Mentalitet
Günleriň birinde Amerikada çykýan iri gazetleriň biriniň ýolbaşçysy bilen söhbet etdik. Ol özbekleriň näme üçin mähelläni (il-gün, oba, obanyň, il-günüň kada-kanunlary) beýle hormatlaýanlygyny, näme sebäpden mähelle bilen bagly degişli Kanun kabul edilenligini sorady. Mähelle diýilýäniň nähili institutlygyny düşündirip bermegimi haýyş etdi.
— Men size mähelläni düşündirerden ejiz, jenap — diýdim gönimden gelip. — Bagyşlaň, siz oňa, barybir, düşünmersiňiz... Munuň üçin sizde-de, mende-de aýyp ýok. Ähli gep durmuş ýörel- geleriniň gurluşynda. Göz öňüne getiriň. Sizde perzent kämillik ýaşyna ýetse, kakasy ogluna niýetlenen paýy — süýşürip goýan maýasyny berýär. Şol günden başlap ýigdekçe özbaşdak durmuşa gadam goýýar we öz gününi özi görmeli. Ogul bir aýdan soň burnuny çekip gelse, kakasy ony kowup goýberer... Bizde bolsa ata-ene çagany kämillik ýaşyna ýetirer. Öýlen- direr. Öý-işik eder. Bu-da ýetmeýän ýaly, agtyklarynam hopba edip ýörendir. Garaz, bala-çagam diýip ömrüniň ötenini bilmänem galar.
Sizde on alty ýaşly çaga kakasy bilen elli dollaryň üstünde dawalaşyp, kazyýete ýüz tutsa, üstün çykybam, kakasyny müň dollar jerime tölemäge mejbur etse, bu — demokratiýanyň dabaralanmagy hasap- lanýar. Bizde şunuň ýaly hadysa ýüz berse, beýle çaga «pedernälet» diýilýär we ömürlik lagnatlanylýar.
Sizde Los-Anjelesde ýaşaýan bir kaka ýogalsa, Waşingtondaky ogly ministrlikdäki işleriniň köplügi üçin, depin etmäge baryp bilmese, muny hiç kim ýazgarmaz. Bizde Surhan- derýanyň uzak obasynda ýaşaýan kaka dünýäden ötse, Daşkentdäki ogly ministrlikde işleriniň agdyklygy sebäpli, kakasyny soňky ýoluna öz egninde göterip ugratmasa, beýle ministrden hemme kişi ýüz öwrer.
Sizde, meselem, bir gyz ýat erkek bilen... näme diýsemkäm... gelşiksizräk ýagdaýda duran bolsa, ony goňşusy görüp, gyzyň kakasyna habar etse, şol kaka ony kazyýete bermegi mümkin: gyzyň şahsy durmuşyna goşulanlygy üçin. Bizde, birdenkä, şunuň ýaly halat ýüz beräýse, ýaňky goňşynyň gyza gaty käýemegi, elinden tutup, südenekledip kakasynyň ýanyna alyp barmagy boljak zat. Gyzyň kakasy oňa minnetdarlyk bildirer: gyzynyň ar-namysyny goranlygy üçin.
Sizde bir goňşy ikinjisinden: «Agşam öýüňize nähili myhman geldi?» diýip sorasa, beýleki goňşynyň öýkelemegi mümkin. Biriniň öýüne gelen myhman bilen başga kişiniň näme işi bar? Bizde biriniňkä myhman gelse, duldegşir goňşusy, elbetde, habar alar. Ýagdaýy boldugyndan myhmany özüniňkä-de çagyrar, öňüne saçak ýazar.
Sizde, aýdaly, on ýyl bile ýaşaşan maşgalanyň bikesi günlerde bir gün ärine: «Ezizim, men başga birini söýdüm, gel, ikimiz aýrylyşaly, çagalary islän wagtyň görüp durarsyň ýa-da «çagalar öýüne» tabşyrsak hem bolar» diýse, äri gahardan ýaňa el galdyrjak bolsa, aýal şol pursadyň özünde aklawçysyny çagyryp, ärini kazyýete berer. Birdenkä, erkek kişiniň göwni maşgalasyndan sowan bolsa, ony hem aýaly bilen ýaşamaga mejbur etmek mümkin däl. Bu—ynsanyň erk-isleginiň goralmagy hasap- lanýar. Bizde aýal maşgala gylyk-häsiýeti ýaramaz ärinden bizar bolsa, aklawçy çagyranok, kazyýete baranok, mähellä—oba ýaşulularyna arzyny aýdýar. Mähelle agzalary zenan hukugyny kemsitmezler, ýöne «Tussag etdirip goýber onuň ýaly nekgen- däni» hem diýmezler. Aýala biraz sabyr etmegi, iki sany çaganyň gözýaşyny dökmezligi maslahat bererler. Erkek kişini çagyrarlar-da, ýene aýalyny ynjytsa, bigünä çagalaryny «diri ýetim» etse, obadan sürgün edilip çykarylyp goýbermäge çenli çäre görüljekligini düşündi- rerler. Sizde muňa adam hukuklarynyň depelenmegi, zenana «feodallarça çemeleşiş» diýlip baha berilmegi mümkin. Bizde bolsa bu maşgalany saklap galmak, neresse çagalaryň bähbidini goramak diýip atlandyrylýar (Her niçik-de bolsa, otuz ýaşly erkek kişiniň ýa-da aýal maşgalanyň hukugyny goranyňdan ýedi ýa bäş ýaşly çaganyň hukugyny goranyň haýyrlyrak hasaplanýar).
Bilmedim, belki, sizdäki adatlar ýagşyrakdyr. Belki-de, bizdäki göwnejaýdyr. Beýik özbek alymy Birunynyň mundan müň ýyl owal döreden «Hindistan» kitabynda:
«Haýsydyr bir halkyň däp-dessurlaryna baha berlende, «bu maňa ýaraýar, ol göwnüme ýaranok» diýmäge hiç kimiň haky ýok, çünki her bir halkyň urp-adatlary ýyllaryň dowamynda kemala gelen we şol halkyň durmuş ýörelgesine öwrülen» diýip ýazmagy biçeme däldir. Sizde indiwidualizm — şahs bähbidi güýçli. Bizde kollektiwizm — jemgyýetçilik, özgeleriň bähbidi üçin öz bähbidiňden geçmäge ýaýdanmazlyk adaty gadymdan bar...Bilip durun, jenap, mähelläniň nämeligini, barybir, düşündirmegi başarmadym. Emma bar aýtjagym şu...
Ötgür Haşimow. «Depder sahypalarynyň gyralaryndaky ýazgylar» (Dostluk köprüsi)
Terjime eden Orazmyrat MYRADOW
