Kritiñ eýelenmegi

Taryhda dargan jemgyýetleri kyn pursatlarda bir ýere jemläp bilen liderleriñ täsin aýratynlygy bar. Bularyñ köpüsi ýetim...

Ýetimligiñ liderlik sosiologiýasynda ýiti täsiriniñ bardygyny inkär edip bolmaýar.

Bu tema inter-dissiplinar çemeleşme bilen öwrenilmegine garaşýar we düýpli ylmy iş hökmünde işlenmegine-de diýseñ açyk mesele.

Elbetde, beýle liderleriñ orta çykyşy jemgyýetiñ agzynyñ aşa ýetip, gowy ýaşaýan döwrüne gabat gelenok.

Pyçak süñke gelip dirände orta çykýan we jemgyýeti ýüpüñ ujundan çekip alýan şahsyýetleriñ şahsy durmuşyny içgin öwrenýärsiñ welin, olaryñ hökman ýetimlikde ulalandygyny görýärsiñ.

Ikinji we sarsdyryjy aýratynlygynyñ biriniñem hanymansyzlyk, ýersizlik we watansyzlykdygyny arkaýyn bilip bolýar.

• Endulusdan çykyp gaýdan ýetim

Gürrüñimiziñ gahrymany-da bir ýetim. Ebu Hafs diýlip tanalan Endulusynyñ onçakly bilinmeýän ýeñişli ýolunyñ üstünde durup geçeliñ.

Onuñ başdan geçirmeleri el-Hakemiñ Endulus tagtyna oturmagy bilen başlady.

El-Hakem Endulus ýaly medeniýetiñ tagtyna oturan kipaýatsyz hökümdarlaryñ biridi. Şonsuzam döwlet dargajak wagty iki ýagdaý gutulgysyz bolýar:

Birinjisi gowşak ýolbaşçylar tagta geçýär, ikinjisi-de şol döwletde zulum ýetjek derejesine ýetýär.

Ol hakykat, el-Hakem tagta güýç beren däl-de, güýjüni tagtyndan alýan hökümdardy.

Endulusyñ er-Rabat şäheriniñ ýaşaýjylary bolsa, döwletiñ yslam medeniýetine altyn döwrüni başdan geçirdeniñ musulmanlardygyny bilýärdi.

Halk el-Hakemiñ şerap içişlikli oturşyklara gyzykmagyny aç-açan tankyt edýärdi, goşuny ispan dönmelerinden doldurmagyna garşy çykýardy we ulamalary diñlemäge çagyrýardy.

"Ulamany diñlemek" diýlen ýere gowja üns bermek gerek. El-Kindi ýaly yslam äleminiñ iñ beýik alymlarynyñ endulusly ulamalaryñ arasyndan çykandygyny göz öñüne tutsak, bu diýseñ çynlakaý çagyryşdy.

Rebatlylar hökümdar el-Hakemi dogry ýola gönükdirip bilmänsoñ, ony tagtdan agdarmagy makul bilipdir we iki gezek döwlet agdarlyşygyna synanyşypdyr.

Gorkagyñ zulumy-da gazap bolýandyr-a! El-Hakem agdarlyşyga synanyşanlary başdan sowandan soñ Endulusda ispanlara rahmet okatjak derejede gan dökdi.

Ibn Esiriñ habar bermegine görä, Rebatyñ köçeleri gan kölüne öwrülipdir. Ölmän galan aýal-gyzlar, çagalar, garry-gurtylar meýdana üýşürilipdir. Olaryñam ölüm permanyna garaşylyp durka, zalym hökümdar hiç kimiñ sebäbini bilmedik ýagdaýynda ynsaby oýanypdyr we ölümleri durzupdyr. Yzda galan rebatlylary gämilere ýükläp Marokka we Müsüre sürgün edipdir.

Ine, şol gämileriñ birinde ýetginjek ýaşlaryndaky Ebu Hafs Omar ibn Şugaýyp el-Balluti hem bar eken. Onuñ indi ene-atasy-da, watany-da, eýe çykjak hossary-da ýokdy.

Krit

• Bu bosgunlar nirden çykdy?

Marokka sürgün edilen rebatlylaryñ köpüsi ýa musulman, ýa-da hristian garakçylaryñ eline düşüpdir. Olaryñ az sanlysy ýerläp bilipdir.

Müsüre sürgün edilenleriñem bosgundan tapawudy ýokdy we olaryñ gelmegini müsürliler islänokdy.

Şeýle-de, edil şol wagtlar ýurdy elinde saklaýan apbasylar hem gyrýagylary bolan enduluslylary ýurtlarynda göresleri gelenokdy.

Ahyrynda apbasy hökümdary Isgenderiýedäki (Aleksandriýa) ähli rebatlylaryñ gämilere mündürilip ýurtdan çykarylmagyny buýrupdyr.

Apbasylar hernäme-de bolsa, rebatlylara olaryñ hökümdary el-Hakemden has ynsaply çemeleşip, gämileriñ ygtyýaryny rebatlylaryñ öz ellerine beripdir.

Rebatlylar bu gezek nirä gitjeklerini özleri kesgitläpdir.

Aslynda olaryñ öñünde saýlap-seçip durar ýaly onçakly kän ugur-ýolam bolmandyr. Ildeşleriniñ Marokkada başyna gelenleri bilensoñlar, ol ýerik gidip biljek däldiler.

Endulusa-da dolanyp biljek däldiler. Dogduk depelerinde olara ölümden başga hiç zat garaşmaýardy.

Musulman halky Ortaýer deñziniñ ortasynda nirä gitjegini bilmän, gämileriñ içinde elewreşip durupdyr. Üstesine olara öñbaşçylyk etjek we bir agza bakdyryp biljek serdarlary-da ýokdy.

Ine, edil şolar ýaly jygba-jygly kyn pursatda Ebu Hafs Endulusy öñe çykypdyr.

Ebu Hafs ýaşdy, watanyndan sürgün edilen gününden bäri kösençden we jebir-jepadan başga zat görmändi. Gürlemäge başlanda hiç kim onuñ berýän buýruklaryny diñlemezlik etmedi. Hamana birnäçe ýyl bäri şu bosgun halkyñ hökümdary bolup gelen ýaly gylyny gymşatman onuñ aýdanlaryny ýerine ýetiripdirler.

Isgenderiýede geçiren günlerinde deñizçilik bilen meşgullanan Endulusy söwda-satyg arkaly tanap ýetişen Krit adasyna göwün beripdi. Bu ada hemmetaraplaýyn alanda oña kowlan watany Endulusy ýatladypdyr.

Ahyrynda 827-nji ýylda endulusly bosgunlar Krite gadam basypdyr.

Endulusy gämileri ýakýar

Ebu Hafs Endulusy guryýere gadam basan basyna ilki bilen birwagtky ata-babasy Taryk ibn Zyýat ýaly gämileri ýakypdyr.

Olar adany eýelänlerinde ullakan garşylyga uçramandyrlar.

Köşk oñşuksyzlyklary bilen başagaý Konstantinopolyñ Kriti goramaga ýagdaýy bolmandyr.

Endulusy az wagtyñ içinde Kriti hakyky yslam ýurduna öwürmegi başarypdyr. Ol kiçijigem bolsa şeýle bir kuwwatly döwlet gurupdyr welin, guran döwleti Wizantiýanyñ gorkuly düýşüne öwrülipdir.

Selanige, Afinä, hatda paýtagt Konstantinopola ýörişler guralmaga, goja Wizantiýany Mermer deñzinden çykyp bilmez ýaly etmäge başlanypdyr.

Krit yslam puly

Krit Yslam emirligi az wagtyñ içinde edil Endulus ýaly ylymda, sungatda, medeniýetde parlak ýyldyza öwrülipdir.

Wizantiýanyñ adany gaýdyp almak üçin telim gezek guran ýörişleri kritlileriñ gahrymanlarça goranyşy bilen yza serpikdirilipdir.

Ensulusynyñ garaşylmadyk ýeñşi tunislileri-de ýüreklendiripdir we Wizantiýanyñ başga bir adasy bolan Sisiliýa eýelenip, ol ýerde-de yslam döwleti gurlupdyr.



• Adada adalat döwleti gurlupdyr

Sürgün, zulum, adalatsyzlyk bilen ençeme ýyllap ýurtdan ýurda entän rebatlylar Kritde ähli ynançlara azatlyk beripdir we hiç kimi adadan kowmandyr.

Kritiñ ähli ýerli ýaşaýjylarynyñ azat durmuşda ýaşamagyna ejaza berişleri ýaly, olaryñ hak-hukuklarynyñ goragy-da doly döwlet kepilligine alnypdyr.

Adada san-sajaksyz metjit, medrese, haýyr-sahawat fondlaryny guran rebatlylar sözüñ doly manysynda adalat döwletini gurupdyr. Başdan geçiren köpçülikleýin trawmasy olary watan düşünjesi babatda ünsli bolmaga iteripdir.

Endulusynyñ 827-nji ýylda Kritde guran döwleti bir ýarym asyra golaý wagtlap Endulusyñ bosgun halkyna öý-işik bolup hyzmat edipdir, emma XI asyr golaýlaberende külli yslam medeniýeti üçin birküç asyra çekjek yza tesiş döwri başlanypdyr.

Wizantiýalylar adany gaýdyp alýar

Wizantiýalylar hazynasynyñ barsyny tañkyradyp goýan goşun taýýarlap, 961-nji ýylda Kriti gaýdyp alypdyr we adada ele salan musulmanlaryny ýa öldüripdir ýa-da zor bilen hristian bolmaga mejbur edipdir.

Hatda Krit Yslam emirliginden zorluk bilen getirlen çagalary goşunda ýetişdirip, musulmanlara garşy söweşdiripdir.

Endulus döwleti bolsa öz bagryndan çykan perzentleriniñ sezewar bolan gyrgynçylygyny diñe uzakdan synlap oñdy we olara hiç hili arka durjak bolmady.

Bulam taryhyñ namart oýunlarynyñ biri bolsa gerek...

Krit Yslam emirligi we onuñ fatihi Ebu Hafs Endulusy bolsa şeýdip taryhyñ çañly sahypalarynyñ arasynda ýatdan çykyp galyberdi...

Mehmet MAZLUM ÇELIK.

"Tarık'ın Ateşi: Endelüs Fethi"

Gün, kaderin dönüş noktasıydı. Gün batımına yaklaşırken, Endülüs'ün kıyılarına ilk adımımızı atarken, Tarık bin Ziyad'ın emriyle arkamızdaki gemilerin alev alması emrini duyduğumda tüylerim diken diken oldu. Ben, Mücahit, bir asker olarak bu topraklarda yeni bir hayat kurmanın, belki de büyük bir medeniyetin temellerini atmanın eşiğindeydik.

Tarık bin Ziyad, gözleri parlayarak, sağ elini kılıcının kabzasına dayamış, sol eliyle denizi işaret ediyordu. "Karada zafer bizim olacak!" diye haykırıyordu. O anda gemilerimizin yanışını izlerken, içimdeki korku yerini kararlı bir azme bıraktı. Arap komutanın bu cesur hamlesi, arkamıza dönüp bakmamamız gerektiğinin bir işaretiydi; ileriye, fetihlere odaklanmalıydık.

Ertesi gün, Endülüs'ün yeşil topraklarına ilerlerken, bir yandan da Tarık bin Ziyad'ın stratejisinin derinliğini kavramaya çalışıyordum. Bizler, ormanın derinliklerinden geçerken, Bizans ve Gotlar'ın bölgedeki etkisi hakkında fısıldayan rüzgarları dinliyorduk. Her adımda, Endülüs'ün zengin topraklarının, verimli bahçelerinin ve göz alıcı şehirlerinin fethedilme hayaliyle yanıp tutuşuyordum.

Bir hafta sonra, büyük bir muharebeye hazırlandık. Tarık, ordusunu ustaca konumlandırdı ve bize, "Allah sizinle olsun, yiğitlerim! Şimdi, bu toprakları bizim kılmak için savaşma zamanı!" diye seslendi. Mızrağımı sıkıca tutarken, yanımdaki arkadaşım Ali'ye baktım. O da benim gibi, zafer kazanmaya ve tarihe adımızı yazdırmaya kararlıydı.

Muharebe sırasında, düşmanın kılıçları ve mızrakları altında birçok yiğit arkadaşımız şehit düştü. Ancak Tarık'ın ilham verici liderliği ve Allah'a olan inancımız, bizi zaferden zafere taşıdı. Günler süren çatışmalar ve zorluklar sonunda, büyük bir zaferle Endülüs'ün büyük bir kısmı fethedilmişti.

Sonunda, Cebelitarik'te, yüksek bir tepeye çıktığımda, Tarık bin Ziyad yanımda durdu. Denize bakan bu tepe, daha sonra "Cebelitarik" olarak anılacaktı, ki bu, Tarık'ın Dağı anlamına gelir ve bugünkü Gibraltar adının kökenidir. Tarık, elini omzuma koyarak, "Bak Mücahit, buradan tüm denizi görebiliriz. Burası, bizim şanlı direnişimizin simgesi olacak. Gemilerimizi yaktığımız gün, sadece bir zafer kazanmadık, aynı zamanda tarih yazdık," dedi.

O gün, Tarık bin Ziyad'ın cesareti, liderliği ve vizyonu sayesinde, bir asker olarak, hem kendi ruhumda hem de bu yeni fethedilen topraklarda derin izler bıraktığını hissettim. Cebelitarik, hem bir başlangıç hem de bir bitiş noktasıydı; eski dünyanın sonu ve yeni bir medeniyetin doğuşuydu. Biz, onun askerleri olarak, bu yeni dünyanın kahramanları olduk.

Idea by: ©Bayramgylych Sapargylyjov

Story by: ChatGPT-4 OpenAI

Pictures: DALL-E 3

Patyşa täji barada komplimasiýa teoriýasy.

Disclaimer: (Dykkat dykkat, üns beriň) blogda siziň şahsy pikirleriňize we dünýägaraýşyňyza ters pikirleriň bolmagy mümkin. Öňünden duýdurmady diýmäň. 😌🙌

Bugünki temamyz patyşa täji barada bolar. Eýsemde patyşanyň täji näme? Täç monarhyň (patyşanyň, soltanyň, emiriň we ş.m) güýç gudratynyň simwoly. Ýönekeýje hiç zada peýdasy degmeýän täç nädip patyşa güýç gudrat bagyş edip biler? Ritual (ýagny täçgeýdirmek dabarasy) arkaly. Täç geýdirýän boljak patyşaň ýanyna golaýlaýar we täji geýdirýär. Edil şol wagty hamala bir zat bolaýjak ýaly, gökden birýerden gudrat inip patyşa gonaýjak ýaly bolýar. Emma beýle bolanok 😄. Şowagt biri turup "Ýaşasyn Beýik we Gudratly patyşamyz" diýip gygyrýa we hemme oň yzyndan gaýtalaýar tamam wessalam.

Indi başgaça pikirleneli hormatly okyjylar. Patyşaň täji gadymda oňa güýç gudrat berýän bir enjam bolan bolsa nä???

- 🙄 Oýun edýäňmeý Matsuriken?

- Ýo oýun etmäge indi başlaýan.

Men siziň eliňize bir zažigalka berip gadym zamanlara (döwletleriň emele gelmedik zamanyna) taşlaýan. Sen şol zamana düşüp, şol zamanyň adamlarny eliňdäki zažigalka bilen huýet etdirýäň. Oň kömeginde ot ýakyp naharyňy bişirýäň, ýylanýaň, buýrugyňy ýerine ýetirmedikleri bolsa oda ýakmak jezashny berip bilýäň. Sebäbi ony nähili ulanmalydygyny diňe sen bilýäň. Soň ogluňada beýle mümkinçilikden peýdalanmagy isleýäň. Şeýdibem sen olaryň monarhy (patyşasy) bolýaňda ýer ýüzüniň ilkinji döwletini gurýaň. Emma gynansakda zažikalka baky däl. Ol ulanylyşdan galsada halky "ol henizem işleýär" diýip aldamaly bolýar. Nädip? Ritual arkaly. Bu gezek biraz başgaça bolýar. Sen şol zamanda ölip gidensoň seň weziriň seň ogluňa halkyň öňünde senden galan hiç zada ýaramaýan zažigalkany gowşurýar. Halk pahyr oň zapasynyň gutaranyny näbilsin? Sen ritual bilen halky aldap bilseň boldy soňlugy bilen ondan ot çykýany unudylyp gidýär. Edil täç ýaly.

Gadymda täç näme gudrata ýaradyka? 🤔 Herimiziň öýmüzde bolmasada köpimiziň öýmüzde wi-fi routerleri bar. Simsiz geçiriş. Beýni-kompýuter interfeýsleri geljegiň enjamlary däl. Olar patyşa täjiniň hut özi. Alymlar hiç haçan täze zatlary tapanok olar gadymda ulanylan we Nuh pygamber tupany (Özem bu tupan has gadym zamanda bolan hadysa däl) zamanyndan bäri ulanylyşdan galan zatlary oýlap tapýalar. Gadymy ertekilerdir dessanlardaky uçýan halylar, jadyly aýnalar, dyrnakdan görmeler we ş.m meňzeşler hakykatda bolan enjamlardyr.

©Matsuriken Kennotabi