Bu adam ... detektiw hekaýa

..

Agşamara Edgor Kraft Seradagdaky dördünji ýolda çapyşyga gatnaşýan “Garagöz” atly ata iki ýüz dollar goýdy. “Şeýla” atly atyň ýeňiji boljakdygy çak edilipdi, emma ol ilkinji öwrümde bäsdeşlerinden yzda galdy.

Garagöz pellehana golaýlaýardy...Edgor Kraft ýaňybir utan pullaryny hasaplamakçydy, emma Garagöz üçürdikläp çapmaga başlady-da, pellehana ýeteninden soňra ýaryşdan çetleşdirildi. Kraft barça puluny utduryp, öýüne eli boş gaýtmaly boldy.

Elbetde, ertesi gün onuň keýpi juda erbetdi.

Garaşylmadyk wagty, şu hatlar geldi. Ol jemi alty sany hat alypdy. Ilkinji bäşisi, onuň heniz-henizler töläp bilmejek töleg talapnamalarydy. Şonuň üçin olary hem başky talapnamalar duran çekmä oklady. Altynjy bukjadan bolsa onuň bagtyna talapnama-da, karzyna alan awtoulagy bilen mebeliniň muzdsuz mejbury alynjakdygy baradaky duýduryşam çykmady.

Bukjadan ortasynda birnäçe söz ýazylan kagyz çykdy. Onda ilki biriniň at-familiýasy ýazylypdyr:

“Jenap Jozef G.NEÝMANN”

Aşagynda bolsa şeýle sözler bardy:

“BU ADAM ÖLSE, SIZ BÄŞ ÝÜZ DOLLAR ALARSYŇYZ”.

Onuň häzir degişme götermäge ýagdaýy ýokdy. Tutuş ýaryşyň dowamynda öňde barýan at pellehana golaýlanda üçürdikläp çapsa, elbetde adamyň keýpi zym-zyýat bolar. Ol kagyzyň arkasyna seretdi, kagyzyň ikinji tarapynda hiç zat ýazylmandyr. Haty ýene bir sapar okady. Bukjany aldy. Bukjada diňe Kraftyň at-familiýasy bilen salgysy, ýerli poçta bölüminiň möhüri bardy.

Kraft bolgusyz henek eden adama sögüne-sögüne bukjany jyrym-jyrym edip, zibildana oklady.

Soňky hepdäň dowamynda bu geň hat barada pikirem etmedi. Öz derdi özüne ýetikdi. Ol hiç-hili Jozef G.Neýmanny tanamaýardy, şoň üçin onuň ölüminden soňra bäş ýüz dollar aljakdygyna-da ynanmaýardy. Ol bu hat barada aýalyna-da hiç zat aýtmady. Şular ýaly garaşylmadyk miras hakynda algysyny sorap jaň edýän “Superfinans” birleşiginiň işgärine-de duýdurmady.

Ol aýlygynyň hiç zada ýetmeýändygy barada pikirlenýärdi. Iki gezek at çapyşygyna bardy, birinjide otuz dollar utdy, ikinjide ýigrimi üç dollaryny gidirdi. Jozef G.Naýmann bolsa bütinleý unduldy.

Günleriň birinde ikinji hat geldi. Ol bukjany açdy. Eplenen kagyzy aldy, kagyzyň içinde on sany elli dollarlyk pul bardy. Kagyzda bolsa şeýle söz ýazylypdyr:

“SAG BOLUŇ!”

Edgor Kraft iki hatyň arasyndaky baglanyşygy birbada aňlap bilmedi. Bäş ýüz dollar beýlede dursun, haýsy eden işi üçin sagbolsun aýdylýandygy barada-da kän kelle döwdi. Şo mahal ilkinji hat ýadyna düşüp, köçä ylgady. Gündelik gazeti satyn alyp, duýgudaşlyk sahypasyna göz aýlady.

Çyndanam uzak dowam eden hassalykdan soňra Park-Pleýsdäki 413-nji öýde ýaşan Jozef Genri Neýmann altmyş ýedi ýaşynda, ýerli hassahanada aradan çykypdyr. Onuň bir aýaly, üç çagasy, dört agtygy bar eken.

Kraft iki ýüz dollary alyp galdy, üç ýüz dollaryny bolsa bankda goýdy. Awtoulagyň nobatdaky tölegini, jaýyň kireýini, maýda-çüýde bergilerini berdi. Dogry, onuň bergileri henizem bardy, emma Jozef Genri Neýmannyň ölümi oňa biraz arkaýynrak dem almaga mümkinçilik beripdi.

“Superfinans” birleşiginiň işgäri karzyň belli bir möçberiniň tölenendiginden kanagatlanyp, ony birnäçe wagt bimaza etmedi.

Şol agşam Kraft aýaly bilen at çapyşygyna gitdi. Hatda aýalyna-da islän atyna pul goýmaga rugsat berdi. Kyrk dollaryny utdurdy, emma keýpi bozulmady...

Ýene-de näbelli hat geldi, haty açmady. Bukjaň üstündäki basma harplardan haty ugradanyň kimdigini bilip, birnäçe minut haty açman durdy. Ol sahy nätanyşyň bir zat soramagyndan we alan bäş ýüz dollarynyň öwezine nämedir bir zatlar etmeli boljagyndan gorkýardy.

Ahyry bukjany açdy. Hiç-hili haýyş ýazylmandyr — başky at-familiýa ýazylan ýönekeý kagyz:

“JENAP REÝMOND ANDERSEN”

Aşagyrakda şeýle ýazgy:

“BU ADAM ÖLSE, SIZ ÝEDI ÝÜZ ELLI DOLLAR ALARSYŇYZ”.

Soňky birnäçe güniň dowamynda Edgor Kraft jenap Reýmond Andersene hiç-hili erbetlik islemeýändigine özüni ynandyryp gezmeli boldy. Ol bu adamy tanamaýardy, ol barada eşidibem görmändi, oňa ölüm hem dilemeýärdi.

Emma barybir...

Her gün irden gazet alyp derrew duýgudaşlyk sahypasyny açyp, biygtyýar jenap Reýmond Anderseniň adyny agtarýardy. Ol her gezek içinden: “Men oňa ýamanlyk dilämok” diýýärdi. Emma ýedi ýüz elli dollar... Eger oňa bir zatjyklar bolsady, eline şonça pul ilerdi. Emma ol Andersene o dünýä gitmäge kömekleşmez. Ýok, ýok, kömek etmeli däl. Ýöne oňa bir zatlar bolsa...

“Bir zatlar” boldy. Bäş günden soňra gündelik gazetden uzak dowam eden hassalykdan soňra aradan çykan garry Andersene ýazylan duýgudaşlyk ýazgysyny okady. Onuň ýüregi çalt-çaltdan urdy. Özüni günäkär ýaly duýdy. Emma, näme üçin özüni günäkärlemeli? Ol erbet iş edenok ahyryn. Andersen ýaly hassa garryň ölendigi üçin bagtyýar bolmaly.

Ýöne, näme üçin, kimdir biri oňa ýedi ýüz elli dollar bermeli?

Emma berdi. Hat ertesi irden, ukusyz geçen gijeden soň geldi. Kraft gijäni hat geljekdigi-gelmejekdigi barada oýlanyp, o tarapdan bu tarapa, bu tarapdan o tarapa agdarynjyrap geçirdi. Ýedi ýüz elli dollar pul bilen “SAG BOLUŇ!” diýen tanyş söz geldi.

Näme üçin? Umuman düşünip bilmedi. Haty çekere salmazdan ozal ýekeje söz ýazylan kagyza uzak wagt seredip durdy.

Içinden: “Çalt-çaltdan ýazyp dur” diýdi.

Iki hepde hat gelmedi. Ol: “Sahy nätanyş meni unudan däldir” diýen umyt bilen her gün poçta gutusyny barlaýardy. Kämahal boş guta seredip, ýigrimi-otuz minut pul bilen hat barada içini hümledip durýardy. Iş etmekçi bolýardy, emma hyýaly syrly sahy hakdaky pikirlere gönügýärdi. Ol ýylyna bäş müň dollar gazanýardy, bäş müň dollary gazanmak üçin ol hepdesine kyrk-elli sagat der döküp işleýärdi. Indi bolsa iki hat bilen barmagyny-da gymyldatman, şo puluň üçden birini gazanypdy.

Ýedi ýüz elli dollar ony bergilerinden doly dyndarmadyk bolsa-da, ep-eslisini üzüpdi. Jaýyň kireýini, awtoulagy üçin bergisini bermegiň wagtam geldi. Ýene bir gün at çapyşygynda pul utdy, ahyrsoňunda bar utan puluna goşup ýigrimi dollar utdurdy.

Şol günleriň birinde ýerzemine howa täzeleýji teklip edilen we haýsydyr bir haýyr-sahawat guramasyna pul geçirmegi haýyş edilen hatlar bilen bilelikde, üçünji hat geldi. Beýleki hatlar zibile gitdi. Üçünji hat açyldy. Şol öňküsi ýaly, diňe at-familiýa özgeren.

“JENAP KLOD PAÝRS

BU ADAM ÖLSE, SIZ MÜŇ DOLLAR ALARSYŇYZ"

Haty çekere salan mahaly Kraftyň eli sandyraýardy. Müň dollar: Berilýän puluň mukdary akly çaşyryjy derejä ýetipdi. Jenap Klod Paýrs. Ol Klod Paýrsy tanaýarmy? Elbetde, ýok. Kim ol? Bejerip bolmajak hassalykdan öljek garrymy?

Kraft: “şeýle bolawersin” diýip umyt edýärdi. Bular ýaly oýlary üçin özüni ýigrenýärdi, ýöne özüne erk edibem bilenokdy.

Bu gezek ol maglumat ýygnamaga başlady. Telefon maglumatnamasyndan Honideýl-draýw köçesinde ýaşaýan Klod Paýrsy tapdy. Ol maglumatnamany ýapyp, işini etmekçi boldy, emma bolmady. Ýene-de maglumatnamany açyp, bu adamyň nämeden öljekdigini çen bilen biljek bolýan dek telefon belgisine uzak wagt seredip durdy. Krafta ol hökman öläýjek ýaly bolup duýulýardy. Eger ol bir adamyň at-familiýasy ýazylan hat alsa şol adam ölýärdi, Edgor Kraft bolsa pul alýardy. Diýmek, Klod Paýrsyň hem jany gylyň üstünde duran bolmaly.

Jaň etdi, telefony bir aýal aldy. Kraft jenap..

Dowamy bar

Ruzwelt Franklin şeýle diýýär:

— Diplomatiýa aýdyljak hiç zat ýok mahaly köp zady aýtmakdan, aýdyljak köp zat bar mahaly hem hiç zady aýtmazlykdan ybaratdyr.

Azatlyk

Öňem danalaryň biri nebsine gulluk edip ýören halyna «Azatlyk gerek!» diýip, bogazyny ýyrtyp gygyrýanlara şeýle ýüzlenipdir:

— Eý, akmaklar! Siz küje, azatlyk küje?! Siz ilki bilen özüňizi nebsiňizden halas ediň ahyry. Onsoň, azatlykmy näme gerek bolsa, arkaýyn talap ediberiň!

Garrylar

Bir dana:

— Garrylaryň ýaşaýşa bolan höwesi näme üçin ýaşlaryňka garanyňda has köp? — diýip soranlarynda, ol şeýle jogap beripdir:

— Garrylar entek ýaşlara ýat bolan dünýe tamagyndan dadyp görendikleri üçin…

Dostluk

Puldan kösenýän bir adam başlygynyň ýanyna baryp, karzyna pul soraýar. Şonda başlygy oňa şeýle diýýär:

– Gel, ikimiz şeýle şertleşeli! Eger sen bir özüň gaýramyzdaky dagyň depesinde ýekeje gije bolup bilseň, diýen puluňy saňa sowgat hökmünde bereýin. Ýok, eger dagyň depesinde bir gije ýatyp bilmän yzyňa gaýdyp gelseň, onda sen bir ýyllap mugt işlemeli bolarsyň.

Ýaňky işgär başlygyndan oýlanmaga puryja sorap daşary çykýar. Daşarda sowuk şemalyň öwüsýändigini görüp, hasam howpurgaýar-da, gözsüz batyrlyk edýän bolaýmaýyn diýen pikir bilen dostuna jaň edýär. Oňa ýagdaýyny jikme-jik gürrüň berýär. Dosty hem oňa şeýle diýýär:

– Men saňa kömek edeýin. Ertir agşam dagyň depesine çykanyňda, ileriňdäki dagyň gerşine seretgin. Menem şol ýerde bütin gije ot ýakyp oturjak. Sen ody hökman görersiň. Ana onsoň bütin gije ikimiziň dostlugymyz hakda pikir edersiň welin, süňňüňe ýylylyk, kalbyňa giňlik aralaşar. Ýöne başlygyňdan serpaýyňy alanyňdan soň, menem senden bir zat haýyş etmekçi.

Şeýlelikde, ol bütin gijäni dagyň depesinde geçirip, başlygynyň serpaýyna mynasyp bolýar. Soňra eglenmän dostunyň öýüne barýar-da:

– Sen menden näme haýyş etmekçidiň?! – diýip soraýar. Şonda dosty oňa şeýle jogap berýär:

– Men senden ýekeje zady haýyş etmekçidim. Bardy-geldi bir gün meniň hem durmuşymda sowuk şemal öwsäýse, senem şeýdip meniň üçin dostluk oduny ýakyp bilermiň?! Maňa şony söz berseň bolany.

Adamsyz öý

Bir gün Aristotel ýolda gidip barýarka, görmegeý ýaş ýigit bilen pete-pet gelipdir. Ol ýaş ýigit bilen bir salym söhbetdeş bolanyndan soň, onuň barypýatan nadandygyna göz ýetirip, öz ýanyndan şeýle diýipdir:

— Owadan öý eken. Ýöne arman içinde adam ýaşamaýar eken!

*******

Iñ kyn we iñ akñsat zat

Bir filosofdan:

— Dünýäde iň kyn zat näme? — diýip sorapdyrlar. Ol şeýle jogap beripdir:

— Gep. Sebäbi gepe düşünmegem kyn, ony düşündirmegem.

Soňra ýene filosofdan sorapdyrlar:

— Dünýäde iň aňsat zat näme?

— Arzuw etmekdir. Sebäbi bu dünýäde herdem hyýal bolup ýaşamakdan aňsat zat ýok.

*********

Hiç zat

Bir akyldara:

— Bu dünýäde adamyň özüne degişli nämesi bar? — diýip soranlarynda, ol şeýle jogap beripdir:

— Bu dünýäde adamyň özüne degişli üç zady bar: jany, bedeni we baýlygy. Şeýle-de bolsa, onuň jany Ezraýylyň, bedeni lukmanlaryň, baýlygy bolsa kazy-kelanlaryň elinde. Şonuň üçin hem aslynda onuň özüne degişli hiç zady ýok.

Bir adam düýesi bilen çölde barýarka, ýeke özi içini hümledip oturan birine gabat gelýär. Ol düýesinden düşüp nätanyşyň ýanyna barýar-da, oňa salam berýär. Nätanyş salamyny alsa-da, hiç zat diýmän, başyny aşak egýär. Dymyşlyk esli salym dowam edýär. Soňra nätanyşyň näme üçin beýle gam laýyna batyp oturandygyny bilmek üçin, ýolagçynyň özi oňa habar gatyp, kimdigini soraýar. Nätanyşdan ses-seda çykmaýar. Şeýlelikde, ýene bir salym dymyşlyk dowam edýär. Onsoň, nätanyş ukudan oýanan ýaly bolup, ziňkildäp gidýär-de:

 – Menden näme sorapdyň? – diýýär.

Ýolagçy:

– «Kim bolarsyň?» diýip sorapdym – diýýär.

Nätanyş:

– Men  – diýip, sagynyp durjak ýaly edýär-de, soňra jogap berýär: – Menmi, men halallyk.

– Halallyk diýýäňmi?

– Hawa, halallyk – diýip, nätanyş sesine bat beribräk aýdýar. Ýolagçy:

– Ýeri onda, ýeke özüň çölde näme işleýäň? – diýip, soranynda ol şeýle jogap berýär: – Ir döwürler menem oba-kentlerde ýaşardym. Soňra haramlyk köpelip, demligimden ýapyşyp ugrady welin, adamlaryň arasynda çykyp gaýtmaly boldum. Ine şondan bäri hem şeýdip çölde ýeke ýaşap ýörşüm.

* * *

Halallygyň biziň aramyza gaýdyp gelmegi üçin, ilki bilen onuň aramyzda «ýaşamaýandygyna» göz ýetirmeli. Halallygyň nämedigi belli zat. Wyždanymyzyň gözüne gubar inmedik bolsa, biz ony göräýmeli. Görmeýän bolsak, diýmek wyždanymyza öz wezipesini berjaý etmäge päsgel berýän gaflat «serişdelerine» mübteladyrys. Halallyk biziň özümizçe dogry hasaplaýan zatlarymyz däldir. Halallyk Haktagalanyň gatynda «dogry diýlip» ykrar edilen zatlardyr. Şonuň üçin hem eger ýalňyş iş edýän bolsak, şony dogry diýip özümize ynandyrmagyň, depme halal etmegiň näme manysy bar?! Hakykatyň iru-giç ýüze çykjagy anyk bolsa, özem mundan gaçyp gutulyp gitjek ýerimiz ýok bolsa, onda ýüze çykjak şol hakykatyň talabyna laýyk ýaşamak, şoňa göre durmuşyňy guramak has dogry dälmi eýsem?!

Aýtmaklaryna görä, bir alym çopana gabat gelip:

— Sen näme üçin ylym öwrenmeýärsiň? – diýip sorapdyr. Çopan hem oňa:

— Men ähli ylymlaryň gysgaça mazmunyny öwrendim — diýip, jogap beripdir.

— Öwrenen zadyň näme? Hany, aýt, eşideli?

— Ähli ylymlaryň gysgaça mazmuny şundan ybarat: Birinjisi, dogrulyk barka, ýalan sözlemeýärin. Ikinjisi, halal barka, haram iýmeýärin. Üçünjisi, öz aýbymdan doly saplanman, özgäniň aýbyny gözlemeýärin. Dördünjisi, Allatagalanyň ryzky barka, Ondan gaýrynyň ýanyna el serip barmaýaryn. Bäşinjisi, tä behişdiň bosagasyndan ätleýänçäm, nebsimiň we şeýtanyň hilesinden özümi aman saýmaýaryn.

— Sen ähli ylymlaryň düýp many-mazmunyny öwrenipsiň. Bu bäş häsiýete eýe bolsaň, saňa ylym we hikmet kitaplarynyň geregi ýok. Sen şolara berk ýapyş, şeýle etseň bagtyýarlygyň çür başyna ýetersiň.

Dünýä meşhur genileriň biri çagalygynda örän bezzat bolupdyr. Bir günem kakasy oňa içi çüýli torba bilen bir bölek tagta getirip beripdir. «Haçanda dostlaryň bilen sözüň azaşsa, bu tagtanyň ýüzüne torbadaky çüýden birini al-da, tagta kak!» diýipdir.

Oglanjyk heniz ilkinji günden tagtanyň ýüzüne otuz çüý dagy kakypdyr. Ol gün geçdigiçe özüne erk edip, böwrüni diňläp ugrapdyr we gün-günden has az çüý kakmaga başlapdyr. Soňabaka tagta hiç zat kakmandyr. Muny baryp kakasyna aýdypdyr. Kakasy ogluny diňländen soň, çüýli tagtasyny eline berip: «Şu günden başlap, dostlaryň bilen dawalaşman geçiren her günüň üçin tagtanyň ýüzünden bir çüý sogur!» diýipdir.

Günler kerwen gurap geçiberipdir. Ahyry bir gün tagtanyň ýüzünden bütin çüýler aýrylypdyr. Kakasy şonda ogluna şeýle diýipdir: «Berekella, oglum! Gör, nähili akyllanypsyň! Emma oglum, şu tagtanyň ýüzündäki yzlara üns bilen seret. Ol indi öňküsi ýaly tekiz däl, deşik-deşik. Haçanda dostlaryň sözleri azaşsa, biri-birine ýaramaz sözler aýdýarlar. Her bir aýdylan agyr sözem adamyň ýüreginde edil şu tagtadaky ýaly yz goýýar. Sen dostuňy bagyşlap bilersiň. Emma onuň kalbyndaky ýaranyň yzy hemişelik galar. Dost diýeniň edil altyn-kümüş ýalydyr. Ol seni diňlär, saňa güýç berer, şatlygyňy paýlaşar, kyn güne düşeniňde, saňa ýardam eder, hemişe syrdaşyň bolar!»

Bir wagtlar ylymdan ýüki ýetik beýik alym bolupdyr. Alym medresesinde talyplara ders bermekden başga wagt söwda bilenem meşgullanýan eken. Ol täjirleriň üsti bilen uzak ülkelere kerwen ýollaýan eken.

Günleriň birinde ussat talyplara sapak berip otyrka, bir adam gelip, oňa şeýle diýýär:

– Tagsyrym! Bize seniň harydyňy getirýän gäminiň gark bolandygy barada habar geldi. Gynansak-da, harytlary gämiden alyp bilmändirler.

Alym birbada sapagy togtadýar. Şol pursat talyplar onuň çalaja ýylgyrandygyny görýärler. Soňra ussat hiç zat bolmadyk ýaly, sapagyny galan ýerinden dowam edýär.

Bir hepdä golaý wagt geçenden soň, ussat hemişekisi ýaly talyplara sapak düşündirip otyrka, geçen gezekki gelen adam gapydan girýär:

– Tagsyrym, buşluk! Gark bolan gämi seniň ýüküňi getirýän gämi däl eken. Siziň harytlaryňyz ýüklenen gämi sag-aman gelipdir.

Ýene geçen gezekki ýagdaý gaýtalanýar. Alym çalaja ýylgyrýar-da, sapagyny dowam etdirýär.

Talyplar ussatlarynyň bu bolşuna haýran galýarlar. Olar alymdan:

– Näme üçin siz erbet habar gelende-de, gowy habar gelende-de şol bir bolşuňyzy üýtgetmediňiz?! Ýöne ýylgyryp oňaýdyňyz. Munuň hikmeti nämekä? – diýip soraýarlar.

Parasatly alym şeýle jogap berýär:

– Gäminiň gark bolanyny eşidenimde, men nebsim bilen ýüzbe-ýüz boldum. Öz-özüme «Indi men geldi-geçer dünýe baýlygy üçin, mazarymda ýoldaş bolmajak zatlar üçin gynanýanmy?!» diýip soradym. Şonda kalbymda zerre ýaly ahmyryň ýokdugyny görüp begendim, Alla şükür etdim. Gäminiň gark bolmandygyny eşidenimde bolsa, dünýe malyny ýygnaýanyma-da zerre ýaly begenmedim. Alla alanda peselmedim, berende-de eselmedim. Munuň üçin Beýik Biribaryma şükür etdim.

1912-nji ýylyň aprel aýynyň 15-i gijesidi. Deňsiz-taýsyz hasaplanýan ajaýyp «Titanik» ýüzlerçe ýolagçylary bilen ummanda ilkinji syýahatyny başdan geçirýärdi. Hiç haçan gark bolmaz diýilýän bu gäminiň ýolagçylarynyň aglabasy birkemsiz bezenen baýlardy. Olar syýahat edýän ülkelerini görmäge sabyrsyzlyk bilen garaşýardylar.

Şagalaňa serini aldyran ýolagçylar garaşylmadyk eýmenç bir sese aýňaldylar. Gök gümmürdisine meňzeş bu ses ähli kişini howsala saldy. Ýolagçylar az salymdan hemme zada göz ýetirdi. Atlantik ummanynda ägirt uly aýsberg bilen çaknyşan gämi düýpsüz ummanyň penjesine düşüpdi. Aýallaryň, çagalaryň elendiriji gykylygy asmana göterildi. Olar kimdir birinden haraý isleýärdi. Halaýyk gönüden-göni buz ýaly sowuk ummanyň girdabyna gitmegiň bosagasynda durdy. Gämide iki müň iki ýüz ýolagçy bardy. Halas ediş gaýyklary bolsa bary-ýogy ýedi ýüz ýolagçy üçin niýetlenendi. Galan bir müň bäş ýüz kişiniň ölümi gutulgysyzdy. Gaýyklara diňe aýallary we çagalary mündürýärdiler. Muňa garamazdan, gaýyklarda aýallaryň hemmesine ýer ýokdy. Şol galagoplykda gaýyklaryň birinde ýekeje adamlyk ýeriň bardygy gäminiň kapitanyna habar berildi. Gämini dolandyryjylar bu ýeri Amerikanyň iň abraýly maşgalalarynyň biri bolan Astor maşgalasyndan Hanym Astora berilmegini talap etdiler. Dünýäniň iň uly kitaphanalarynyň biri bolan New Ýork kitaphanasyny Astor maşgalasy gurdurypdy. Hanym Astora gaýyga münmegi teklip etdiler. Şonda garaşylmadyk ýagdaý ýüze çykdy. Hanym Astor gaýyga münmäge kes-kelläm garşy boldy. Ol özüne ençeme wagtlap hyzmat edip ýören hyzmatkärini çagyrdy-da, oňa şeýle diýdi: «Gyzym, bu güne çenli bol-telkiligiň içinde bagtyýar ýaşadym. Men görjegimi gördüm. Galan sanalgyja demimde-da mähriban ýanýoldaşymyň ýanynda bolmak isleýän. Men ony ýalňyz goýup bilmerin. Meniň ýerime sen git!»

Hanym Astor hamana hiç zat bolmadyk ýaly mylaýym ýylgyrdy. Soňra egnindäki gymmat bahaly paltosyny we öwüşgini gözüň ýagyny iýip barýan monjugyny berdi. Yzyndanam «Sag bol» diýip, hyzmatkärini öz eli bilen gaýyga mündürdi. Soňra adamsynyň elinden tutdy. Olar bilelikde buz ýaly ummanyň girdabyna gitdiler.

Bir adam düýesi bilen çölde barýarka, ýeke özi içini hümledip oturan birine gabat gelýär. Ol düýesinden düşüp nätanyşyň ýanyna barýar-da, oňa salam berýär. Nätanyş salamyny alsa-da, hiç zat diýmän, başyny aşak egýär. Dymyşlyk esli salym dowam edýär. Soňra nätanyşyň näme üçin beýle gam laýyna batyp oturandygyny bilmek üçin, ýolagçynyň özi oňa habar gatyp, kimdigini soraýar. Nätanyşdan ses-seda çykmaýar. Şeýlelikde, ýene bir salym dymyşlyk dowam edýär. Onsoň, nätanyş ukudan oýanan ýaly bolup, ziňkildäp gidýär-de:

 – Menden näme sorapdyň? – diýýär.

Ýolagçy:

– «Kim bolarsyň?» diýip sorapdym – diýýär.

Nätanyş:

– Men  – diýip, sagynyp durjak ýaly edýär-de, soňra jogap berýär: – Menmi, men halallyk.

– Halallyk diýýäňmi?

– Hawa, halallyk – diýip, nätanyş sesine bat beribräk aýdýar. Ýolagçy:

– Ýeri onda, ýeke özüň çölde näme işleýäň? – diýip, soranynda ol şeýle jogap berýär: – Ir döwürler menem oba-kentlerde ýaşardym. Soňra haramlyk köpelip, demligimden ýapyşyp ugrady welin, adamlaryň arasynda çykyp gaýtmaly boldum. Ine şondan bäri hem şeýdip çölde ýeke ýaşap ýörşüm.

* * *

Halallygyň biziň aramyza gaýdyp gelmegi üçin, ilki bilen onuň aramyzda «ýaşamaýandygyna» göz ýetirmeli. Halallygyň nämedigi belli zat. Wyždanymyzyň gözüne gubar inmedik bolsa, biz ony göräýmeli. Görmeýän bolsak, diýmek wyždanymyza öz wezipesini berjaý etmäge päsgel berýän gaflat «serişdelerine» mübteladyrys. Halallyk biziň özümizçe dogry hasaplaýan zatlarymyz däldir. Halallyk Haktagalanyň gatynda «dogry diýlip» ykrar edilen zatlardyr. Şonuň üçin hem eger ýalňyş iş edýän bolsak, şony dogry diýip özümize ynandyrmagyň, depme halal etmegiň näme manysy bar?! Hakykatyň iru-giç ýüze çykjagy anyk bolsa, özem mundan gaçyp gutulyp gitjek ýerimiz ýok bolsa, onda ýüze çykjak şol hakykatyň talabyna laýyk ýaşamak, şoňa göre durmuşyňy guramak has dogry dälmi eýsem?!

Edison elektrik lampany oýlap tapmak üçin iki ýüzden gowrak synanyşyk edýär. Lampanyň içine goýmaly sim üçin iki ýüz töweregi madda ulanypdyr. Edisondan «Şu güne çenli elektrik lampany döretmek üçin iki ýüz gezek dagy synanyşdyň. Sen näme üçin bu işden el çekeňok?» diýip soraýarlar. Şonda ol ruhubelentlik bilen şeýle jogap berýär: «Hiç haçanam el çekmerin! Yhlas bilen kakylan gapy ahyry bir gün açylar. Men iki ýüz sany maddanyň lampanyň simi bolup bilmejegini subut etdim. Görersiňiz, ýakyn wagtda lampany ýagtyltjak simi hem taparyn».

         Umytsyzlyk, belli bir karara gelip bilmezlik üstünligiň iň uly böwetleriniň biridir. Üstünlik garadangaýtmazlygy, özdiýenliligi talap edýär.

Möý

Hindistanly bir adam suwdan çykyp bilmän çyrpynyp duran möýe gözi düşýär. Ony halas etmegi ýüregine düwýär we başam barmagyny uzatýar. Emma möý ony çakýar-da duruberýär. Muňa garamazdan, ýaňky adam möýi suwdan çykarmak üçin ýene-de barmagyny uzadýar, emma möý bu gezegem çakýar. Töweregindäkileriň biri:

– Beýdip möýe özüni çakdyryp oturman, taşlasana! Owarrama gitsin – diýende, hindistanly şeýle jogap berýär:

          – Çakmaklyk möýüň tebigatynda bar, çünki olar şeýle ýaradylan. Meniň tebigatyma mahsus zat bolsa, söýmeklik. Möý çakýar diýip, dogabitdi häsiýetimi taşlap bilmerin ahyry.

***

          Biziň daş-töweregimizdäki «mör-möjekler» hem nähili çaksa-da, biz söýmekden el çekmäliň.

Şemala garşy

          Günleriň birinde şemal bilen ýaprak dostlaşypdyr. Şol sebäpli hem şemal ýapragy gaýdyrmagyny bes edipdir. Şemal:

 – Aýt, dostum, sen nirä gitmek isleýäň, men seni şol ýere äkideýin – diýýär.

          Ýaprak hernäçe pikirlense-de, serine hiç zat gelmändir. Şemal ýene şol sowalyny gaýtalapdyr:

          –Hany, dostum aýtsana! Seni islän ýeriňe gezdireýin.

          Ýaprak gaýtadan pikirlenipdir, emma bu gezegem nirä gitjegini bilmändir. Ol şemala:

          – Bilemok-da dostum! Gitmek üçin hiç ýer aňyma gelenok. Belki-de sen aýdarsyň!

          Şemal şondan soň ýaprakdan dost bolmajagyny bilip, oňa şu jogaby berýär:

          – Gitjek ýeriňi, etjek işiňi bilmeýän bolsaň, meniň bilen dost bolmagyň näme peýdasy bar?! Belli bir mekanyň bolman gaýar ýörersiň-dä!

          Şemal şondan soň edil öňküleri ýaly öwüsmäge başlapdyr. Dostudygyna garamazdan, ýene-de ýapraklary gaýdyrypdyr.

          Ynsan bu dünýäde özüniň näme isleýändigini, etjek-goýjagyny bilmelidir. Ederini bilmez adam hem edil ýaprak ýaly, ol ýerden başga ýere gaýar ýörer.