Rim sanlaryndan náçä çenli sanap bilýärsiñiz ?!



Taryhy maglumatlardan belli bolşy ýaly, sanlary aňladýan ilki belgiler wawilonlylara we müsürlilere degişli hasaplanylýar. Biziň eramyzdan öň 3000-2500-nji ýyllarda Müsür ieroglif belgilerinde sanlary aňlatmak üçin dürli belgiler peýda bolupdyr. Soňlugy bilen şol belgiler Müsür ýazuwynyň esasynda beýleki halklaryň ýazuwlarynyň nusgalaryna aralaşypdyr. Bu döwürde hasaplamagyň onluk ulgamy giňden ýaýraýar. Hindiler noly aňladýan belgini oýlap tapyp, san belgilerini häzirki bütin dünýäde ulanylyşy ýaly ýazypdyrlar. Biz ol san belgilerini “arap sanlary” diýip atlandyrýarys. Sebäbi, bu sanlar araplaryň arasynda has giňden ýaýrapdyr. Aslynda araplar bu san belgilerini hindilerden alypdyrlar. Yslam medeniýetiniň ýaýramagy bilen bilelikde arap sanlary Ýewropa orta asyrlarda geçipdir.

Şol döwürde Ýewropadaky hasap-hesip işleri bilen meşgul bolýan adamlar rim sanlaryny ulanmagy bada-bat bes etmändirler. Esasanam goşmak-aýyrmagy gündelik işlerinde köpräk ulanýan täjirlere rim sanlarynda hasaplamak has aňsat düşüpdir. Mysal üçin 68-den 16-ny aýyrmak üçin 68 ýagny, “LXVIII” sanyndan 16-ny görkezýän “XVI” sanlary aýrylsa “LII” ýagny 52 galýar. Maşga bir mysal: 77 (LXXVII) sanyndan 15-i (XV) aýyrmaly ýagny, 77-niň içinden X we V sanlaryny aýyrmaly. Netije “LXII” ýagny 62-dir.

Indi bolsa rim san belgileri bilen tanyş bolalyň. Olar: I (1), II (2), III (3), IV (4), V (5), VI (6), VII (7), VIII (8), IX (9), X (10), XX (20), XXX (30), XL (40), L (50), LX (60), LXX (70), LXXX (80), C (100), D (500), M (1000).

Rim san belgileri ulydan kiçä dogry we çepden saga dogry ýazylyp tapylýar. MDCLXVI sany haýsy sandygyny tapaly: (M=l000)+(D=500)+(C= 100)+(L=50)+(X= 10)+( V=5 )+(I= l) = 1666.

Emma häziki wagtda ýokardaky ýaly hasaplama ulanylmaýar ýagny, uly sanyň öňünden gelen kiçi san uly sandan aýrylýar. Mysal IX=(10-1)=9, bu ýagdaýda 1999 sany bolan MCMXCIX başda M+CM+XC+IX görnüşünde ýazylyp netije (1000+900+90+9)= 1999 görnüşinde tapylýar.

Ýene-de bir düzgün, şol bir harpy üç gezekden köp ulanmazlykdyr. IIII ýerine IV, XXXX ýerine XL ulanylýar. Emma rim sanlarynda M-den uly belgi bolmandygy üçin 1000-den soňraky sanlar mysal üçin 4000 – MMMM görnüşinde ýazylýar.

Rim sanlarynda sandan öň bir gelmegi diňe dört (IV) we dokuzda (IX) sanlarda bardyr. Rim san belgilerinde nol ýokdyr. San görkezilişi ýaly ýagny, “X” nirde bolsa-da 10-dyr. Emma häzriki ulanýan sanlarymyzda 1 ýeke özi birdir, emma sagdan 2-nji ýere geçende 10, üçünjä geçende bolsa 100 bolýar.

Şol sebäpli hem häzirki wagtdaky çylşyrymly hasaplamalarda rim san belgileriniň ulanylmagy mümkin däldir. Rim san belgileri asyrlar ýazylanda, kitaplaryň tomlary belgilenende, diwardyr-el sagatlarynda we beýleki ýerlerde giňden ulanylýar.

Häzirki wagtda dürli hasaplamalarda million, milliard, trillion hatda kwadrillion ýaly uly sanlar ulanylýar. Mundan soňraky ýyllara taýýarlyk maksady bilen milliondan başlap soňky sanlara göz aýlalyň. Sanlaryň yzyndaky ýaýda şol sanda näçe sany nol bardygyny görkezýär: million (6), milliard (9), trillion (12), kwadrillion (15), kwintrillion (18), sekresiýa (21), septrillion (24), oktillion (27), nanillion(30), desillion (33), andezilion (36), dýudesilion (39), tredesillion (42), katdesilirowaniýe (45), kwindesilirowaniye (48), poldesilion (51), septendezilion (54), oktadesilirowaniye (57), nowemdesilion (60), wigintillion (63).


Agajan MUHYÝEW,

Türkmen oba hojalyk institutynyň

Daşoguz agrosenagat orta hünär okuw mekdebiniň Okuw bölüminiň müdiri

çeşme:Atavatan Türkmenistan

Su gibi....

Dostlar ırmak gibidir
Kiminin suyu az, kiminin çok
Kiminde elleriniz ıslanır yalnızca
Kiminde ruhunuz yıkanır boydan boya

İnsanlar vardır; üstü nilüferlerle kaplı,
Bulanık bir göl gibi...
Ne kadar uğraşsanız görünmez dibi.
Uzaktan görünümü çekici, aldatıcı
İçine daldığınızda ne kadar yanıltıcı....
Ne zaman ne geleceğini bilemezsiniz;
Sokulmaktan korkarsınız, güvenemezsiniz!

İnsanlar vardır; derin bir okyanus...
İlk anda ürkütür, korkutur sizi.
Derinliklerinde saklıdır gizi,
Daldıkça anlarsınız, daldıkça tanırsınız;
Yanında kendinizi içi boş sanırsınız.

İnsanlar vardır, coşkun bir akarsu...
Yaklaşmaya gelmez, alır sürükler.
Tutunacak yer göstermez beyaz köpükler!
Ne zaman nerede bırakacağı belli olmaz;
Bu tip insanla bir ömür dolmaz.

İnsanlar vardır; sakin akan bir dere...
İnsanı rahatlatır, huzur verir gönüllere.
Yanında olmak başlı başına bir mutluluk.
Sesinde, görüntüsünde tatlı bir durgunluk.

İnsanlar vardır; çeşit çeşit, tip tip.
Her biri başka bir karaktere sahip.
Görmeli, incelemeli, doğruyu bulmalı.
Her şeyden önemlisi insan, insan olmalı...

İnsanlar vardır; berrak, pırıl pırıl bir deniz.
Boşa gitmez ne kadar güvenseniz.
Dibini görürsünüz her şey meydanda.
Korkmadan dalarsınız, sizi sarar bir anda.
İçi dışı birdir çekinme ondan.
Her sözü içtendir, her davranışı candan...



Can Yucel

Goşgy okap bersene !

Ýadyma şool şat çagalyk döwrümi
salar ýaly goşgy okap bersene !
Meniň mydam mähre mätäç göwnümi
alar ýaly goşgy okap bersene !

Gürzüsin aýlanda otly ýyldyrym ,
Arş elden gaçyrdy yşgyň bulguryň ...
Ýagyrnysyn süýnüp barýan ýyllaryň
çalar ýaly goşgy okap bersene !

Ýüregiň bar -ýüregime ýanaşyk,
Gideýin men duýgulaňda azaşyp ,
Sekiz jennet lezzetinden azajyk
çiler ýaly goşgy okap bersene !

Günleriň sessizje hoşlaşýanyny ,
Baharyň golaýlap ,gyş geçýänini ,
Entek öz özümden daşlaşmanymy
biler ýaly goşgy okap bersene !

Soňky günler <>,
Asla ýaşamaga elim degmedi...
Şool şygryňda jigerimi jigledi ,
Şolar ýaly goşgy okap bersene !

@ Kakamyrat Rejepow

Ýalandan aglamak üçin ýagny gözüňizden ýaş akdyrmak üçin
gözüňizi 40-60 sekunt zor bilenem
hem bolsa açyp saklaň .
Gözüňize ýaş aýlanyp başlar.

Balygy elläniňizden soň ysyny aýyrmak üçin elleriňizi diş pastasy bilen ýuwuň !

Gadymy Gresiýada bir zenana alma zyňmak durmuş gurma teklibini aňladar eken.

Siz utanjaňmy ?
Onda kelläňizde islendik sanlary köpeltmäge başlaň .Beýni bir
bölümde 2 işi hem gözegçilik eder
we utanjaňlygyňyz şol wagtlygana ýok bolar .

Can Yücel'e sorarlar; Neden hep babanıza olan sevginizi anlatan şiirler yazıyorsunuz da,annenize olan sevginizi anlatan şiirler yazmıyorsunuz? Can Yücel cevap verir; Anneme olan sevgimi anlatacak kadar şair değilim.

Değişmek zor; ama bazen aynı adam olmak daha zor… Hayat öyle yüklenir ki; ne kalmak istersin, ne gitmek. O durumdayım işte.

Acılara bakıp da küsme sevdalara, gavura kızıp da oruç bozulmaz. Sök at kafandan acabaları, kemik aynı yerden iki defa kırılmaz.

Gözler ve sözler ikisi de bir şeyleri gizler. Sözler ne kadar inkar etse de gözler her şeyi bir bir söyler.

Ben gidiyorum dediğimde, ‘gitme’ diyen birini değil, "ben de geliyorum, yalnız gidemezsin!" diyen birini istiyorum.

Ne kadar zordur aslında sevip de seviyorum diyememek. Görüp görmemezlikten gelmek, yaşadığını bilip de benim için öldü demek.

Toprak gibi olmalısın. Ezildikçe sertleşmelisin! Seni ezenler sana muhtaç kalmalı! Hayatı sende bulmalı.

Can Yucel

İnkar edip içimizde sakladığımız şeyler gerçekliğini kaybetmiyor.

İçin yanarken üşümek, yüreğin kan ağlarken gülmek, özleyip de sevdiğini görememek. İşte aşk bu olsa gerek !

Ne yormak istedim seni. Ne de yormak kendimi. Çok çalıştım, Gitmeye de kalmaya da… İkisi de aynı acı. İkisi de rezil… Daha önce de gitmiştim, Ama böyle kalarak değil…

Yeter bee! İstemiyorum artık kimseyi yanımda. Her gelen biraz daha acıtıp gidiyor nasılsa.

Kimileri ‘Seviyorum’ der, çünkü ezberlemiştir. Kimileri diyemez, çünkü gerçekten sevmiştir.

Yalnızım. Çünkü herhangi biriyle değil, beklediğime değecek kişiyle devam etmeliyim bu yola.

Geldiğin kadar değil, göründüğün kadar mutlusun ve sakın unutma; gittiğin kadar değil, hak ettiğin kadar unutulursun…

Hiçbir insan öylesine girmiyor hayatımıza… Kimileri ceza, kimileri bela, kimileri imtihan, kimileri ise armağan.

Bilinmedik bir hüzün var içimde, bir gariplik. Anladım ki, ya ben fazlayım bu şehirde ya da biri eksik.

Yüz kızartıcı bir suç değildir hırsızlık; çalınan birinin kalbiyse eğer.

Gitmek unutmak değildir sen bunu çok iyi biliyorsun. Aklımda gözlerin varken, sen buna gitmek mi diyorsun?

Gülümsemek, daha güzel bir görüntüye kavuşmanın bedava yoludur.

Bir denizanasıdır umut, ta suların ortasında, açılır, kapanır, açılır, kapanır, kapanır, açılır.

Ýapraklar

Ýapraklaryň tänişine syn edip,
Ömrüm göz öňümde janlandy ,ynha:
Ýadymda şatlykdan dörân göz ýaşlam,
Hem derdime ýeke aglaýşym pynhan .

Ýeňişlerim ,ýeňlişlerim durmuşda ,
Guwanyşym özgeleriň bagtyna ,
Hasratlarmy duýulmaýan bir burçda ,
bukum ,gorky bilen bakyp wagtyma ,
azalýan ömrümiň ähli minudyn
Ýagşylyga sarp etmegi isleýşim ,
Näçe ýalbarsa-da ýumruklap budun ,
Nebsimiň alyna her giz gitmeýşim ...

Ýene - de ýadymda ,ýaşlygma bakman ,
Öwrenenmi biljeklere öwretdim,
Gözlerme bimahal inen gazabmy ,
Dişlerimi gysa -gysa owratdym ,

Ugradyp günleriň dürli -dürlüsin,
Hepdeleriň ýumagyny çözledim ,
Gözlermi uzaga dikip dürbüsiz ,
Goldawyma mätäçleri gözledim ,

Ýananymda ylla köz bolup ýandym,
Çala öwsen şemal bilen öçmedim ,
Ýollarda mätäje duş gelen wagtym,
Elimde bar bolup bermän geçmedim,

Bilmedim ,oýlara berilip aşa,
Gör ,näçe pursady başdan geçirdim,
Käteler maňlaýym degende daşa,
Şowsuzlygmy hakydamda öçürdim.

Uçurdym asmana akja kepderi ,
Arzuwlarny ganatlarna siňdirip ,
Begendim şat eden çagym köpleri ,
Gyýyldym ,aglanyň ýaşyn diňdirip.

Şatlygymy paýlaşsam-da ir bilen ,
Gaýgylarym mydam içimde pynhan,
....Ömür daragtynyň ýapraklarynyň,
Tänişini synlap otyryn ,ynha ....

@Mukam Muhamow

Türkmenistan Sowet Sosialistik Respublikasy

Türkmenistan SSRniň döredilen wagty 27.10.1924ýyl .
Paytagty Aşgabat şäheri. 27.10.1924-27.10.1991ýyl aralygynda SSSRin düzüminde bolyar.
Meydany 488,1mun kw/km. Ilaty 3 522.7 mun adam(1989y).

Turkmenistan KP-nyn MK-nin birinji sekretarlary
1. Ibragimow Şaýmerdan Nurimanowiç - iýun 1926 - aprel 1928.

2. Pastuskiý Nikolaý Antonowic - aprel - maý 1928.

3. Aronştam Grigoriý Naumowic-11.05.1928 - awgust 1930

4. Popok Ýakow Abramowiç -awgust 1930 - 15.04.1937

5. Cubin Yakow Abramowic-17.04.1937-noyabr 1939

6.Fonin Mihail Mihailowich-noyabr 1939-mart 1947

7. Batyrow Shaja Batyrowich-mart1947- iyul 1951

7. Babayew Suhan Babayewich-iyul 1951-14.12.1958

8.Karayew Juma Durdy-14.12.1958-4.05.1960

9.Owezow Balysh Owezowich-13.06.1960-24.12.1969

10. Gapurow Muhammetnazar Gapurowich-24.12.1969-21.12.1985

11. Niyazow Saparmurat Atayewich-21.12.1985-16.12.1991

Turkmenistan SSR Yokary Sowetinin Prezidiumynyn yolbaşçylary :

1. Babayew Hiwaly Babayewich-26.07.1938-yanwar 1942

2. Berdyyew Allaberdi- 27.01.1942-6.03.1948

3. Saryyew Akmamet-6.03.1948-30.03.1959

4. Bayramow Nurberdi-30.03.1959-26.03.1963

5.Klycew Annamuhammet-26.03.1963-15.12.1978

6.Yazkuliyew Bally-15.12.1978-13.08.1988

7.Bazarowa Roza Atamuradowna-13.08.1988-18.01.1990

çeşme :wikipedia

Obanyň üstüne çöküpdir agşam .

Gije ogurlapdyr belendi -pesi ,
Uzakdan bir ýerden eşdilýär çala,
Uzyn -uzyn üýrýän itleriň sesi ,

Ne ogry penjiräň aýnasyn sökýär ,
Ne şemala ygşyldaýar söwütler ,
Onda neçün yzyn üzmän daňa çen ,
Beýle yhlas bilen üýrýârkä itler ?

Keýpiň âheňi ýok olaň sesinde,
Duýlanok sesinde köňlüniň şady ,
Aýralykmy ?
Geçen günden ahmyrmy .
Ýalňyzlykmy -
Ýekeligiň perýady ?

İçin dökýän ýaly biri -birine ,
Üýrüp -üýrüp öz möhleti ýetende ,
Obaň ol çetinde goýýan birisi ,
Beýleki başlaýar gaýra çetinde ,

Süýndürip- süýndürip ,
İnçeden- inçe ,
Üýrende ,sesleri ýüregňi dilýär ,
Ýöne item däl -de ,
Köňli ýaraly
Biriniň agysy bolup eşdilýâr.

Diňe daň agaryp ,
Adamlar örüp ,
Öwsende obada durmuş şemaly ,
Göwünleri biraz açylan itler ,
Misli gussalaryn gizleýän ýaly ,
Üýrmesin goýýarlar ,
Ylgarlar her ýan ,
Tozan turzup küren obaň ýolunda ,
Ne hesret ,ne gussa ýatlarna düşer ,
İşe gumra adamlaryň ýanynda .


1973.

@Gurbannazar Ezizow