty ýok.
![]()
Zews Pandora grekleriň zeýtun ýagyny saklamak üçin ulanýan küýzesini - pifosy beripdir.
XVI asyrda Erazm Rotterdamskiý Gesiodanyň Pandora baradaky hekaýasyny latyn diline terjime edende pythos diýen grek sözini pyxis(guty) diýen söz bilen çalşyrypdyr. Bu ýalňyşlygyň netijesinde"Pandoranyň gutysy" idiomasy döräpdir.
4. Geçmişde adamlaryň boýy has kelte bolupdyr.
Käbir adamlar gadym döwürlerde ýerde diňe ullakan adamlar ýaşapdyr diýýän bolsa, başgalar adamlar has kelte bolupdyr diýýär. Ýöne arheologik barlaglaryň netijesine görä adamlar geçmişde-de edil biziň häzirki boýumyz bilen deňräk bolupdyrlar.
![]()
Adam populýasiýasynyň boýy azda-kände üýtgeýär. Adamlar käwagt ösýär, käwagt keltelýär. Bu ýagdaý ýaşaýyş şertleri bilen bagly. Soňky 150 ýylda adamlaryň boýy 10sm-e golaý ösdi. Ondan öň bolsa keltelýärdi - irki Orta asyrlaryň başyndaky 173,4sm-dan XVII-XVIII asyrlardaky 167sm çenli.
Bu üýtgeşmeleri adamlaryň iýmit rasiony we saglyk ýagdaýy bilen baglanyşykly. Şeýlelikde boý wagta görä däl-de ýaşaýyş şertlerine görä üýtgeýär.
27
262
olia
21.01.2023 16:01
No entry: Apokalipsisde diri galsaň nirä barmaly?
![Bütindünýä tohum ammary]()
Haçan-da bir gün adamzat uly betbagtçylyga sezewar bolsa we diri galan adamlara oba hojalygyny dolylygyna täzeden dikeltmek gerek bolsa olara ýekeje sözi bilmek ýeterlik: "Şpisbergen".
Mediada "Soňky günüň ammary" diýip atlandyrylýan bu gurluşygyň döredilmeginiň birnäçe sebäpleri bar we olaryň hemmesi dünýäniň soňy bilen baglanyşykly däl. Birinjiden, ol oba hojalyk ekinleriniň ýitip gitmeginiň öňüni almak üçin gerek. Ikinjiden, ol özboluşly seýf. Ýagny eger-de uruşlar we tebigy betbagtçylyklar sebäpli ýurtlar özünde bar bolan tohum gorlaryny ýitirse, onuň ornuny ammardakylar bilen dolup bolar.
1. Ammar Şpisbergende tötänleýin gurulmady.
![]()
Global betbagtçylyk bolup, bize gerekli bolan ösümlikleri täzeden dikeltmek zerur bolan halatynda, ilkinji nobatda, Şpisbergene ýa-da norweglaryň aýdyşy ýaly Swalbarda gitmeli. Şpisbergen - Norwegiýa Korollygynyň iň demirgazyk bölegi bolup, ol Dg polýusdan bary-ýogy 1125km uzaklykda. Arktik ada hemişelik doňaklygy we ýertitremeler bolmak ähtimallygy gaty azlygy sebäpli saýlanyp alyndy. Bu faktorlar ammarlarda pes temperaturany saklamak üçin gerek bolan energiýanyň mukdaryny gaty azaldýar.
Ammar Şpisbergeniň paýtagtynda, Logýir şäherinde, halkara howa menziline ýakynlykda ýerleşýär.
2. Ammaryň gurluşygyna bary-ýogy 9,6 mln dollar sarp edildi.
![]()
Bu häzirki zaman ölçeglerine görä köp däl. Taslama Norwegiýanyň hasabyna, BMG-niň ýardam etmeginde amala aşyryldy. Şeýle-de gurluşyga Rokfelleriň fondy, Bill Geýts, Monsanto kompaniýasy we başga-da birnäçe kompaniýalar öz goşandyny goşdy. Gurluşyga 2006-njy ýylda başlanyp, 2008-nji ýylyň fewralynda ammar açylyp, ulanylmaga berildi.
3. "Soňky günüň ammary" deňiz derejesinden 130metr belentlikde, dagyň 120metr içinde ýerleşýär.
![]()
Ammaryň deňiz derejesinden şeýle ýokarda bolmagy we dagyň içinde şeýle aralykda ýerleşmegi ýakyn geljekde deňiz suwlary bilen gark edilmeginiň, we hemişelik doňaklygyň eremekliginiň öňüni alýar. Şeýle-de ammar
partlama garşy gapylar, hereket datçikleri we ýadro ýaragyna ýa-da ýer titremesine çydap bilýän 1 metr galyňlykdaky demirbeton diwarlary bilen üpjün edilen. Taslama görä, ammara girmek üçin kodly gapylaryň 5 sanysyny geçmeli.
4. Däneler hemişe -18°C temperaturada saklanylýar.
![]()
Tohumlar alýumin folgasyna meňzeş germetirleýji paketlara gaplanan we ýörite ýasalan gaplaýjy konteýnerlere salnan. Netijede, kislorodyň azlygy we pes temperatura metabolizm hadysasyny haýalladyp, däneleriň könelmeginiň öňüni alýar. Hemişelik doňaklyk elektrik togynyň ýetirilmegi kesilen ýagdaýynda-da tohumlaryň gögermek ukybyny saklap biljekdiginiň kepili bolup durýar.
5. Ammar bir wagtyň özünde tohumlaryň 4,5mln görnüşini saklamaga ukyply.
![]()
Her görnüş 500 sany däneden ybarat bolan ýagdaýynda saklanylýar. Şeýlelikde ammar bir wagtda 2,25 mlrd däne saklap biler. Ammar dünýädäki gen banklarynda saklanýan ähli üýtgeşik nusgalary, şeýle hem geljekde dörediljek täze tohumlary ýerleşdirip bilýär. Doldurylandan soňra, ol dünýädäki iň uly tohum gaznasyna öwrüler. Häzirki wagtda ammaryň 3 böleginden biri dolylygyna doldyrylypdyr.
6. Ilkinji nobatda iýmit üçin ulanylýan ösümlikleriň tohumlary saklanýar.
![]()
Bu iýmit önümleriniň hemmelere ýetirilmegi esasy mesele bolup durýan ýurtlar üçin has wajyp. Mundan başga-da, halklaryň köpdürliligini göz öňünde tutmaly. Meselem, oba hojalygynyň taryhynda adamzat 7000-den gowrak ösümlikden peýdalanan bolsa häzir ol 150-ä golaý. Gündelik iýmit üçin bolsa bir adam ortaça 12 sany ösümlikden peýdalanýar. Iýmit üçin ulanylýan ösümlikleriň köpdürliligi üýtgeýän şertlerde uýgunlaşmaga ýardam eder.
Mundan başga-da däneleriň görnüşlerini göz öňünde tutmaly. Meselem, diňe tüwiniň bütin dünýäde 100 müňe golaý görnüşi bar. Ammara ilkinji nobatda iýmit üçin ulanylýan ösümlikleriň tohumlarynyň berilmeginiň ýene bir sebäbi şudyr.
26
313
olia
20.01.2023 11:43
"LAGOM - ÄR BÄST" - IŇ GOWUSY GEREKLISI
Tutuş bir milletiň, ýurduň däp-dessurlaryny, aýratynlyklaryny ýekeje sözde suratlandyryp bolarmy? Şwedlaryň ýagdaýynda bolar: lagom. Lagom sözüne köplenç "şwedçylygyň" terjime edip bolmajak nyşany hökmünde garaýarlar. Şwesiýa käwagtlar Lagomland-lagom ýurdy diýip hem atlandyrylýar.
Eýsem lagom diýmek näme?
Şwed-iňlis sözlüginde bu söze "ýeterlik, ýeterlik derejede, ortalyk" diýip düşündiriş berýärler. Lagom sözüni başga-da "ortalyk", "optimal", "dogry gelýän" diýip hem düşündirip bolar. Aslynda "ýeterlik", "ortalyk" sözleri manysyna görä azyrak ýetmezçilikli, defisitli diýlip düşünilýän bolsa, lagom maksadalaýyklygy aňladýar. Gadymy şwed nakylynda "Lagom är bäst" diýlip ol "iň gowusy ýeterlik derejedäki" diýlip terjime edilýär we "altyn ortalykda" diýlen manyny berýär.
Aslyýetinde lagom gaty giň düşünjedir we ol durmuşyň ähli sferalaryna öz täsirini ýetirýändir.
Lagom we okuw
Käbir ata-eneler öz çagalaryna mekdepden öň okamagy we ýazmagy öwretmek wajypdyr diýip oýlaýar. Beýik Britaniýada käbir ata-eneler:"Meniň çagam 7 ýaşynda eýýäm 13 ýaşlylaryň kitaplaryny okaýar" diýip öwünmegi halaýar. Nähili üstünlik! Ýöne 7 ýaşly çaga 13 ýaşlylara niýetlenen kitaby okamak ýerliklimi?
Şwed ata-enelerinde çagalarynyň okuwdaky üstünlikleri bilen öwünmek duýgusy ýokdur. Hatda çagalar bagyndaky, mekdepdäki mugallymlar "Siz ata-ene bolmagy başaryň, okuwy özümiz okadarys" diýýärler. Eger çaganyň özi okamagy, ýazmagy özbaşdak öwrenesi gelse kömek etmek gerek, emma ata-ene hökmünde ilki bilen nädip sag bol aýtmagy, nädip gowy dost bolmagy öwretmek has zerur.
Iş we dynç alyş
Şwedlar iş bilen dynç alyşyň arasyndaky balansy saklamagy başarýarlar we pul üçin däl-de edýän işinden lezzet almak üçin işleýärler. "Fika"- iş wagtynda her 2-3sagatdan pauza edip, dynç almagy aňladýar. Bu wagty köplenç, iş ýeriňde, ýakyndaky kafeda, parkda, öýde kofe ýa çaý içmek arkaly geçirmek ýörgünli. Şwedlaryň pikirine görä, fika işden ünsüňi sowmaga kömek edip, iş prosesine oňaýly täsir edýär. Emma arakesme işsizlige öwrülmezligi üçin ol 15 minutdan köp bolmaly däl.
"Fredagsmys" - bu şwedlara iş bilen dynç alyşyň arasyndaky balansy saklamaga ýardam edýän ýene bir däp bolup, "amatly anna" diýmegi aňladýar. Şwedlar Anna günleri agşamyny dostlary ýa tanyşlary bilen geçirmegiň deregine öýünde maşgala agzalary bilen geçirýärler. Anna günleri maşgala agşamlygy, bile kino görmek, oýun oýnamak - lagomyň bir bölegi.
Dynç günleri, iş rugsady döwri tebigata gitmek, owadanlyklardan lezzet almak, sport bilen meşgullanmak, boş wagtyňy öz peýdaňda geçirmek... bularyň hemmesi lagom.
Öý, maşgala we gender deňligi
Şwed maşgalasynda öý işlerini gender aýratynlyklaryňa görä bölmek endigi ýok. Kim nahar bişirmegi halaýan bolsa nahar bişirýär, öý işlerini etmegi halaýan öý işlerini edýär. Eger-de hiç haýsynam halamaýan bolsalar gezekli gezegine edýärler. Şeýlelikde, Şwesiýa - gender deňligini saklaýan ýurtlaryň iň öňdebaryjylarynyň biridir. Maşgalada är-aýalyň ikisi-de maşgala býudjeti, çagalaryň terbiýesi, öý işleri üçin deň derejede jogapkärçilik çekýärler. Jogapkärçiligiň netijeli paýlanmagy we hyzmatdaşlaryň özara ynamy bilen doly deňlik gatnaşyklary ýola goýulmagy netijesinde, bu ýerde her kimiň işiniň öz bölegi bolýar we durmuş sazlaşykly dowam edýär.
Lagom we jemgyýet
Lagom jemgyýeti birek-biregi sylamagyň görelde alarlyk nusgasydyr. Meselem, şwedlar bilen gürrüňdeş bolanynda hiç haçan sözüni bölmeýärler, hiç kime sesini gataltmaýarlar, we söz arasynda dymmak erbet hasaplanylmaýar, gaýtam ol jogabyň üstünde pikirlenmäge maý berýär. Lagom äheňinde gürrüňdeşlik has dogruçyl we diňe sesi gaty çykýan däl-de her kim öz pikrini aýdyp bilýär.
Lagomyň ýene bir aýratynlygy dogruçyllyk. Meselem, siziň şwed tanyşyňyz saçyňyzy bejerdeniňizi görüp ony halamasa ýaranmak üçin haladym diýmez we dymmak bilen çäklener. Şwedlar muňa dogruçyllyk diýýär, bizde gönümellik diýilýär. Dogry aýdylan söz, köplenç, göwne degip biler, emma bu birnäçe aýlap erbet saçly bolandan gowy.
Aslynda şwedlar köpçülikde gaty agras. Bärde size nätanyş adam ýylgyryp bakmaz we köçede adamlar aňsat biri-birleri bilen gürleşip durmaz. Emma bu agraslygyň arkasynda altyn ýürek gizlenýär. Muny şwedlaryň bosgunlara bolan garaýşy-da görkezýär. Ýurtda sorag edilenleriň 62%-i bosgunlaryň ýurt haýryna işläp, milletiň, döwletiň ösmegine ýardam edýändigi bilen ylalaşdylar. Bu Ýewropada iň ýokary görkezijidir. Bu faktor bosgunlara ýürekleri dözmeýändigi we kömek etmek islegi bilen berkidilýär.
Lagom filosofiýasy adamlary azajyk hem bagtly etmek üçin uly işler bitirmek hökman däl diýýär. Käwagt kiçijik edilen işler köp zat aňladýar we ýylgyrdyp bilýär. Men siziň mähirli adamdygyňyza ynanýaryn, emma başgalaryň aladasyny etmegiň zerurdygyny hemmelere ýatlatmagy hökmany hasaplaýaryn. Garaşylmadyk kömek bolsa has gowy ýatda galýar we göwnüňe ýaraýar.
Jemläp aýdanyňda, lagom düşünjesi durmuşyňdaky gerekli bolmajak artykmaçlyklardan saklanyp, öz durmuşyňdan lezzet alyp, başgalaryň islegine, talaplaryna görä ýaşaman, şol bir wagtyň özünde ýakynlaryň, jemgyýetiň, tebigatyň aladasyny edip ýaşamagy aňladýar.
23
288
olia
19.01.2023 13:42
Ömrümde ilkinji gezek çagalar üçin ýazan “Aglama, gurjak” goşgym “Pioner” žurnalynyň 1960-njy ýyldaky 1-nji sanynda çap boldy.Ýöne ol hem okuw kitaplarynda köp ýyllap, näme üçindir, Akjemal Omarowanyň adyna berildi. 2005-nli ýylda hem “Aglama, gurjak” okuw kitaplarynyň birinde çagalar şahyry Kaýum Taňrygulyýewiň adyna beriljek bolup durka, Atamyrat Atabaýew gabat gelip, neşirýatyň ýalňyşyny düzetdiripdir. Ine, şol goşgy:
Aglama,gurjak,
Seni eý görjek.
Tikip, täzeje
Köýnek geýdirjek.
Onsoň bileje,
Ýöräp çalaja,
Gideris baga
Biz gezelenje.
"Kyrk ýylda ýazylan kitap" A.Tagan
24
151
olia
14.01.2023 16:36
Geçen asyryň ýa-da ondan öňki asyrlaryň adamlarynyň ulanan zatlaryny hakykylygynda görmek hemmeler üçin-de
gyzykly bolsa gerek. Öz gezeginde geljekki nesillerimize-de biziň ulanan enjamlarymyzy görmek has gyzykly bolar. Şeýle pikir bilen 1940-njy ýylda ABŞ-nyň Djorjiýa ştatynyň Ogltorp uniwersitetinde "Siwilizasiýanyň Kriptasy"(Crypt of Сivilization) diýlip atlandyrylan wagt kapsulasy döredildi. Ony 8113-nji(!!!) ýylda açmaly...
![Siwilizasiýanyň Kriptasy]()
Siwilizasiýanyň Kriptasyny döretmek pikiri nädip döredi?
Kriptany döretmek pikiri ilkinji gezek Ogltorp uniwersitetiniň şol wagtky rektory, häzirki wagtda "wagt kapsulalarynyň atasy" diýlip tanalýan Tornuell Džeýkobsyň kellesine geldi. 1920-nji ýylda Müsürde Faraon Tutanhamonyň aramgähi açylanda şol döwrüň taryhy barada bahasyna ýetip bolmajak maglumatlar tapylypdy. 1936-njy ýylda bu wakalardan ylham alan Tornuell öz gezeginde geljekki nesiller üçin-de şeýle maglumatlary goýmak kararyna geldi. Müsürlileriň ilkinji ygtybarly resminamalaşdyrylan senesi b.e. öňki 4241-nji ýyl (gadymy Müsür senenamasynyň başlangyjy) we 1936-njy ýylyň aralygyndaky wagty hasaplap, Tornuell Kriptany näçe wagta möhürlejekdigini kesgitledi - 6177 ýyl.
![]()
Kriptanyň ýygnalmagy we möhürlenmegi.
![]()
1937-nji ýylda NBC radiosynda Džeýkobs Siwilizasiýanyň Kriptasyny döretmek taslamasyny bütin ýurda yglan etdi. 1939-njy ýylda Kriptanyň taslamasy içinde goýuljak zatlar bilen Nýu-Ýorkda Bütindünýä sergisinde görkezildi; bu ýerde ilkinji gezek "wagt kapsulasy" diýlen termin ýüze çykaryldy. 1940-njy ýylyň 15-nji maýynda Tornuell Džeýkobs we kinoprodýuser, kinooperator, oýlap tapyjy Tomas Piters birnäçe döwlet işgärleriniň gatnaşmagynda dabaraly ýagdaýda Kriptany möhürlediler.
![]()
Siwilizasiýanyň Kriptasy Ogltorp uniwersitetiniň çägindäki Phoebe Hearst Memorial Hall binasynyň ýerzemininde(öňki basseýniň ornunda), Appalaç daglarynyň granitli ýerinde ýerleşýär. Kriptanyň göwrümi 20×10×10 fut bolup, onuň üsti galyňlygy 2metrdan, aşagy galyňlygy 0,6metrdan gowrak daş gatlagy bilen örtülen. Kripta möhürlenende içindäki ähli howa çykarylyp, inert gazy bilen çalşyrylan. Poslamaýan polatdan ýasalan gapysy kebşirlenen, we oňa Džeýkobsyň geljekki nesillere ýüzlenmesi we Pitersyň döreden, Kripta girjeklere iňlis dilini öwredip biljek "dil integratory" ýerleşdirilen.
![]()
Siwilizasiýanyň Kriptasynyň içinde nämeler bar?
![]()
-asetilsellýuloz plýonkada ýazylan jemi 640000 sahypa golaý bolan 800-den gowrak kitap(Kuran, Injil, Gomeriň "Illiadasy", Dante Aligýeriniň "Dowzahy" we ş.m.);
-kinoprodýuser Dewid Selznigiň bermegi bilen "Şemal bilen äkidilenler"("Gone with the wind") kinofilminiň hakyky senariýasy;
-A.Gitleriň, I.Staliniň, B.Mussolininiň, F.Ruzweltiň ses ýazgylary, Arti Şounyň käbir aýdymlary;
-tehniki enjamlardan: mikrofilmleri okamak üçin apparat, suratlary görmek üçin proýektor, toster, radio, ýazyjy enjam, kassa apparady we bu zatlaryň ählisini işletmek üçin akýan suwdan energiýa alýan generator, eger-de 8113-nji ýylda tok biziň bilşimiz ýaly görnuşde bolmadyk ýagdaýynda mikrofilmleri okamak üçin 7 esse ulaldyjy lupa;
![]()
-däneleriň görnuşleri;
-ýörite usulda guýlan Budweiser piwosy;
- Donald Duсkyň plastik oýunjagy;
![]()
-üýtgeşik zatlardan: aýal ýantorbasynyň içindäkiler, emeli dyrnaklaryň we kirpikleriň toplumy, oýun kartasynyň toplumy, plastik guş, 2 sany maneken(aýal we erkek), plastik fleýta, diş arassalaýjy sapak, gara tenli gurjak...;
-Kripta goýlan iň soňky zatlaryň biri dowam edýän 2-nji Jahan Urşy barada gürrüň berýän The Atlanta Journal-Constitution žurnalynyň polatdan ýasalan görnüşi boldy.
![]()
Käbir artefaktlaryň Şwed koroly Gustaw V we Eastman Kodak kompaniýasy tarapyndan meýletin berlendigi bellärliklidir. Şeýle-de Kriptanyň ogurlyk maksady bilen wagtyndan öň açylmagynyň öňüni almak üçin içinde gymmat bahaly zatlar, şaý-sepler ýokdur.
20
214
