Keselleriñ ýokanç bolup bolmazlygynyñ takdyr bilen ilteşigi alymlary ikä bölüpdir, çynlakaý oýlandyrypdyr. Dereginde ýokanç keseller-de degişli älemde Alladan daşgaryn hemme zadyñ biri-birine sepleşýändigini bilýänler üçin meseläniñ jedelleşip oturara zady ýok. Gürrüñ gutardy. Bolany. Merkeze Allany alanyñyzda sebäpleriñ täsiri öz-özünden çäklenýär. Merkeze ynsany alanyñyzda bolsa Allanyñ ygtyýarlygy çäklener.

Sepleşik - şol bir wagtyñ özünde takdyrdyr.

Ýokanç keseller meselesinde-de ýagdaý şonlugyna galýar. Başga bir penjireden seredenimizde: wiruslaram Allanyñ goşunlaryndan bir goşun saýylýar. Galyberse-de, älemde Alladan bidin zat ýok. Adamyñ bölekleýin eradasy bar we takdyr sofistik (ýasama) häsiýetlidir. Ýokanç keseller Allanyñ halan gullaryna-da ýolugyp biler we olaryñ derejelerini şahadat mertebesine çenli beýgelder. Hezreti Omaryñ halyflyk eden döwründe, hijriniñ 18-nji ýylynda amwas ady bilen ýaýran ýokanç kesel aralarynda sahabalaryñ hem bolan 25 müñ adamyñ ölümine sebäp bolupdyr. Şol ýylyñ ýagyş ýagman gurak geçendigi sebäpli başga bir heläkçiligem bolup geçipdir: olam açlyk we gytçylyk heläkçiligidir. Şol ýyla "Am er-rimade" ("Açlyk ýyly") diýlipdir.

Korona wirusynda bolşy ýaly sary keselleri ýa-da ýokanç keseller diñe biologiki tarapdan ýaýramaga ukyplymy? Ol diñe şu ugur bilen çäklenýärmi? Eýse, sosial ugurda-da şular ýaly ýokanç keseller barmyka?

Sosial darwinizm - Darwiniñ teoriýasynyñ hasam giñeldilip sosial ugurda şöhlelenmegine aýdylýar. Ýagny ýekebara organizmleriñ arasyndaky basdaşlygyñ ýola iñ uýgunynyñ dowam edip, biologiki taýdan ewolýusion üýtgeşmä sebäp bolşy ýaly, şahslarara, toparlarara ýa-da halkara bäsdeşligi ynsan jemgyýetinde teoretiki taýdan sosial ewolýusiýa sebäp bolýar.

Bu barada söz açylanda faşizm we nasional sosializm adam gatnaşyklarynda sosial darwinist nukdaýnazary bilen bulaşdyrylýar. Diýmek biologiýanyñ añyrsynda sosial darwinizm hem bar. Elbetde, biz hem biologiki darwinizme garşy çykyşymyz ýaly, sosial darwinizmi-de inkär edýäris.

Munuñ bilen birlikde kesgitlemämiziñ düşnükli bolmagyny añsatlaşdyrýandygyna ynanyp durmasak-da, sosial darwinizm düşünjesine ýüz urduk.

Bu ýoluñ biologiki ugrunda ýokanç kesellere parallelikde sosial ugurda-da ýokanç keseller bar. Ol ýerdäki ýokançlyk organiki däl-de, jemgyýet gatlaklarynyñ psihologiýasy bilen baglanyşykly. Meselem, Ibn Haldun "ýeñlenler ýeñijilere öýküner" diýende, şuny göz öñüne tutupdyr we gatlaklar instinktiw biçüwde rüstem görenlerine, ýagny ýeñijilere meñzejek bolýarlar. Medeni taýdan alanda-da şeýle. Moda (ýoñ) hem medeni ölçegli sosial keseldir ýa-da fenomendir.

Öýkünme - bu hem sosial kesellere girýär. Ol ynsanyñ akylly-huşly hereket etmegine päsgel berýär. Gysgaça alanymyzda şeýle: ilhanlylar ýeñiji bolan hallaryna bary-ýogy togsan ýylyñ içinde yslamyñ içinde eräp gidipdir. Rimliler jeñ meýdanynda greklerden üstün çykanam bolsalar, grek medeniýetiniñ öñünde dyza çöküpdirler. Rimliler harby taýdan rüstem bolsa, Afiny medeni taýdan rüstemdir. Diýmek, ýeñiş hemmetaraplaýyn bolup bilmeýär, käbir ugurdaky ýeñijiler beýleki ugurlarda ýeñilip bilýärler.

Sosial keselleriñ wirusy ýa-da berýän musallaty tabun psihologiýasydyr. Tabun psihologiýasy sosial ugurda obýektiñ immunitet goragyny weýran edip, ony jemgyýetiñ öñünde lapykeç hala we passiw ýagdaýa getirýär. "Ezher" žurnalynyñ öñki redaktorlaryndan Muhammet Ferit Wejdi özüniñ "Yslamyñ missiýasy" ("Mühimmetü't Din el İslami") kitabynda parahorlugyñ we bozgakçylygyñ sosial wirusdygyny hem-de jemgyýetleriñ oñurga ýiligini sorýandygyny aýdypdyr. Ýagny, onuñ wiruslar ýaly ýokanç kesele öwrülme häsiýeti bar ("Mühimmetü'd Din el İslami, Dar el Besair, Kahire, s: 179).

Netijede, ýagşylyk we ýamanlyk infeksion häsiýetlidir. Ýöne sosial uguryñ kadalary tapawutly. Şonuñ üçin wekillik etmä we teblige üns berilmändir. Adamlar görüm-göreldelik ýagşy işlerden nusga alýarlar, başgalaryñ özüni alyp barşyndan täsirlenýärler. Bu ýerde makul bolan seljerme özüniñ seretme taraplary boýunça ösen bilnikli halamak we saýlap almakdyr. Şonuñ üçin müçtehit ýalñyşsa-da, dogry kesgitlemekde ýa-da zähmetiniñ miwesini alypdyr.

Hezreti Ebu Bekir ilkinji hutbasynda altyn kadalary ýatladypdyr. Ol güýçliniñ däl-de, hakykatyñ tarapyny tutupdyr. "Ejiz meniñ ýanymda hakyny alýança güýçli, güýçli bolsa ejizdir" diýer eken. Hudaýa garşy gitmede gula ytagat ýok, kada laýyklykda ýolbaşçylara şertleýin, ölçegli we sepleşikli ytagat gerek. By manyda yslamda ytagat şertleýindir, ýagny kanunydyr, olam iñ ýokary ygtyýarlyk bolan Allanyñ goýan düzgünlerine ters düşenok.

Ilkinji hutbasynda Hezreti Ebu Bekir (r.a) erbetlik bir jemgyýetde giñden ýaýrasa, belanyñ umumylaşyp biljegine ünsi çekipdir. Umumy erbetlige garşy umumy bela. Bu ýerde umumy erbetlik esasynda sosial ugurda ýaýran erbetlikler barada gürrüñ gidýär.

Adnan Menseresiñ bilim ministrlerinden bolan Tewfik Ileri: "Jemgyýetde erbetlik çenden aşsa, yza dolanma mümkin däl, onuñ öñüni almak başartmaz we gözegçilikden çykar" diýipdir. Wagtyñ geçmegi bilen şol aýdylanlar sosiologik kada öwrülip gidipdir. Käbirlerine görä erbetlik 51%-den ýa-da 10%-den aşsa, onuñ öñüni almak mümkin däl. Düzedip bolmajak ýagdaý dörär, ara başga-başga kanunlar girer. Şonuñ üçin erbetlik ýaýramanka onuñ garşysyna köpçülik bolup göreşmegimiz gerek. Muña bolsa biz "emri bi'l maruf nehýi ani-l münker" diýýändiris. Ýagşylyk ugrunda mobilizasiýa. Bu biziñ jemgyýetçilik borjumyzdyr. Bu ýerde sinhronizasiýanyñ ähmiýeti uludyr we konsistensiýa wagty gaça durulsa göz öñüne tutulan täsir ýa-da ajy derman peýda etmez. Jemgyýet etmeli işini etmese semawy apatlar herekete geçer.

Gysgaça aýdanymyzda, infeksiýa diñe biologiki keseller bilen çäklenenok, onuñ sosial taraplary we ölçegi bar. Şol ölçeg bolsa sosial kanunlar arkaly formulirlenýär. Bu kadalary ýola goýan-da Alladyr. Kadalary talabalaýyk ýerine ýetirmezlik sosial kesellere gol bulamak bilen birlikde onuñ penjesine düşmegi-de gutulgysyz ýagdaýa öwürýär. Ol keselleriñ penjesine düşmek nähili mümkin bolýan bolsa, gaça durmagam şonça mümkindir. Bu ýerde otrisatellik bilen položitelligiñ arasyndaky çägi aýyl-saýyl edýän kanunlardyr we kriteriýalardyr. Bellenen kadalary ýerine ýetirmek meselesidir. Kim bellenen kadalardan çykmasa, ondan gaça durup we goranyp biler.

Mustapa ÖZJAN.

"Garri Potter" romanlar tapgyry ilki eserleri, soñra kinofilmleri arkaly bütün dünýäniñ ünsüni özüne çekmegi we millionlarça adamyñ başyny jadyly dünýäde jemlemegi başardy. Ol häzirem gün geçdigiçe täze muşdaklar gazanmaga dowam edýärler we "Hogwarts" maşgalasy barha ulalýar.

"Garri Potteriñ" dünýäsi ajaýyp çeper fantaziýasy bilen adama kän zatlary öwredip bilýän eserler tapgyry. Şonuñ üçin bizem öz gezegimizde "Garri Potterden" alyp öwrenmeli zatlary siziñ bilen paýlaşmagy makul bildik. Durmuşda adamy rowaçlyga alyp barýan käbir şertler hemme ýerde birmeñzeşdir. Bulara dogry amal edenligiñizde üstünlik gazanyp ýa-da isleýän zadyñyzy edip bolmajak zat ýokdur.

Geliñ, onda "Garri Potteriñ" jadyly dünýäsinden susulyp alnan sapaklar näme, bilelikde göreliñ...

• Dogry Networklary guruñ!

Hawa, baş gahrymanymyz Garri Potter paýhasly we gaýduwsyz ýigdekçe. Ol hemişe saýlap alan kararlary bilen ýeñiş gazanyp geldi. Iñ dogry amal edýän işi bolsa kim bilen dost bolýandygy we kim bilen gatnaşyk saklaýandygydy. Köplenç daş-töweregini gurşap alan adamlary bolmasa, bireýýäm çaña bulaşyp galardy ýa-da çykgynsyz ýagdaýlaryñ girdabyna düşüp bilerdi. Garri eseriñ başky bölüminde saýlaw şapkasyna gitmezden öñ basgançaklaryñ üstünde durka Malfoý bilen özara gürrüñinde "Minnetdar. Emma dost-ýarlarymy özüm saýlaryn" diýip, Ron bilen dost bolmadyk bolsa, durmuşy düýbünden başga tarapa özgererdi. Gahryman hemişe dogry adamlar bilen dost bolýar we gatnaşýar. Hermiondyr Dobbi we başga-da birnäçe kişiler bilen guran dostlugy onuñ durmuşyny nijeme gezek halas edýär.

Garri ýaly dogry gatnaşyklary açyp bilmek şahsy durmuşyñyz üçinem, iş durmuşyñyz üçin üçinem juda zerurdyr. Geldi-geçer we ýasama gatnaşyklary açmagyñ tersine, hakyky we güýcli gatnaşyklary açyp, her dürli kynçylygy ýeñip geçip bilersiñiz.

• "Ýekäniñ çañy çykmaz": Bir özüñiz akylly bolanyñyz ýeterlik däl!

Dogry, Garri diýseñ akylly çaga, emma meñ pikirimçe okyjylar "Garri Potterdäki" iñ akylly gahryman diýip Hermione saýlasalar gerek. Meñ pikirimçe Hermion bolmasa, Garri uzaga gitmän ölýär ýa-da birnäçe meseläni özbaşdak çözüp bilmeýär. Emma Hermionyñ "pelsepe daşynda" aýdylyşy ýaly, "Kitaplar we paýhas! Emma has wajyp zatlar bar - dostluk we batyrgaýlyk".

Akylly-başly bolmak bahasyna ýetip bolmajak artykmaçlyk, emma ony-da dogry ulanmak gerek (Tom Riddl hem juda akyllydy) hem-de ýeke özüñ akylly bolanyñ ýeterlik däl. Özüñi hemmetaraplaýyn kämilleşdirmek we akyl-paýhasyñyzy dogry ugurlara gönükdirmek gerek. Hemmeleriñ aklyna belli-başly pikirler gelip bilýär, bu döredijilikli paýhasyñ miwesi bolup biler, emma bulary durmuşa geçirmek üçin hòkmany suratda başga aýratynlyklara-da eýe bolmagyñyz gerek.

• Hemişe batyrgaý boluñ!

Käte ýeke oñarmaly işimiz - töwekgellikdir. Garrini beýleki obrazlardan saýlap öñe çykarýanam onuñ batyrgaýlygydyr. Garri hiç wagt gorkanok, ýöwsel däl. Beýtmek kämahal öte akmaklyk ýaly bolubam görnüp biler, emma nämedir bir zatlary etmän oturandygyñyz üçin hiç hili puşmanlyk duýgusyny götermersiñiz. Garri birinji gezek Kuiddiç biken oýnajak bolanda gorkan däldir öýdýärsiñizmi? Ýa-da Woldemorty tüm-garañky tokaýda birinji gezek sataşanda? Elbetde gorkdy, emma ýoluna dowam etmelidigini bilen ýerinde asla yza tesmedi.

Anyk dogrudygyny bilýän zatlaryñyzy edende birjigem yza ädim ätmäñ. Täzeçillikden gorkmañ we öñe ädim ätmekden çekinmäñ. Täze işe girmäge ýa-da girişmäge ýaýdanmañ. Diñe dogry işine edýändigiñize ynanyñ. Batyrgaýlyga hemişe alkyş okalýandyr we sylaglanýan zatdyr. Şeýle Newil Longbottomyñ dostlarynyñ "pelsepe daşynyñ" saklanýan otagyna girmäge päsgel berjek bolanda-da görkezen batyrgaýlygy arkaly "Gryffindor" şol ýylyñ iñ köp utuk gazandyran bölümi bolupdy.

• Şübhelenmelerden gaça duruñ!

Şübhelenme (önyargı) we Garri Potter diýlende, ilki bilen ýada düşjek obrazlaryñ birem professor Sneýpdir. Garriniñ janköýerleri onuñ çapraz, erbet niýetli adamdyr öýdýär, öýtmez ýalam däl, ol diýseñ tagaşyksyz we gödek hereket edýär. Emma ol hemişe Garrini goldap, gorap gezýär...

Diýjek bolýan zadymyz - şahsy durmuşyñyzda-da, iş durmuşyñyzda-da kimdir birilerine ýeterlik tanaman ynanmazlyk etmäñ, ýazgarmañ. Hemme zat hemişe daşyndan görnüşi ýaly bolmanam bilýär. Seljeriñ, mazaly öwreniñ, soñ belli karara geliñ. Şobada netijä gelmäñ, ýogsam kinofilmiñ soñunda gözüñizden biygtyýar akan ýaşlara erk edip bilmersiñiz...

• Hemişe agras bolmañ!

Elbetde, agraslyk iş dünýäsi üçin iñ gerekli wajyp zatlaryñ biri. Netijede siz ýeñil-ýelpaý iş edeñzok, işiñiz jogapkärli we siziñ muña çynlakaý garaýandygyñyzy görkezmegiñiz üçin wala-wala edip ýörmezligiñiz gerek. Emma bu hiç wagt gülmän-ýylgyrman, gaşyñyzy çytyp ýörmelidigiñizi añlatmaýar. Hususanam aram-aram degşip-gülşüp durmak we başgalaryñ göwnüni awlamak gatnaşygyñyzyñ motiwasiýasyny hem-de dostanalygyny ýokarlandyrar.

"Zümerret ýoldaşlygynda" professor Umbrijiñ ýowuz talaplaryndan ýadan çagalary öñki ýagdaýyna dolap getirýän Freddi we Jorj Weslini ýatdan çykarmañ. Käte ýekeje ýylgyryşyñ uçguny hemme zady gülala-güllük edip, ähli ýagşy umytlary gül açdyryp biler. Yzyndan işiñize has ykjam ýapyşmagyñyza getirer. Galyberse-de, işiñizi edip durkañyzam şähdaçyk bolarsyñyz, süññüñizi ýeñil duýarsyñyz...

Gündelik durmuşymyzda biz biri-birimiz bilen dürli aragatnaşyk saklamak arkaly gylyk-häsiýetleri, şahsy aýratynlyklary öwrenýäris. Ýöne adamlary tanamak, öwrenmek diñe bir ýakyn aragatnaşygy talap edenok. Olaryñ daşky keşbi hem bize olar hakda käbir maglumatlary ýetirýär. Adamyñ güler ýüzüne gelşik berip duran gaşlar ýüzüñ beýleki bölekleri ýaly adamyñ gylyk-häsiýetini tanamakda özboluşly orna eýedir.

■ ÝAŞ ŞEKILLI GAŞLY adamlar örän öýkelek, tiz göwnüne alýan, dogruçyl we duýgur adamlardyr. Olar özlerine gönükdirilen sözleri çalt kabul edýärler. Beýle adamlar öýde gowy maşgalabaşy, işde bolsa çözgütli, talabediji we gönümeldirler. Ýaş şekilli gaşlar erkek kişilere görą zenanlarda has köp duş gelýär. Olar dogabitdi zehinli, çalt kabul ediji, kynçylykly ýagdaýlardan añsat baş alyp çykýan, köpçüligi söýýän adamlardyr.

■ GÜR GAŞLY adamlar durnukly, ruhy taýdan güýçli, berk adamlardyr. Işde olar anyk we adalatly. Ähli boş wagtlaryny işe sarp edýärler, şol sebäpli hem ýaşaýyş-durmuşynda maşgalasyndan üzñeräk bolýarlar. Kynçylykly ýagdaýlarda hökman çykalga tapýarlar.

■ GOÝY GÜR GAŞLY adamlar ynamdar, dogruçyl dost, gowy ýürekdeş, ünsi özüne çekmegi, özüne sylag-hormat goýulmagyny halaýan adamlar hökmünde häsiýetlendirilýär. Täze iş ýerlerine kynçylyk bilen öwrenişýärler. Şular ýaly şekilli gaşa eýe bolan zenanlar juda erkin, hemişe ýolbaşçy, lider bolmaga ymtylýan aýallardyr. Şol sebäpli hem olartñ durmuşynda kynçylykly gatnaşyklar ýygyrak bolýar.

■ SELÇEÑ GAŞLY adamlar ýumşak, rahat, käbir ýagdaýlarda bolsa ejiz hasaplanýar. Olar gowy gürrüñdeş, zähmetsöýer, ýöne ösüş basgançagynyñ ýokarsyna seýrek çykýan adamlardyr. Käwagtlar bolsa, olarda göriplik, ar alyjylyk ýaly häsiýetler duş gelýär. Selçeñ gaşly zenan maşgalalar gowy öý hojalykçy, maşgala durmuşyna wepaly we dogruçyl bolýarlar.

■ GIÑ WE UZYN GAŞLY adamlar örän oñat häsiýetli hasaplanýar. Olar özleriniñ zehinlilikleri, işlerine bolan söýgüsi, dilewarlygy bilen tapawutlanýarlar. Optimist, durmuşa söýgüsi güýçli bolup, islendik işiñ başyny üstünlik bilen başlaýar. Adamlara bolan söýgüsini belentde tutýar.

■ GYSGA GAŞLY adamlar gaharjañ, birahat, ýöne örän duýgur şahsyýetlerdir. Olar käwagtlar keýpiniñ üýtgemegi bilen işde we maşgalada kyn ýagdaýa düşýärler. Gysga gaşly adamlaryñ döredijilik ukyplary has ösen bolup, olardan ökde suratkeş ýa-da döredijilik işgäri çykyp biler. Maddy baýlyk olaryñ durmuşynda esasy zat däldir.

■ INÇE GAŞLY adamlar deñagramly, rahat, açyk göwünli, gönümel, hasapçyl, öýkelek adamlar hasaplanýar. Durmuşda hemme zady özleri gazanmagy başarýarlar. Daş-töweregindäki adamlardan özleriniñ gowy häsiýetleri we akylly-başly hereketleri bilen tapawutlanýarlar. Çözgütli, zähmetsöýer, ýöne durmuşundaky üýtgeşmeleri halamaýarlar.

Ozal habar berşimiz ýaly, şu gün — 14-nji iýulda Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedow Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisini geçirdi.

Onda Türkmenistanyň Statistika baradaky döwlet komitetiniň başlygy Döwletgeldi Amanmuhammedow 2022-nji ýylyň 17 — 27-nji dekabr aralygynda geçirilen «Ilat ýazuwy-2022 ― Jebislik, Bagtyýarlyk, Röwşen geljek» şygary astynda geçirilen ilatyň we ýaşaýyş jaý gorunyň uçdantutma ýazuwynyň netijeleri barada hasabat berdi.

Geçirilen ilat ýazuwynyň netijeleri boýunça, 2022-nji ýylyň 17-nji dekabr ýagdaýyna görä, ýurdumyzyň ilatynyň umumy sany 7 million 57 müň 841 adama deň boldy. Bu barada «Watan» habarlar gepleşiginde aýdyldy.

Ýurdumyzyň bu senede ýazylan ilatynyň 22,9 göteriminiň Mary welaýatynyň, 22 göterimi Daşoguz welaýatynyň, 20,5 göteriminiň Lebap welaýatynyň, 14,6 göteriminiň Aşgabat şäheriniň, 12,5 göterimi Ahal welaýatynyň we 7,5 göterimi Balkan welaýatynyň paýyna düşdi.

Ilatyň 50 göterime golaýy erkekler, 50 göterimden gowragy aýal-gyzlar bolup, ýurdumyzyň umumy ilatynyň 47,1 göterimi şäher ilatyndan we 52,9 göterimi oba ilatyndan ybarat boldy.

Ýaşaýyş binalarynyň sany 1 million 5 müň 671-e deň bolup, 2012-nji ýylda geçirilen ilat ýazuwyna deňeşdirilende 12,4 göterim artdy.

Ýaşaýyş jaýlarynyň sany 1 million 344 müň 268-e deň bolup, 13,6 göterim, olaryň umumy meýdany bolsa, 165 million 167 müň 523 inedördül metr bolup, 24,5 göterim artdy.

Umuman, alnan statistik maglumatlar ýurdumyzy durmuş ykdysady taýdan ösdürmegiň maksatnamalaryny taýýarlamakda uly maglumat binýady bolup hyzmat eder.

▶ AÑASTYNYÑ NÄMÄLIM SYRLARY

Añasty añ diýmek näme?

Añasty bilen baglanyşykly häzire çenli nämeleri bilýäris?

Añasty añ barada heý pikir edip gördükmi?

Bu barada has köp maglumatymyz bolsa, durmuşymyz nä derejede özgererkä? Bizi dolandyrýan zat näme?

Biz ilki añymyzyñ esasy bölegi bolan hakyda barada söz açalyñ. Hakyda (añ) gurşap alan, seljeren (derñeýän) we logiki pikir ýöredip bilýän zatdyr. Hakydaly añ tankytçyldyr. Mesele çözýärkä has köp derñeýär. Bu bolsa käte bikararlyga we herekete geçmekde ýaýdanmaçlyga sebäp bolup bilýär. Hakydamyzy ulanyp durmuşda islan zadymyzy edip bileris. Emma hakydaly huşumyz bilen gelýän kararlarymyz doglan pursatymyzdan başlap maşgalamyzyñ, dost-ýarlarymyzyñ, tanyş-bilişimiziñ täsiri esasynda bize geçýän düşünjelerdir. Aslynda añasty arkaly añymyza siñen zatlar bilen ýolumyzy kesgitleýäris.

▶ AÑ WE AÑASTY

Añymyzyñ hereketdäki bölegi bary-ýogy on göterimdir. Ynha, bar mesele hem şu ýerde başlaýar. Doglan pursatymyzdan başlap tä häzirki gezip ýören wagtymyza çenli düşünjelerimiz we dünýägaraýşymyz daş-töweregimizden alan düşünjelerimiz we garaýyşlarymyz añastymyza ýazylýar. Hut şonuñ üçin hem añasty añ bizi dolandyryp duran esasy zatdyr...

Añasty biziñ añymyzyñ 90 göterimini eýeleýär. Emma añastynyñ ähmiýetini biziñ özümiz kän bilemzok.

▶ BÜTINLEÝ ALANDA AÑASTY NÄME, AÑASTY NÄME WEZIPÄNI ÝERINE ÝETIRÝÄR?

Aslynda añasty diýilýän zat arhiwdir. Ol doglan pursatymyzdan başlap dogry-nädogry bar zady hakydamyza ýazyp durýar. Muny ýazyp durka manysyz bir zada özüçe bir many çaýyp bilýär we adamyñ oña garşylyk bermegini üpjün edýär.

Durmuşymyz nähili? Biz bagtlymy, işimiz rowaçmy, janymyz sagmy? Eger bulardan bir ýa-da birnäçesinde meselämiz bar bolsa, onda añastymyzda bulara sebäp bolýan ýazgylar hökman bardyr. Ýagny biz añasty arhiwimizde nähili maglumatlar bar bolsa, şoña görä hem ýaşaýarys.

→ NETIJEDE: añastymyzy näçe gowy düşünjelerden doldursak, şonça hem saglyga bagtlylyga, rowaçlyga gowuşmagymyzyñ añsatlaşýandygyny bilmegimiz gerek. Añasty añ düşünjämizden we endiklerimizden jogapkärdir. Onuñ wezipesi adamy bagtly etmekdir. "Research Quarterly" žurnalynda çykan bir makalada şeýle diýilýär. Alymlar basketbol oýnaýan talyplary üç topara bölýärler. Birinji topar ýigrimi günläp fiziki türgenleşik geçýär. Ikinji topar hiç hili türgenleşik geçmeýär. Üçünji topar bolsa ýigrimi günläp añlaryny türgenleşdirýärler, ýagny añlarynda topy tutýarlar, paslaşýarlar, topy bir-birlerine geçirýärler....

Ýigrimi günüñ soñunda türgenleşik geçen birinji toparyñ kämilleşigi 24 göterim ýokarlanýar. Ikinji toparda hiç hili öñe gidişlik bolmaýar. Añlaryny türgenleşdiren üçünji toparyñ taýýarlygy bolsa 23 göterim artýar. Ýagny añasty duýgularyñ we hyýallaryñ güýçli ulanylan ýagdaýynda belli bir ssenariýanyñ yzygiderli gaýtalanmagy netijesinde, aslynda bolmadyk zatlar hakykat hökmünde kabul edilýär we beýine bu signal berilýär.

Nähili täsin, şeýle dälmi?!.

Käte añastymyza ornaşan zatlar sebäpli şol bir goýberen ýalñyşlyklarymyzy gaýtalap ýörüs. Özümiziñ ygtyýarymyzdaly añ bölegimiz duýup duranam bolsa, muña erk edip bilmeýär. Çünki añasty añ biziñ añymyzyñ dolandyryjysy ýalydyr. Mysal üçin çilim çekmegi taşlajak bolýañyz. Emma añastymyz ajy kofäniñ gapdalyndan çekilen çilimiñ keýpini bize zol ýatladyp durýar.

Añastymyzdaky añ immun sistemasyny we hatda gormonlarymyzy-da gözegçiliginde saklaýar. Hut şonuñ üçin häli-şindi biderek zatlara gaharlanyp durýarys. Bu bolsa bizi hem beden taýdan, hem ruhy taýdan näsaglyga alyp barýar.

▶ AÑASTY NÄME?

Juda ünsüñizi çekip biläýjek bir gyzykly maglumaty bilelikde okalyñ.

1950-nji ýyllarda bir iñlis hammaly alan şeraply çeleklerini Şotlandiýa alyp barýarmyşyn. Bir portda ýüküni ýerländen soñra işläp ýören deñizçileriñ biri sowuk howa deposynyñ içine girýär we üsti ýapylyp içinde galýar. Içerde galan deñizçi bar güýji bilen gygyrsa-da, ony duýan bolmaýar. Şol wagtam hammal gaýtadan ýük almak üçin herekete geçýär. Üsti bekli galan deñizçiniñ ýanynda az-owlak iýer-içer ýaly azyk-owkat bar ekeni. Emma ol deponyñ doñduryjy sowugyna döz gelip bilmejeginem gözi ýetip dur. Ölüm sagady golaýlaşyp başlaýar. Ol bedeniniñ sowukda nähili üşeýşini, el-aýaklarynyñ nähili hereketden galyşyny, sowugyñ tap getirerden juda agyrdygyny elindäki çakgysy bilen deponyñ diwarlaryna birin-birin ýazýar. Hammal başga bir portda ýük ýazdyranynda, gäminiñ kapitany depony açýar we deñizçiniñ doñup galan jesedine gözi düşýär. Ol ölen deñizçiniñ çakgysy bilen galdyran ýazgylaryny görüp haýran galmakdan ýaña agzy uçuklaýar. Çünki sowuk howa deposynda (holodilnik) şeraplaryñ 18 gradusda äkidilmegi gerek ekeni. Aslynda deñizçi sowukdan ölmeýär, ol sowukdan öljegine ynanýandygy üçin ölýär.

Eýse biz añasty añymyzy tabyn edip we özgerdip biljek derejede öz maksadymyza ýetip bilerismi? Munuñ üçin biziñ hemme zatdan owal ynanýan zatlarymyzy üýtgetmegimiz gerek. Başymyzdan geçýän ýagşy-ýaman zatlarymyzyñ hemmesi biziñ öz saýlap alan zatlarymyzdyr. Muña düşünip bilsek işlerimiz hasam añsatlaşar. Başymyza gelýän hadysalary oñyn tarapa öwürmek öz elimizdedir, ýagny "erk-ygtyýar özümizde". Añastymyza siñdirýän her maglumatyñyz seljeriñ, siziñ durmuşyñyza zeper ýetirip biljek islendik maglumata garşylyk görkeziñ. Mundan soñky etap hakydaña ýerliksiz ýazgylary siñdirmegiñ we gorkynyñ, was-wasa düşmekligiñ netijesidir. Gorkularymyzy ilki kabul etmeli, soñra olary özgertmäge çalyşmaly. Iñ esasy zat bolsa köp gaýtalamakdyr.

Gepiñ keltesi, añastymyz bizi dolandyrýar. Eger biziñ özümiz añastyny dolandyryp bilsek isleýşimiz ýaly ýaşap bileris. Özümize diñe özümiz kömek edip bileris.

Munuñ üçin ulanyp bolaýjak reiki, NLP, gipnoz ýaly birnäçe metodlar bar. Olaryñ hemmesiniñ maksady añastyny gaýtadan programmirlemekdir.

Geliñ, näme isleýänimizi bilip, soñra oña eýe boljak bolalyñ. Çünki biz "nämä ynansak, şony hem göreris".

• Peýdalanylan çeşme:

1). Bernard Werber, "Anyk we hökmany bilimler ensiklopediýasy"

2). Rana Kadyogly "Añasty añyñ bilinmedikleri"

Dil öwrenmegiň ilkinji – altyn kanuny ony öwrenmegi söýmek. Söýüp yhlas bilen ýapyşylan işiň bolsa heniz ýarty ýolda galan ýerini gören ýok.

Bir dil öwrenmek üçin uzak ýyllar zähmet çekilýärkä, nädip käbir adamlar aňsatlyk bilen, meselem, 2 ýylda dil öwrenmegi başarýarkalar. Biziň gürrüňimiz poliglotlar hakynda bolar. Olaryň köp dilde gürläp, gürleşip bilmek ukyplary, şeýle-de bu ugurda ulanýan usullary barada bilen tanyş bolalyň.

Poliglot kim? Köp dile düşünip, köp dilde gürleşip, okap-ýazyp bilýän adama poliglot diýilýär. Has anyk düşündirsek, iki dil bilýäne “bilingw“, üç dil bilýäne “trilingw”, ondanam köp dil bilýäne bolsa “poliglot” diýilýär. Poliglotlar muny nädip başarýarka diýen sorag biygtyýar sizde-de dörändir. Olaryň beýlekilere seredeniňde nätanyş dili has çalt öwrenmek ukyby nämä bagly?

Bir dil öwrenmek isleýän bolsaň, şol dilde gürlemäge synanyşyp işe başlamaly. Gorkman, şol dilde gürleşýänleriň arasyna girmeli. Bilýän az sanly sözleriňiz bilen gürläp başlamaly. Täze tanyşlardan, olaryň gürrüňlerine goşulmakdan, gülkülerine sebäp bolmakdan gorkmaly däl. Bu diňe siziň peýdaňyza bolar. Çekinjeňlik poliglotlara mahsus häsiýet däl.

Çagalaryň dil açyşyna üns berdiňizmi? Olar ilki düýbünden düşnüksiz, gülkünç eşidilýän sözleri aýtmak bilen başlaýarlar. Emma güldüler diýip gürlemän galan çaga gören dälsiňiz. Çaga kem-kemden gowy gürläp başlaýar. Kem-kemden kämilleşmeli. Ýöne ýalňyşmakdan gorkup, synanyşman kämilleşip bolmaýar.

Çagalardan öwrenmeli ýene bir usulymyz bar, ol sözleri gaýtalamak. Çaga dil açýan wagty ejesiniň, kakasynyň, doganlarynyň aýdanlaryny gaýtalamak bilen dil öwrenýär. Çaga dogulýar. Üç ýylyň dowamynda saýrap dil açýar. Diňleýär, gaýtalaýar. Ulular ýaly gürlemek isleýär. Gaýtalamak islege bagly.

Dil öwrenilende iň ýygy ulanylýan 500 sözi öwrenmeli. Sebäbi haýsy dil bolaýsyn gündelik gepleşilýän sözler 400-600 aralygynda bolýar. Çagalar ilki bilen iň köp gaýtalanýan sözleri öwrenýärler. Täze dilde belli bir gor edineniňizden soň, şol goruň üstüni barha artdyrmak özüňize bagly.

Poliglotlaryň ýene-de bir aýratynlygy olar dil öwrenişlerini gürrüň berenlerinde gyzykly oýun hakda gürrüň edýän ýaly, joşgun bilen gürrüň berýärler. Kösendim, kyn boldy ýaly sözler poliglotlara ýat.

Häzir akylly telefonlary, kompýuterleri, planşetleri durmuşymyzyň köp böleginde işjeň ulanýarys. Dil öwrenmekde-de sanly ulgamlardan peýdalanmak netijeli usuldyr. Meselem: bir programmany telefonyňyza ýükläniňizde öwrenýän diliňizde alyň. Şol programmada işläniňizde siz täze sözleri öwrenersiňiz.

Poliglotlaryň usullary dürli, ýöne ählisiniň bir umumylygy bar: DIL ÖWRENMEKDEN LEZZET ALMAK.

Dil öwreneniňizde çagalary nusga ediniň:

- Grammatikasyny ýat tutup, dil öwrenjek bolmaň.

- Ýalňyşmakdan gorkmaň.

- Ökde diňleýji, öýkünjeň boluň.

- Öwrenenleriňizi göni ulanyşa giriziň.

- Günüň belli bir böleginde däl-de, günüň köp böleginde dil öwrenmäge endik ediň.

- Ilki bilen, size iň gerekli, ýygy ulanylýan sözleri öwreniň.

- Dil öwrenmegi edil oýun ýaly kabul ediň.

Şu altyn düzgünleri berjaý etseňiz siziňem poliglot boljagyňyz ikuçsyzdyr.

Aýbibi AÝMAKOWA,

"Zehinli nesil" dil merkeziniň diňleýjisi.