sahet_ashyrov
06.01.2021 09:57
«Bu dert mugt berlenok, alnanok satyn—Ony ilden çykyp, gazanyp bolýa...»
Kämahal şeýle bir kör duýgy gelýä,
Mizan terezisi atyp dur hallan.
Küteklik ýitelýä,
Hyjuw kütelýä.
Gün ýaşýa kalbyňa gozgalaň salman.
Zemin abatlykmy,
Ýalançy ýazmy?
Ýagşy känmi,
Ýaman känmi—
Parhy ýok.
Ah, ozal bu dünýäň gussasy azmy?!
Bu derdiň-ä bir köpügem nyrhy ýok.
Çeken bilýä ýekeligiň hupbatyn,
Bu derdiň agramyn—göteren bilýä.
Bu dert mugt berlenok.
Alnanok satyn—
Ony ilden çykyp, gazanyp bolýa.
Kämahal şeýle bir ýalňyşýa adam.
Aldanýa.
Aldaýa.
Garaz ýalňyşýa...
Şeýdip ýüz öwürýä ýakynam, ýadam,
Ýalňyzlyk labyry gerdene düşýä.
Günäň ötüldigi—
Allaň berdigi.
Ýogsa-da, ýagşydan umydyň üzýäň.
On üçünji süňňüň deýin derdiňi
Synaňda gülle deý göterip gezýäň.
Salam berilmeg-ä beýlede dursun,
Taňry salamyňam alynýa zordan.
(Ýazykly är başyndan gum sowursyn,
Şeýdip maňlaýyny saplasyn şordan.)
Kämahal şeýle bir dag gonýa egne,
Jigeriň ot alýa bialaçlyga.
Ýeke günlük ýalňyzlygyň deregne
Dözesiň ger on sekiz gün açlyga.
Bu dertden mert bolsaň, çykarsyň üstün,
Ýazygyňy boýun alsaň,
Ökünseň...
Goý, depäňden hazan ýeli öwüssin,
Ahmyr etmän,
Namartlyga çokunsaň.
Wagty ger,
Geziber içiň hümledip.
Bu derdiňi paýlaşjagam tapylar.
Şonda-da ýalňyşsaň...
Gedemlik edip,
Bu barýan iň soňky ýoluň ýapylar.
Soňra...
Çarp urarsyň, gözlärsiň höwür.
Ýitiren pursatyň tapmarsyň aňsat.
Adamlar öňküdir.
Üýtgändir döwür.
A sen düýnki güni ýörensiň aňtap.
Bu dert bir miwe däl,
Bitenok ýerde.
Ýa ýokardan ýagmyr bolup ýaganok.
Ýüzüňde şeýle bir ýukajyk perde—
Hudaý kessin,
Gizlenenňe degenok!
23
113
sahet_ashyrov
30.12.2020 09:08
ADY TARYHDAN ÖÇÜRILMEK ISLENEN MELIKE
▶ HATŞEPSUT
Hatşepsut (ýa-da Maatkare, Maat-ka-Ra), Gadymy Müsür taryhynyñ iñ täsin we saýlama zenan şahsyýetleriniñ biri. Ol tutuş 22 ýyllap faraon tagtynda oturypdyr we Müsüri boýdan-başa täzeden özgerdipdir. Emma näme üçindir aradan çykan badyna onuñ adyny hakydalardan öçürmäge synanşypdyrlar. Megerem, munuñ ýeke-täk sebäbi bar - olam onuñ zenan bolmagydy. Tä DNK barlaglary geçirilip, onuñ faraon tagtynda oturandygy subut edilýänçä Hatşepsutyñ ýaşap geçen hökümdardygy inkär edildi. Emma Hatşepsut hakykata göz ýetirmegiñ ýeke-täk ýolunyñ taryh däldigini-de subut etdi.
Hatşepsutdan söz açmagymyñ ilkinji sebäpleriniñ biri, onuñ ýok edilmek islenen yzlarynyñ häli-häzirlerem has köp adama görünmegidir. Iñ gyzykly ýeri bolsa, oña degişli ybadathananyñ antiki dünýäniñ ot-çöpler arkaly em edilýän we gözellik reseptleriniñ alynýan ilkinji merkezi bolmagydy. Geliñ, onuñ gyzykly ömür kyssasy bilelikde okalyñ.
Hatşepsut Müsür taryhynda öçmejek yz galdyran beýik hökümdardyr.
* * *
Melike Hatşepsut Müsür taryhynyñ ilkinji zenan faraonydyr. Ilkinji zenan faraon bolmak bilen birlikde Hatşepsut öz döwrüniñ iñ uly söwda ýollarynyñ inisiatorydyr we onuñ zenandygy öz ölüminden ýüzlerçe ýyl geçensoñ mälim edildi. Muña garamazdan onuñ ýeterlik derejede tanalmazlygyna ondan soñky tagtda oturanlaryñ diñe öz bähbitlerini araýan şöhratparazlyklary sebäp boldy. Bu bolsa onuñ adynyñ we eden işleriniñ taryh sahypalaryndan ýitip gitmegine getirdi.
Hatşepsut gadymy Müsüriñ 18-nji nesilşalygy döwründe höküm sürüpdir. Onuñ ejesi Ahmos, kakasy Tutmos I. Tagtda oturan wagty boýunça dürli pikirler orta atylýar. Bir çaklama görä, ol b.e.öñki 1503-nji ýylda tagtda oturyp, b.e.öñki 1445-nji ýyllara çenli höküm sürüpdir. Hatşepsut häkimiýet ugrunda oñuşmazlyklar güýjän döwürde faraon tagtyna çykypdyr. Kakasy Tutmos I gaýduwsyz serkerde bolupdyr.
Tutmos I özünden öñki faraonlaryñ heniz gitmedik ýurtlaryny öz döwletine birikdirip başarypdy. Bäş çagasy boldy, emma diñe Hatşepsut ölmän galdy. Faraon saýlamak jogapkärli işdi we onuñ ogly ýokdy. Şular ýaly ýagdaýda ikinji derejeli aýallaryñ çagalary-da faraon bolup bilýärdi. Gadymy Müsürde dogan bilen doganyñ nikasy oñlanylýardy. Şeýtmek bilen olar nesilşalygyñ ganyny bozman saklajak bolýardylar. Hatşepsudam bu ýörelgä eýerilip, hökümdaryń ikinji aýalyndan bolan (ýarym begzada) Tutmos II-e äre çykaryldy. Şol wagt Hatşepsut 12, Tutmos 20 ýaşyndady. Ilki Nefruri diýen gyzlary dünýä indi. Ýaşaşyp ýörkäler adamsy üstüne Aset atly aýaly aldy. Aset bilen bir wagtyñ özünde çagasy bolan Hatşepsut ikinji gyzyny, Aset bolsa ilkinji ogluny dünýä inderdi. Hatşepsut günüsi Asetiñ ogluny öz çagasy ýaly gowy görüpdir.
Hatşepsut otuz iki ýaşyndaka ýañy kyrk ýaşan Tutmos II aradan çykypdyr. Tutmos II ejiz bolandygy üçin uruşlara hem gatnaşyp bilmändir. Hatşepsut adamsynyñ ölüminden soñ ogly bolmandygy üçin tagty öweý ogly Tutmos III-e bermejek bolup, şol döwrüñ baş ruhanysy bilen gizlin dilleşipdir.
Adamsy Tutmos II-den soñ Tutmos III-iñ tagta çykmalydygyna garamazdan, onuñ heniz çagadygyny tutaryk edip, Hatşepsut hökümdaryñ naýyby hökmünde özüni faraon diýip yglan edipdir. Erkek eşigini geýip, ýüzüne ýasama sakgal dakynypdyr. Ol antiki Müsüriñ taryhynda naýyp yglan edilen ýeke-täk zenandyr. Hatşepsut ýaşdygyna garamazdan, tagta geçen badyna güýçli syýasy ukyplary arkaly erkek gegemoniýasyna göz edip tegelek ýigrimi iki ýyllap tagta oturmagy başaran ilkinji zenan faraondyr. Onuñ başaranyny başaran zenan Müsür taryhynda başga barmy-ýokmy, ony bilemzok welin, Hatşepsutyñ ömür ýoly we başdan geçirenleri ilkinji zenan hökümdar hökmünde taryh sahypalarynda mynasyp ornuny eýeledi. Hatşepsut şol bir wagtyn özünde gadymy Müsüriñ taryhynda ilkinji naýyp yglan edilen zenandyr. Hatda ol özünden has meşhur Nefertita we Kleopatra ýaly melikelerdenem has güýçli hökümdar bolupdyr.
Abadanlaşdyryş işlerine köp üns beren Hatşepsutyñ wagtal-wagtal erkek eşigine we ýasama sakgala bürenip gizlinlikde halkyñ arasyna aýlanandygy hem rowaýat edilýär.
Taryhy çeşmeler Hatşepsutyñ ýigrimi iki ýyllyk agalygyndan soñ, ýerine Tutmos III-iñ geçendigini habar berýär. Zenandygyna garamazdan, onuñ hökümdarlygy halky tarapyndan goldanypdyr.
Onuñ faraonlyk süren döwründe Tutmos III goşunyñ serkerdebaşysy bolup basybalyjylykly uruşlara gatnaşypdyr. Aralarynda tagt dawasy bolmandygyna garamazdan, Hatşepsut aradan çykansoñ tagta geçen Tutmos III hökümdarlyk süren ýigrimi ýylynyñ dowamynda ýazgylardaky, memorial binalardaky Hatşepsut adyny ýok etmäge çalşypdyr. Tutmos III aýalyñ faraon tagtynda oturmagynyñ dowam edip gelýän urp-adatlara dogry gelmeýändigi üçin munuñ taryhda ýatlanmagynyñ öñüni alma pikirinde şeýdendir diýip çak edilýär.
Emma Hatşepsut galdyran memorial ýazgylarynda şan-şöhrata gyzykmaýandygyny, özüniñ diñe kakasynyñ gyzydygyny ýazdyrypdyr.
Onuñ begzada maşgaladan bolmadyk, ýöne ussat binagär bolan Senmut bilen ýakyn gatnaşygynyñ bolandygy rowaýat edilýär.
Gadymy Müsüriñ taryhy we nesilşalyk hakyndaky hekaýatlaryñ içi dürli pyrryldaklardan, pyssy-pyjurlyklardan, iki ýüzlüliklerden, dildüwşüklerden, arkadan urmalardan, hyýanatlardan, tagt ugrundaky göreşlerden, gozgalañlardan, söýgi gatnaşyklaryndan, ar alyşlardan doludyr.
Bulara Hatşepsut döwründe-de az duş gelinmeýär. Sebäp diýseñ kanun esasynda tagta oturmalydygyna garamazdan, kämillik ýaşyna ýetmändigi üçin hökümdar bolmadyk Tutmos III dürli pyrrykdaklara baş goşupdyr we özüne tarapdar toplap käbir pitneleriñ ýûze çykmagyna sebäp bolupdyr.
Sowatly, giñ dünýägaraýyşly, güýçli, akyl-paýhasly, duýguçyl ýolbaşçy we hökümdar hökmünde özüni tanadan Hatşepsut şalyk süren döwründe düşünjeli we hoşniýetli syýasat ýöredendigine garamazdan, ýüze çykýan pitneleri basyp ýatyrmak üçin goşunyñ başynda durup harby operasiýalara gatnaşypdyr. Onuñ gatnaşan Somali we Jibuti ýörişlerinde uly üstünlik gazanylypdyr.
Uzaga çeken hökmürowanlyk ýyllarynda hoşniýetli syýasat ýöreden Hatşepsut diñe pitneleri basyp ýatyrmak üçin ata çykypdyr.
Müsürli taryhçylar tarapyndan hemişe erkek hökmünde tanadylan Hatşepsutyñ aýaldygy ýüzlerçe ýyl geçensoñ DNK barlagy arkaly ýüze çykdy we zenan faraon hökmünde taryha girdi. Onuñ sakgally heýkelleriniñ bardygynyñ sebäbi, şol döwrüñ faraonlarynyñ ýasama sakgal dakma däpleriniñ bolandygyndandyr.
Juwan ýaşda öweý dogany Tutmos II bilen başy çatylan melike beýleki öweý doganlarynyñ gurnaýan pyrryldaklaryna garamazdan nesilşalygy diýseñ gowy dolandyrypdyr. Onuñ doganlary tarapyndan awy berlip öldürlendigi rowaýat edilse-de, mälim edilen ölüm sebäbi süñkde dörän rakdyr.
Hatşepsut öz adyna bina etdiren ajaýyp ybadathanasy we güýjüni alamatlandyrmak üçin ýasadan "sakgally heýkeli" bilen meşhurlyk gazanypdyr.
Ýokarda-da aýdyşymyz ýaly Hatşepsutyñ ýigrimi iki ýyllyk agalygyndan soñ onuñ ýerine Tutmos III geçipdir.
Hatşepsut diýseñ täsin durmuş ýoluny geçipdir. Uruşlar, şan-şöhratdyr söýgi gatnaşyklary bilen geçen ömür we daşy pyrryldaklar bilen örtülen adatdan daşary ykbal.
Erkek faraonlara gaýra dur diýdirjek derejede Müsürde şalyk süren zenan beýleki faraonlar ýaly patyşalar jülgesinde mumyýalanyp ebedi äleme ugradylypdyr.
Hatşepsut barada köşgüñ diwarlaryna şeýle jümleler ýazylypdyr: "Hatşepsut iki jynsyñ bähbitlerini birleşdirdi. Hemmeler onuñ öñünde baş egmeli!"
Hatşepsut adynyñ manysy-da "begzada aýallaryñ öñbaşçysy" diýmekligi añladypdyr.
■ Hatşepsutyñ ybadathanasy
Hatşepsutyñ ybadathanasy Müsüriñ Deýr ül-Bahri diýen ýerinde, patyşalar jülgesiniñ Nil derýasyna uzanan ýapgydyndadyr.
Melike Hatşepsutyñ hormatyna gurlan ybadathana barjak bolsañ ýapgydyñ ýüzündäki sütünlere berkidilen basgançaklara çykmaly.
Iñ ýokarky basgançakda ybadathananyñ merkezi we onuñ arkasynda gaýalara oýulyp ýasalan birnäçe ybadat edilýän hüjreler bar. Binanyñ gurluşy bilen birlikde basgançagyñ diwarlaryna çekilen freskalar hem ünsüñi çekýär. Olarda Hatşepsutyñ durmuşyna we hökümdarlygyna degişli epizodlar we başga ýurtlara (Punt ýurdy) guralan söwda kerwenleri şekillendirilipdir. Söwda kerwenleri dünýäniñ çar künjünden bu ybadathana her dürli güller we agaç nahallaryny getiripdir. Olardan her dürli melhemler ýasalypdyr. Taýýarlanan melhemleriñ diñe aýal-gyzlara niýetlenen melhemlerdigi barada rowaýatlar bar. Diñe şunuñ özi hem Hatşepsutyñ näzik duýguly zenan bolandygyna yşarat edýär.
Hatşepsut Pant ýurduna bir söwda kerwenini ýollapdyr. On bäş sany uly gämi Gyzyl deñizde 380 km ýol aşypdyr. Ybadathananyñ diwarlarynda bu ýöriş jikme-jik ýazylan ýagdaýda biziñ günlerimize gelip ýetipdir. Afrikanyñ merkezlerinde ýaşaýan taýpalara ilkinji gezek duş gelnipdir we olar barada söz açylypdyr. Hatşepsutyñ dolandyran Müsüri bütin bularyñ hötdesinden gelip, üstünlik gazanypdyr. Diñe baý we güýçli döwlet şol döwürde bular ýaly uzak wagtlaýyn we kyn ýörişi amala aşyryp bilerdi.
Hazynadar Ti nubiýalylara garşy uruşa Hatşepsutyñ hem gatnaşandygyny ýazypdyr. Onuñ goşuna ýolbaşçylyk edýärkä juda işeññir we idealist zenandygy gürrüñ berilýär.
Patyşalar jülgesiniñ iñ jümmüşindäki mazar Hatşepsutyñ mazarydyr. Onuñ mazaryna ýetmek diýseñ kyn bolupdyr. Guburyñ diwary ýokary hilli mermerden ýa-da granitden däl-de, ýönekeý dag daşyndan örülipdir.
Hatşepsutyñ mazarynda Senmuty-da gözläpdirler, emma tapmandyrlar.
Mazardaky iki mumyýalanan jesediñ biri Hatşepsut, beýlekisi-de onun kakasydyr. Guburyñ otagynda gyzyl reñkli ýakutdan ýasalan iki tapylyp, başga hiç hili hazyna tapylmandyr.
■ Näme üçin Hatşepsutyñ adyny taryhdan öçürmek islediler?
Hatşepsutyñ ölüminden soñ Tutmos III faraon tagtyna oturdy.
Täze faraon şol bir wagtyñ özünde güýçli serkerdedi. Hatşepsutyñ şalyk süren döwründe gurnalan on ýedi ýörişiñ on ýedisine-de ol ýolbaşçylyk edipdi. Şonuñ üçin ol Hatşepsut bilen gowy dil tapyşdy. Olar tä Hatşepsutyñ Gyzyl ybadathanasy ýumrulýança, köp suratda şärikdeş hökümdarlar hökmünde şekillendirildi.
Soñra oslagsyz kabul edilen karar bilen Hatşepsutym ady ähli ybadathanalardan öçürilip aýryldy we onuñ ýanyndaky erkekleriñ atlary ýazyldy. Näme üçin beýdildikä diýen soraga şeýle jogap bermek bolar: Bir zenanyñ faraon bolup bilme mümkinçiliginiñ bardygyny, aýratynam şular ýaly üstünlik gazanyp halk köpçüligi tarapyndan goldanylmagyny ýokuş gördüler.
Taryh täzeden ýazyldy we bu täze taryhda Hatşepsutyñ orny ýokdy...
■ Ýöne bir zady ýatdan çykardylar. Taryh hakykata alyp barýan ýeke-täk ýol däldi...
Hatşepsutyñ ýigrimi iki ýyllyk şalygynyñ galdyran yzy onuñ öz elinden çykan erkekler tarapyndan ýeg bilen ýegsan edildi. Ýogsa-da Tutmos III ýigrimi ýyllyk hökümdarlyk döwründe näme üçin Hatşepsutyñ yzlaryny ýok etmäge çalyşdyka? Hawa, ol zenandy zenanlygyna, emma bu ýeke-täk bahana däldi.
■ Iñ owadan ybadathana Hatşepsutyñ ybadathanasydy. Bu göz gamaşdyryjy we gurlan döwründe reñki gyzyl ybadathana soñky faraony ynjalykdan gaçyrdy
Müsüriñ ähli arhitektura ýadygärlikleriniñ içinde iñ köp syýahat edilýän bu taryhy bina diñe özüne çekiji güýji bilen däl, eýsem, inçeligi, estetiki gözelligi, melhem taýýarlap berme taýdanam beýleki ybadathanalardan görnetin tapawutlanýardy. Nähili geñ: ony taryhdan ýok etmek islänleriñ ady bu gün ýalandan-çyndan tutulmaýarka, onuñ ady biziñ günlerimizde ähmiýeti diýseñ artýan tebigy melhemleriñ öñbaşçysy hökmünde gaýtadan şöhratlanýar. Gysgaça aýdanda hakam, nähagam öz ýerini tapýar. Özem onuñ ady ýok edilen taryhyñ üsti bilen däl-de biohimiki barlaglaryñ üsti bilen biziñ günlerimize gelip ýetdi. "Ýagşydan at galar, ýamandan set" diýleni.
Hormatlamak bilen:
Professor Nazan Apaýdyn DEMIR.
12.08.2014 ý., Mugla.
Terjime eden: Has TÜRKMEN
23
217
sahet_ashyrov
29.12.2020 15:52
Gorkunç gülkünçlikler / Garaşatyr gepleşse…☺
…Ganguýma gyzyl agşam şapagy, asmanyň günbatar künjünde mähnet ýangyny tutaşdyrýan mysaly, dünýäni gyzgylt reňke besläp, lowlap ýanyp dur…
Mellekleri araçäkleşdirýän ikaranyň eddiljek üstünde gögeren äpet garaly agajy, hasylyndan ýaňa ýegşerilip, şahalaryny aşak sallapdyr-da, gupbalanyp duran alty ganat ak öýe meňzäp gidipdir.
Şol öý-bagyň aşagam töweregiň ýaňy ese-boýa galyp ugran tokarja oglanjyklaryndan hümer.
Aýak basara ýer ýok.
Ortada oturan şytyr kellesiniň saçy täze garalyp ugran, garajürjen bezzat bolsa, ýeser gözlerini oýnakladyp, olaryň ählisini agzyna aňkardyp otyr.
-Hawa, onsoň, ýaňky garaşatyryň kellesindä-hä bölek-büçek gyzyl-ala matadan tikilen paşşyk sopbajy bar…-diýip, ýeser bezzat agzyny köpürjikledip dowam edýär. Gepledigisaýy-da öz aýdýanyndan özi elheder alýar. Gursagyndaky wehim güýjedigiçe-de onuň hasam köhi gelýär. Ol edil, ylham meýinden mes bolup, lül-gammarlykdan ýaňa zehin guşy göge göterilen mežnun şahyr deýin, barha ynandyryjy gepläp, hasam beter joşup gidip barýar:-…Şol sopbajynyň jaňlaram ol her ädende “jyňňy-jyňňyr” jyňňyrdap, enaýyja ses çykarýar. Onuň ýüz-keşbem tutuşlygyna juw-ak edip reňklenilgi, burnuna-da gyzyl pökgüjik ötürilen, ýaňaklaryna-da pomidor çalnan ýalaky, jim-gyzyl. Ol, hakykat-da masgarabaz bolmasa-da masgarabazsyraýan garaşatyryň eşiklerem sopbajy ýaly garym-gatym ala-mula gyýkyndylardan başly-barat tikilipdir. Aýagyndaky ujy çüri köwşem bir gülkünç, edil ýöne, her ädende, ol öz köwşüne özi çolaşyp ýykylaýjak ýaly…
Ýöne, ol diňe ilki göreniňde, gözlerine seretmeseň ýa-da dişlerini syrtartmasa gülkünç ýaly bolup görünýär.
Hakykat-da bolsa, ol saňa seredýär welin, gorkudan ýaňa saňňyldap başlanyňy özüňem duýman galýarsyň.
Ol özüniň gorkunç ýiti bakyşy bilen edil içiňi deşip gelýär.
Edil seni göni diriligiňe-çigligiňe iýip-gemrip ýuwdaýjak ýaly bolýar...
Dişini dagy syrtardaýdygy, bary gutarýar…
Şu ýerde, öz gürrüňine göwni aşa joşup, hasam beter gorkusy güýjän garagol, geplemesini tapba kesdi.
Hamana, edil şuş-şu pursat: “Bärde näme işläp otyrsyňyz-eý?! Hä?!” diýäge-de, garalynyň şahalarynyň arasyndan, onuň suratlandyrýan garaşatyrynyň şyňňyrdawuk sopbaçly kellesi jyklaýjak ýaly, howatyrlanmadan püre-pür gözlerini daş-töweregine aýlady.
Soňam, üýşenmekden hem-de bilesigelijilikden ýaňa ýyldyrap duran gözjagazlaryny özünden aýyrman, agyzjyklaryny öweldişip oturan ýaşajyk diňleýjilerini birlaý gözden geçirdi-de, sesini gorkunç pyşyrda çenli peseldip, yzyny dowam etdi:
-Sebäp diýseň, garaşatyryň dişleri onuň çeýnäp iýen çagajyklarynyň ganyna boýalyp, ýarym ak, ýarym gyzyl reňkde, nejis bolup dur…
Özem ol garaşatyr, iýmekçi bolýan oglanjygyny ilki bilen aldap-ogşap, mylaýymja gürläp tutýarmyş.
Oglanjyga gabat gelende garaşatyr: “Bäh, bujagaz oglanjygyň ysynyň gowujadygyny! Bäh sen-ä, oguljyk, ysjagazyň şunuň ýaly üýtgeşikligi bilen ýaman süýjüjesiňem-aý! Hany, seni bir ogşap, dadyp göreli!” diýen bolup, ilki oglanjygyň kellesini sypalan bolýarmyş.
Şeýdibem ony köşeşdirip, ony özüne ýakyn getirenden soňam onuň ýaňagyndan ogşaýan kişi bolup aşak egilýärmiş-de, birdenem…
Halç!!!...
Bezzady diňläp oturanlaryň ählisi onuň sesini duýdansyz gataldyp, gygyryp goýbermegine allaniçigsi bolşup, ziňkildeşip gitdiler.
Körpeleriň bir-iki sanys-a kemşerjegem boluberdi.
Ziňkildeşenleriň takmynan ep-esliň ýarysyndan gowragy, bada-badam “hiýk-de-hiýk”, biri-birine gezek bermän hynçgyryşyp başladylar.
Öz sesine, hatda özem ziňkildäp giden ýeser bezzat bolsa, göwün matlabyna ýetendigini görüp, ýene-de eýmenç gürrüňiniň yzyny aýtmaga howlukdy:
-…Ýaňagyndan agyz salýar-da, gana boýalan ýiti dişleri bilen takmynan ep-esliň ýarysy ýaly ýerini goparyp alýar. Derrewem gabyr-gubur çeýneýär-de, lak-luk atyp goýberýär…
Bilip goýuň!
Ýeser bezzat sözüne nazym bermekden ötri, gepiniň arasyny böldi-de, oturan ýerinden döşjagazyny gaýşardyp, barmajygyny çommaltdy:
-Haýsyňa, nirede sataşsa-da garaşatyr gepleşip başladygy gutardygydyr! Eglenmän jyrybermelidir. Sebäbi onuň gürrüňine gulagyňy pakgardyp, aňalaýdygyň…
Boldy!
Göni, onuň naharyna öwrülýänsiň!
-Sen bu zatlary nireden bilýäň-aý?! Hä?! Nä, garaşatyra duşup gördüňmi ýa?!-diýip, oglanjyklaryň beýlekilere görä içi hümmüldiliräkdigi, agrasja bakyşyndanam bildirip durany sorady.
Heh...
Munuň ýaly oslagsyzja sowaljyk beren bolup, beýle aňsatlyk bilen tyýkyradyp bolýan bolsa, bi, töweregini agzyna aňkardyp oturan ýeserem ýeser boljakmy?!
Ol garaşylmadyk soraga birjigem myzaýyk etmedi.
Iň bärkisi, özüne sorag beren, goňşulykda ýaşaýan, özüni bileli bäri hemişelik basdaşyna, kesesinden dagy öwrüleýinem diýmän, şol bir oturyşyny üýtgetmän, göwnübir jogap gaýtardy:
-Nä, bir zady biljek bolsaň, hökman ony görmelimi ýa-da oňa duşmalymy?! Hä?!
Näme, sen mekdepde geografiýa sapagynda Ýer şarynyň togalakdygyny gürrüň bereňde, mollym senden: “Pylanyýep, näme, sen Ýer şaryna duşup gördüňmi? Oň togalakdygyny nireden bilýäň?!” diýip soraýarmy?! Hä?!
Sen-ä aýdýaň, olam aýdanyňa güpbe ynanýar-da, gowy baha goýýar.
Sebäbi senem şo aýdanyňy özüňden oýlap tapmadyň-da, öň mollymyň öz aýdanyndan eşidip öwrendiň dämi?! Hämi?!
Ýa, näme, sen biologiýa mollymy dinozawrlar barada okadanda, oňa: “Mollym, sen nireden bilýäň-aý, bi zatlary?! Nä, sen dinozawrlara duşup gördüňmi ýa?!” diýip sorap bilýäňmi?! Hä?!
Menem şonuň ýalydyryn-da.
Birinden eşidenlemmi: “Bularam eşitsinler! Birden bilmän, garaşatyra ýal bolaýmasynlar. Goransynlar!” diýip, size aýdyp berýän-dä…
Ýeseriň bu jogaby başbitin pys geçmese-de, içi hümmüldiden doly soranjaňlaram birje anyk jogap bilen öçürmek mümkin bolýan bolsady…
Onda, megerem, halklaryň dilinden “basdaşlyk”, “bäsdeşlik”, “jedel” diýen ýaly sözleriň ählisi, düýpgöter, yzsyz-tozsuz ýitip giderdi...
Soranjaň içýakgyjam gep agtaryp, aljyrap durmady:
-Bolýar, o aýdýanyňa “hä” diýýäs. Ýöne, näme üçin, onyňa “garaşatyr” diýýäň?!
Özüňem-ä: “Onuň eşig-ä gyzyl-ala, ýüzem duw-ak reňklenen” diýip aýtdyň?! Hä?!
Onnoňam näme üçin o seň garaşatyryň diňe oglanjyklary iýýämiş?!
Nä, onyň gyzjagaz tapsa iýmeýämişmi?! Hä?!
Ýa, näme, o garaşatyr diýýäniň gyzjagazlary süýji görmeýämişmi?! Hä?!-diýip soranjaň, gözüni çerreltdi.
-Men näbileýin-aý, oňa näme üçin “garaşatyr” diýýänlerini!
Nä, ony men oýlap tapdymmy, oňa islän adymy dakyp oturarym ýalaky?!
Özüme onuň adyny nähili edip aýdan bolsalar, size-de şol hilem edip aýdyp berýändirindä-how, menem!
Ýykaýdyň-aý, woobçe-de!
Belkäm, ol has gorkunçrak bolsun diýip, eşigi alabeder bolsa-da oňa “garaşatyr” diýýändirler!
Gyzjagazlary bolsa, elbetde, olam iýýändir!
Näme, dagam, gyzjagaz tapar-da iýmezmi?!
Beterem iýer!
Ýöne, näme, islän wagtyň iýip ýataryň ýaly, hany, niräni görseň üýşüp ýatan gyzjagaz bamy?!
Onsoň, şoň üçribem, maňa aýdanlarynda, gyz-a gyt, oglanam bol bolansoň: “garaşatyr oglan iýýä” diýip aýdaýandyrlar-da!-diýip, bu sowala biraz aljyrajak bolan ýeser, nadaralyga tutdurdy.
Garşydaşynyň gowşak ýerini tapandygyna düşünen düşbüje soranjaňam, sähel-mähel nadaralyga ýeň beräýerli däl.
Gaýta, ýeseriň üstüne hüžžerilip ugrady:
-Kim aýtdy, şo garaşatyryň garaşatyrdygy barada saňa?!-diýip soranjaň, öz-özünden göwnühoş ýylgyrdy-da, birdenem: “Hä-ä, senjagaz tutuldyň gerek?!” diýýän terzde, ýesere garşy gözüni gypyp goýberdi. Soňam, näme üçindir pyňkyrdy-da, bu gürrüňe gabat gelmeýän jümläni suňşurdy:
-Menem-ä şo eýmenç masgarabaz hakdaky “Ol” diýilýän amerikan kinosyny doganym bilen görüpdim. Ýöne, o taýda-ha onuň garaşatyrdygy hakynda hiç kimem hiç zat aýtmaýady. Hä?!
Hernä, ýeser bezzadyň tomusky dynç alyşa çykylaly bäri, haçan görseň öýe myhman, it aýagyny iýen dek epgegiň aşagynda selpäp ýörenem bir gowy zat.
Onuň güne ýanyp, ýele gaýzygyp, hünni gara bolan keşbinde, ýaňajyklarynyň gyzarýany-bozarýany jinnek ýalam bildirmedi.
-Kim aýdanda saňa näme-aý?!
Nä, menden süýt soragyny ederiň ýaly, seňem ejeň kikboksýormy-aý?!
Ýa, kakaň terminatormy?! Hä?!-diýip, piri kädä gabalan ýeser, şermendelige ýüz urdy.
Kim bilýär, köçedeşleriň arasyndaky bu mesaýy söhbetdeşlik nirelere baryp, nirelerde gutarardy.
Hernä, ýakynda ýaňlanan howsalaly zenan sesi, olaryň ählisiniň ünsüni sowaýdy.
-Gyý-ýuw! Oglum-uw! Nirdesiň-uw?! Geleweri-uw! Bahymrag-uw! Daýzaňlara toýa gitmelidiris-uw!
Oturanlaryň arasyndan towsup galan dört-bäş ýaşlaryndaky oglanjyk, megerem, ejesiniň sesini tanandyr-da:
-Hä, eje?! Men barýan!-diýip, gözüne urlan ýaly gygyrdy-da, garalynyň şahalarynyň arasyndan sümlüp çykdy.
Çykan badyna-da ony, hälden bäri agtaryp ýören ejesi gapyp aldy.
Hüňürdäp-silterläp alyp gitdi.
“Akja zadam bir kirli bolarmy?” diýip, özbaşyna hümürdäp, bolşuna görä, hasyr-husur ýuwundyrdy.
“Akja zada geýdireniň gelşer durar-la!” diýip, ýene-de özbaşyna hüňürdeşdirip ýörşüne, tapan-tupanyny geýdirişdirdi.
“Akja zadyň ysam üýtgeşik bolsun-la!” diýip, hümürdeşdirip, oglanjygyň üstüne elindäki atyryndanam birki ýola “pyşşyldadyp” sepdi.
Eglip, oglanjygy ysgap gördi.
Soňra: “Gowy bolupdyr. Kemi galmasyn.” diýip, ojagaza garşy ýene-de birki sapar “pyşşyldatdy”.
Soň, işden gelen kakanyň igenjine-zeýrenjine seda çykarman döz gelip, özleriniňkini gögertdiler-de, ulaga atlandylar.
Gitdiler.
Şähere.
Toý mekanyna.
Geldiler.
Düşdüler.
Toý mekanynyň işiginden ätlänlerem şoldy welin, öýlerinden aňyna-maňyna garalman alnyp gaýdylan oglanjygyň gyssagly zerurlygy, öz-özünden tapba-taýyn boldy duruberdi.
Kakasa-ha, honha, hamana, adam tohumy döräp, ýeriň ýüzünde düşürilen iň ajap filmde kakanyň iň gowy keşbini janlandyrandygy üçin, özüne Oskar gowşurylyş dabarasyna barýan däldirin öýtmän, eýýäm, gomaljyrap, her ýerden bir ätmerleşdirip, ötelgeden ötdi-de gitdi.
Ýene-de ejesi galdy gapdalynda.
Çalaja pyşyrdap, oglanjyk oňa küýsegini habar berdi.
-Mydam seniňkem agzyndadyr. Ýör, tizräk! Öýde näme işlediň?!-diýip siltenjireýän ejesi, girelgeden giren ýerlerinden çepine sowuldy-da, oglanjygam şol tarapa dartdy.
Ejesi öňem munuň ýaly ýerleri köp gören bolmaly.
Barmaly ýerlerini gaty çalt tapdy.
Ýüzünde jalbarly adamjygyň şekili goýlan goňur gapynyň öňünde togtady-da:
-Bar, derrewjik girip çyk! Men şu ýerde garaşaryn! Özüňem üsti-başyňy haraplaýma!-diýip, oglanjygyň elini sypdyrdy.
Oglanjyk girdi.
Hemme ýeri ýylmanak daş bilen örtülen, ýalpyldap duran ýap-ýagty, uzyn, giň otag.
Işikden giren ýeriň sag tarapynda diwara ýelmenen uly aýnaly elýuwarlar hatar-hatar, çep tarapda-da birmeňzeş gapylar düzüm-düzüm.
Gyssagy özi bilen oglanjyk, şol duran ýerinde kellejigini aşak egdi-de, ala-hasyrdy bolup bilindäki kemerjiginiň ildirgijini ýazdyrdy. Jalbarynyň iligini gözläp başlady.
Başagaý bolup durşuna-da düzüm-düzüm gapylaryň biriniň açylyp-ýapylýan takyr-tukuryna birbada üns bermedi.
-Bäh, bujagaz oglanjygyň ysynyň gowujadygyny!-diýen şadyýan ses ýokardan bir ýerlerden eşidilende-de, iligini gözlemesini bes edip, kellesini galdyrdy.
Bada-badam, bir demde süňňüni dolduran eýmenç gorkudan ýaňa saň-gaty bolup doňdy…
…Kellesi bölek-büçek gyzyl-ala matadan tikilen paşşyk sopbaçly, sopbajynyň jaňlary her gymyldanda “jyňňy-jyňňyr” jyňňyrdaýan, ýüz-keşbi tutuşlygyna juw-ak edilip reňklenen, burnuna gyzyl pökgüjik ötürilen, ýaňaklaryna pomidor çalnan ýaly jym-gyzyl, eşiklerem sopbajy ýaly garym-gatym ala-mula gyýkyndylardan başly-barat tikilen, aýagyndaky ujy çüri köwşem bir gülkünç, edil ýöne her ädende, ol öz köwşüne özi çolaşyp ýykylaýjak ýaly up-uzyn bir zat, elýuwaryň öňünde duran ýerinden ony dykgat bilen synlaýar…
Özem, gözi dagysam çakgyň çüýi ýaly içiňden geçip gelýär.
Aňk bolup galan oglanjygyň kiçijek aňynda ýeser bezzadyň bilgeşleýinden iniňi tikeneklediji eýmenç pyşyrdy bilen aýdan sözleri ýaňlanyp gitdi…
…Özüniň gorkunç ýiti bakyşy bilen edil içiňi deşip gelýär. Edil, seni göni, diriligiňe-çigligiňe iýip-gemrip, ýuwdaýjak ýaly bolýar...
Şol pille-de, “durnanyň üstüne urna” diýlişi ýaly, ony gözüni güldürip synlap duran uzyn boýly masgarabaz, göwnühöşluk bilen gözüni gypyp goýberdi-de, ýylgyrdy. Soňam bolşundan bäşbeter sesini aýnadyp, oňa şelaýyn lak atdy:
-Bäh, sen-ä, oguljyk, ysjagazyň şunuň ýaly üýtgeşikligi bilen ýaman süýjüjesiňem-aý!
Boldy!
Garaşatyr bilen gepleşdigiň gutardygy!...
-Wä-ä-ä!!! Waý ej-ä-ä!!!Meni garaşatyr iýýä-ä-ä!!!...
Ulili bilen jynssyz bagyran oglanjyk, gapydan nädip çykyp, ejesiniň gujagyna nädip dolandygynam duýman galdy.
Ejesiniň içine siňäýjek bolup gysmyljyrap, gözünem pugta ýumup, köşeşip bilmän çirkin gygyryp durşuna-da, oglanjyk, işikden kellesini uzadyşyna, onuň bolşuna haýran galyp duran masgarabazyň:
-Animator-how men, gelneje! Toýa: “Çagalary güýme!” diýip çagyrdylar. Ilki görenlerinde şeýdip durjak bolsalar, bulary güýmäre animator däl-de, psihiatr gerek bolaýmasa…-diýip, närazy hüňürdeýşinem eşitmeýärdi…
20
187
sahet_ashyrov
28.12.2020 09:39
Gysgajyk gülkünç hekaýalar
Ýiti jogap
Bäş-alty ýaşlaryndaky tokarja oglanjyk bilen kakasy teleýaýlyma tomaşa edip otyrlar. Oglanjygyň içi jugurdaýar. Oglanjyk böwrüne diň salýar-da:
-Bäh, meniň garnym gürlejek bolýar öýdýän!-diýýär.
Kakasy telewizordan gözüni aýyrman hümürdeýär:
-Garnyň gürläni hiç. Esasy zat dar otagda otyrýeriň geplemese bolýar. Eger-de otyrýeriň gepläýse, onda göni daşaryk çykmaly bolarsyň!
Oglanjygam mawy ekrandan gözüni aýyrman oturyşyna, eşidiler-eşidilmez hüňürdeýär:
-Men-ä çykaryn-la welin, o taýymyň bar gürrüňi otagyň içinde galaýmasa!...
Eje bolmaga ygtyýarnama
Ejesi, daşarda oýnap-oýnap üsti-başyny görer ýaly etmedik, dört-bäş ýaşlaryndaky gyzjagazyny hammamda süpürgiç bilen gaýym edip gazap-gazap ýuwýar. Gyzjagaz digir-digir sürteç endamyny kesip gelse-de öz garagollugy sebäpli şeýle güne sezewar bolandygy üçin, agyrsa-da dişjagazyny gysyp çydaýar. Ýuwundyryp bolandan soň henizem gahary köşeşmedik ejesi gyzjagazy desmal bilen gyzyl-jižžik edip, mazaly süpürýär. Gyzjagaz ýene-de özüne zor salyp jyňkyny çykarman muňa-da döz gelýär. Soňra ejesi dözümlilik bilen ojagazyň uzynja saçyny daramaga oturýar. Ötgür darak ejesiniň dogumly dartmasy sebäpli gulpajyklaryny goparyp gelse-de, gyzjagaz ýene-de zeýrenmän-jögülemän saklanýar. Emma haçan-da ejesi öňküsi ýaly berk daraşyp, saçyny örüp ugranda ojagazyň sabyr käsesi püre-pür dolýar. Garaja gözjagazlaryny alardýar-da, ejesine hüňürdeýär:
-Eje, senem kakamyň ussaçylyk etmäge alandakysy ýaly eje bolmaga ygtyýarnama bir aldyňmy-aý?!
Durna
…Ir säher bilen, üç ýaşlyja Myratjyk öýüň içinde ters aýlanyp, eşigini geýmän çuw-ýalaňaçlygyna ejesinden gaçýar. Ejesi ony tutjak bolup, yzynda etek alty ýeň ýedi bolup kowalaýar. Ojagazam ýetdiräýer ýaly däl. Sap atyp ol otagdan bu otaga gaçýar. Özem aýagaldygyna ulili bilen gygyrýar:
-Çagaýaý bagyna gitjekgä! Gitjekgä, gitjekgä, gitjekgä-ä-ä…
Ahbetin işe gitmek üçin geýnip duran kakasynyň kömegi bilen ýalaňaç bezzady çüňke gabap tutýarlar-da, dört el dört aýak bolşup, gabyrdadyp geýindirip başlaýarlar. Olam ýeň bererli däl. Hem-ä çabalanyp-towlanyp, geýdirýän eşiklerini sypyrmaga dyrjaşýar, hem-de ulili bilen “gitjekgäline” gygyrýar. Ejesi onuň gykylygyna çydaman gaharlanýar:
-Gidersiň! Näme gitmän?! Bökersiňem gitmän!
Bezzat sakga durýar-da, gykylygyny bes edip, tüňňerilýär. Soňam gabak astyndan kakasyna seredip hüňürdeýär:
-Kakga, tiffonyňy beýsene!
-Wiý! Telefony näme etjekdiň, oglum?!
-Duýna (durna) jaň etjek! Geýip meni yzyma, getiýen ýeýine äkitsin! Şo taýda-ha çagaýaý bagy ýokdyý...
Gezelenç we geýim
Gyşyň howasy. Alyp barýan sowuk bolmasa-da biraz çigregi bar. Galyň geýimlerinden ýaňa topbaryp durşuna gabygy gat-gat sogana çalym edýän üç ýaşlyja Kerim, köp gatly ýaşaýyş jaýynyň girelgesiniň agzynda ýüzjagazyny sortduryp dur. Elinde-de oýnawaç piljagazy, aýagynyň ýanynda halkasyna ýüp ildirilen ýük ulagjygy. Onuň bolup durşundan üsti-üstüne geýdirilen eşiklerinden ýaňa ibaly gymyldabam bilmeýändigine torsarylýandygy mese-mälim bildirýär. Şol pille girelgeden orta ýaşdan agan, saçlaryna çal sepen goňşulary çykýar. Kerim sen-de ýok men-de, salam-heliksiz, agraslyk bilen oňa ýüzlenýär:
-Oýnamaga barýaňmy?!
Goňşulary birbada aňk-taňk boljak ýaly etse-de, ýeke pursatda ähli zada düşünýär. Gülmän-yşman zordanjyk saklanýar-da, çynlakaý jogap gaýtarýar:
-Hawa, Kerim jan.
Oglanjyk ýüz-gözjagazyny bürüşdirip soragyny dowam etdirýär:
-Paltunyňy geýdiňmi?
-Geýdim oglum!
-Görkez, hany!
Görkezýär.
-Žempiriňem geýdiňmi?
-Geýdim.
-Görkez!
Görkezýär.
-Ädigiňem geýdiňmi?
-Hawa.
-Görkez, onam!
-Ine aýagymda ahyry, oglum!
-Içinden galyň jorabyňam geýdiňmi?
-Geýdim oglum! Ýöne ony görkezip durmaýynam-la, belki sözüme ynanarsyň!-diýip goňşulary öňünde ýazgaryjy nazary bilen özüni boýdan-başa synlap duran girdenejä ýallaklaýar.
-Bolýa!-diýip girdeneje oňa ägirt uly, aşagyndan çykmaz ýaly eglişik edýän dek islemezlik bilen rugsat berýär-de, ýene-de derňewini dowam edýär:-Gulakjynyňam geýdiňmi?
-Hawa, ine ahyry!-diýip goňşulary kellesindäkini telpegine yşarat edýär.
Oglanjyk indi näme soramalydygy ýadyna düşmän söm-saýak bolup duran goňşularynyň öňünde ellerini arkasyna çilşirýär-de iki-baka gezmeläp başlaýar. Arasynda-da oňa garşy gabak astyndan müňkürlikden doly nazaryny oklaýar. Birdenem güpbe ýadyna düşýär. Onuň çat maňlaýynda sakga durýar-da, göni garaçygyna dikanlap, gözüne sokaýjak bolup barmagyjyny çommaldýar:
-Hä-ä! Bildim! Jalbaryň iki gatmy?!
Goňşusy pyňkyrman zordan saklanýar. Dil ýarsa güljek. Şonuň üçinem sesini çykarman baş atýar. Şol pille-de ýaşajyk sülçi hasam mojugyny atýar:
-Pampersiňem dakyndyňmy? Hä?!...
Diňçi kaka
Daşary sowuk. Üç ýaşlyja oglanjyk erän garden üýşen ýata suwda şalpy-şaraň bolup, üsti-başyny öl-myžžyk edip, oýnap ýör. Ululardan hiç kimiň görmeýänliginden peýdalanyp, “pažžyldadyp” iki ýaňa at çapýar. Şol pille gapy açylýar. Gapyl galan bezzat almytyny almagyň howatyrlanmasy bilen düýrügýär. Garagol gözjagazlaryny alakjadyp çar ýanynda girere deşik agtarýar. Emma daş-töwerek alaň-açyklyk, gizlenere ýer ýok. Işikden kakasy çykýar. Bezzadyň ýüzi ýagtylyp gidýär. Ol daş-töweregine assyrynlyk bilen garanjaklaýar-da, pyşyrdap kakasyndan haýyş edýär:
-Kaka şü ýerde birsalym garawullap dur-da, ejem daşaryk çykjak bolsa öňünden maňa duýdursana, bomy?!...
Çagalar bagyna maglumat
Giň otag. Agşamara. Kakasy dört ýaşlyja ogluna çagalar bagy üçin maglumatnama dolduryp berýär. Ejesi biraz beýleräklerinde tikin-çatyna gümra bolup otyr.
Kakasy maglumatnamanyň nobatdaky soragyny daşyndan okaýar:
-Çagaňyzyň haýsy iýmit önümlerine allergiýasy bar?
Aýalyna seredýär:
-Näme diýip ýazmaly-aý, bi ýere?!
Heniz ejesi dil ýaryp ýetişmänkä, kakasyna gysmyljyrap oturan oglanjyk otagy ýaňlandyryp onuň gulagyna pyşyrdamaga howlugýar:
-Kaka, kelem bilen käşir iýdiräýdigiňiz, şo bada duranja ýerinden butnaman takga jany çykýa diýip ýazsana…
Üýtgeşik lukman
Çagalar bagynda iki sany oglanjyk gepleşýär. Biri:
-Düýn ejem meni üýtgeşik lukmana görkezmäge alyp gitdi!-diýip öwünýär.
-O nähili üýtgeşik lukmanmyş?! Lukman lukman bolar-da!
-Ýo-how, illeň barýany adaty lukman bolsa, meniňki ulag bejerýän lukmandy.
-Goýsana-aý! Çypdyranyňda ýapa bir degir. Lukmanyňam bir ulag bejerýäni bolarmy?
-Çypbakaý-çyndanam bar ekeni! Näme bolman?! Men birjigem ýalan geplämok. Ejemden: “Bi lukman kim?” diýip soradym welin, ol “awtolmolog” diýip jogap berdi.
Ugurtapyjy
…Köp gatly jaý. Dördünji gatyndaky öýde toý-dabara. Öý eýesiniň dört ýaşlyja oguljygy bilen myhmanlaryň biriniň oňa ýaşytdaş oguljygy eýwanda durlar. Iki bolup asmandaky dolan aýy synlaýarlar. Ikisem täze tanşan çagalara mahsuslykda biri-birine özleriniň akylda, bilimde, köpigörenlikde…umuman, hemmeje zat üstündigini subut etmäge dyrjaşýarlar. Myhman ilki ýaşyna gelişmeýän parasatly şahyranalyk bilen dil ýarýar:
-Görýäňmi, bi aýy! Pişigiň gözi ýaly tos-togalak ol!
Öý eýesi hem akyl-huşda kem galar ýaly däl. Bilimseklik edýär:
-Pişikleriň gözi tos-togalak bolmaýar!
Ejesi lukman, kakasy zoolog bolan myhman, öý eýesiniň dogry aýdýandygyna bada-bat düşünse-de, aljyrap, özüni ýitirip durmady. Derrew özüniňkini tassyklamagyň ugruny tapdy:
-Köwläp alyp seretseň hemme kişiňem gözi tos-togalak!
Howpsuzlyk boýunça nutuk
…Ýangyna garşy göreş gullugynyň işgäri çagalar bagynda ýangyndan goranmagyň we ýangyna garşy howpsuzlyk düzgünlerini berjaý etmek barada dört-bäş ýaşlyjalara mümkin boldugyndan sadalaşdyryp, nutuk sözläp berýär. Aýtjagyny aýdyp bolandan soň öz gürrüň beren zatlaryny çagalaryň nähili derejede özleşdirendiklerini barlamak maksady bilan olara sowal berip başlaýar. Çat maňlaýynda ilkinjileriň biri bolup, tutuş nutugyň dowamynda jyňkyny çykarman özüni diňläp oturan dört ýaşlyja oglanjyga ýüzlenýär:
-Hany köşek, sen bize aýdyp ber bakaly, ine sen, çagalar bagyndan öýüňize geldiň. Öýde-de gazyň ysy bar. Ýanyňda-da ulularyň birem ýok. Nähili hereket edersiň?
Özüne agram salmakdan ýaňa oglanjygyň maňlaýjygy bada-bat derçigýär. Birsellem oýurganyp oturýar-da, dil ýarýar:
-Çyrany ýakmag-a gadagan, şeýle dälmi?!
Nutukçy mähirli ýylgyryp baş atýar.
Oglanjyk ekezlenýär:
-Onda, aşhana geçerin-de ejemiň goýýan ýerinden şemi alaga-da, otluçöp çakyp, şony ýakyp, öýi ýagtyldaýaryn…
(Internet torundan alnan dürli wakalaryň esasynda üýtgedilip taýýarlanyldy).
21
289
sahet_ashyrov
26.12.2020 09:38
GYSGAJYK, GORKUNÇ HEKAÝALAR
Suratdaky keşpler
Bir adam tokaýda azaşypdyr. Ol kän wagtlap ters aýlanandan soňra, ahyryn iňrik garalanda bir külbäniň üstünden barypdyr. Külbede hiç kim ýok bolansoň, ol geçip ýatmagy ýüregine düwüpdir. Ol diwarlardan asylgy haýsydyr bir adamlaryň suratlaryna seredip, uzak wagtlap uklap bilmändir. Sebäbi onuň göwnüne bolmasa suratlardaky keşpler oňa eýmenç nazar bilen garaýan ýaly bolup durupdyr. Ahyrsoň ol juda ýadawdygy sebäpli, nädip irkileninem duýman galypdyr. Irden ony Günüň ýiti ýagtysy ýüzüne düşüp oýarypdyr. Onuň gözüni açyp ilkinji gören zadam, külbäniň diwarlarynda ýekeje-de surat ýok ekeni. Agşamky suratlardyr öýdeniniň hemmesi penjire ekeni.
Bäşe çenli sana
Bir gezek gyşda alpinistleriň gurnagynyň agzalary bolan dört sany talyp, dagda azaşyp, gar syrgynyna sezewar bolupdyrlar. Syrgynda ser-sepil bolup ýörüşlerine olar ahbetinde haýsydyr bir taşlanan we boş jaýyň üstünden barypdyrlar. Onuň içinde ot ýakynyp, ýylynar ýaly hiç zat ýok ekeni. Onsoň ýigitler eger-de şu ýerde uklaýsalar özleriniň doňup galjakdyklaryna düşünipdirler. Onsoň olaryň biri ýatmazlyk we doňup galmazlyk üçin şeýle teklip edipdir.
Olaryň her biri jaýyň bir künjün geçip durmaly. Onsoň olaryň ilki biri ylgap beýleki talybyň ýanyna barýar-da, ony itýär. Onsoň itilen talyp üçünji talyba tarap ylgaýar we ş.m.. Eger-de şeýdip olar hereketde bolsalar, daň atýança olar uklamazlar we ylgap, derläp, üşemezler.
Aýdyldy gutardy.
Talyplaryň her haýsy jaýyň bir çüňküne geçipdirler-de, ýaňky teklip edilişi ýaly biri-birine garşy gezekleşip ylgap başlapdyrlar.
Ertesi gün irden bolsa olary halas edijiler tapypdyrlar. Haçan-da talyplar özleriniň nädip sowuk gijeden otsuz-beýlekisiz doňman çykyşlaryny gürrüň berenlerinde, halas edijileriň biri olardan sorapdyr:
-Eger-de jaýyň her çüňkünde bir adam duran bolsa, onda iň soňky, dördünji talyp dördünji çüňke ylgap barandan soňra ol ýerde iteklär ýaly adam bolmaly däl ahyry. Onsoň siz nädip uzak gijeläp durman ylgap geçdiňiz?
Bu soragy eşiden talyplaryň zähreleri ýarylypdyr. Olar biri-birine gözlerini petredişip seredişipdirler. Çünki olar uzak gijäniň dowamynda ýeke gezegem saklanman, çüňkden-çüňke ylgap, biri-birini itekläp geçiripdiler...
Zaýalanan fotolenta
Fotografiýa sungaty bilen meşgullanýan bir gyz, agşamara we daň säherde tokaýyň üstünde şapagyň emele gelşiniň suratyny almak üçin tokaýyň jümmüşine syýahata gidip, şol ýerde-de ýeke özi gijesini geçirmegi ýüregine düwüpdir. Ol öňem birnäçe gezek daglara, çöllere, sähralara ýekelikde syýahat edip ýörendigi sebäpli gije tokaýda galmakdan dynnym ýalyjagam eýmenmeýän ekeni. Ol iňrik garalmanka tokaýa baryp, göwün isleýşi ýaly tokaýda agşam şapagynyň, agaçlaryň, otlaryň, çeşmejigiň suratyny alyşdyrypdyr. Gün ýaşandan soň bolsa çadyryny gurupdyr-da, naharyny edinip ýatypdyr. Ertesi günem ir bilen turup, säher şapagynda tokaýyň suratyny alyp, dört tegek lentany suratdan doldurypdyr. Emma, haçan-da suratçy gyz öýüne gelip, düşüren suratlaryny çykaranda elheder almakdan ýaňa onuň ýüregi agzyndan çykara gelipdir. Dört tegek lentanyň hemmesiniňem iň soňky kadrynda, gijäniň içinde onuň özüniň parahat uklap ýatan suraty bar ekeni...
Perişdäniň heýkeli
Bir gezek är-aýal ikisi täze çykan kinofilme tomaşa etmäge gitmekçi bolupdyrlar-da, çagalaryna esewan bolmak üçin öýlerine jaň edilip çagyrylýan enekäni çagyrypdyrlar. Kinoteatra gitmänkäler olar çagalaryny düşege salyp ýatyrypdyrlar. Şonuň üçinem ýaşajyk enekä diňe öýde oturyp, birdenkä çagalar oýanaýsa olara göz-gulak bolmak ýeterlik ekeni. Är-aýal gidenden soň kän wagt geçmänkä eneke-gyzyň içi gysyp başlapdyr we ol güýmenmek üçin telewizora tomaşa etmek isläpdir. Onsoň ol är-aýalyň birine jaň edip, telewizory açmaga rugsat sorapdyr. Elbetde är-aýal enekä rugsat beripdirler. Emma, eneke ondan soňam aragatnaşygy kesmän, özüniň ýene-de bir haýyşynyň bardygyny, ýagny penjiräniň aňyrsyndan görünýän perişdäniň heýkeliniň ýüzüni nämedir bir zat bilen örtmek isleýändigini aýdypdyr. Sebäbi perişdäniň heýkeli ony birhili haýykdyrýarmyş. Eneke bu towakgasyny aýdanda telefonda az salymlyk dym-dyrslyk emele gelipdir. Soňam birdenkä eneke bilen gepleşýän çagalaryň kakasy howsalaly ses bilen:
-Çagalaram al-da, gaty çalt öýden gaç...Biz häzir polisiýa jaň edýäris. Biziň howlymyzda perişdäniň heýkeli ýok!-diýip tiz-tiz gepleýär...
Emma...
Polisiýa-da, enekede ýetişmeýärler...
Är-aýaldyr, polisiýa işgärleri ol salga gelenlerinde öýden hemmeler yzsyz-tozsyz ýom-ýok bolupdyr.
Çagalaram, eneke-de, perişdäniň heýkelem...
Gijeki myhman
Ýaş gyz ýarygijeden soň oýandy. Däliziň alys çüňkündäki iş otagyndan nähilidir bir düşnüksiz hem ýakymsyz çybşyldy eşidilýär. Ol oýaly-ukuly halda ýatyş sekisinden turdy-da, aýakýalaňaçlygyna şol tarapa ugrady. Iş otagyna girende-de otagyň ortarasynda aýbodgaşyny gurup, iki ýana yraň atyp oturan merhum kakasyny görüp, zordanjyk çirkin ses bilen gygyrman saklandy. Haçan-da, kakasy ýerinden turup, hemişeki oturýan kürsüsine geçende bolsa, ol özüniň nädip, gözlerini pugta ýumup, ulili bilen gygyryp başlandygynam duýman galdy.
Gijeki jaň
Ýarygijeden agyberende köp gatly jaýyň bäşinji gatynda ýaşaýan onuň gapysynyň jaňy basyldy. Yzly-yzyna ýaňlanan dört sany gysgajyk, çürt-ke jaň ony oýardy. Emma, ol oýansa-da, gaharlanyp, bimahal çak bimaza edýän kimem bolsa oňa gapysyny açmady. Onsoňam ol hiç kime garaşmaýardy.
Ertesi gün ýene-de şol düýnki wagtda ýene-de dört gezek yzly-yzyna onuň işiginiň jaň düwmesi basyldy. Bu gezek ol özi bilen şeýle gödek oýun etmäge het edýäniň kimdigini bilmek üçin tarsa ýerinden turdy-da, gapa bardy. Onuň gözünden yşyklap, basgançak meýdançasyny synlady. Ol ýerde hiç kim ýokdy.
Gündiz ol işdeş dostlarynyň ýanynda degşip öten agşamky wakany gürrüň berdi we megerem, iki gije yzly-yzyna öz bosagasyna ajalyň gelendigini, emma ahyry özüniň gelmeli salgysyny ýalňyşandygyny anyklap, yzyna gidendigini aýdyp, çylkasyz, ýuwanjak henek eden boldy.
Üçülenji gije onuň ýanyna dosty görme-görşe geldi we olar gije ýarymdan agýança mesawy gürrüň edip oturdylar. Şol pillede, ýene-de düýnki wagtda, edil öňküleri ýaly yzly-yzyna dört gezek jaň kakyldy. Bu wakadan habarly dosty:
-Hany, şu bolgusyz oýunbaz bilen menem gabatlaşaýyn-la!-diýip öý eýesinden öňürti gapa ylgady. Barşyna-da gapyny açyp, çykyp gitdi. Şol hem öý eýesiniň dostuny gören iň soňky gezegi boldy. Sebäbi ol ylgap howla çykanda aňyrdan bat bilen gelen ulag ony süsüp, ol şol duran ýerinde aradan çykdy.
Şondan soň gijeki jaň kakylmasy kesildi.
Diňe, şol wakadan soň bäş ýyl geçip, öten gije, ýene-de onuň gapysynyň jaň düwmesi basyldy...
Yzly-yzyna dört gezek...
Özem üzül-kesil gysgajyk...
Kölege
Kakasy bilen gyzy gol tutuşyp, gije toý edýän goňşularyndan gaýtdylar. Dolan aýyň süýtreňk ýagtysy köçäni ýumşak alagaraňkylyga besleýärdi. Birdenkä gyzjagaz gözlerini petredip, kakasynyň yzyna howatyrly garady-da, kakasyna gysmyljyrady. Allaniçigsi bolan kakasy, gyzyny gorkuzan zady görmekçi bolup, sakga durup, çar ýanyna ýaltaklasa-da hiç zat görmedi.
-Gyzym! Nämeden gorkduň? Ýa gözüňe bir zat görnäýdimi?
-Jukk!-diýip pessaý pyşyrdan gyzjagaz, henizem wehimden doly gözlerini kakasynyň arkasyna dikip durşuna sakawlady:-Gaňrylaýma, kaka! Yzyňa öwrülseň uraýmasyn! Seniň kölegäň ýeňsäňde eli paltaly dur...
Ekiztaý
Talyp ýigit sapakda otyrka onuň sessiz çagyryşa goýlan eltelefonyna halaşýan gyzyndan sms habar geldi. Ol habarda halaşýan gyzy özüniň şu gün irden onuň kireýine ýaşaýan öýüne goş-golamlaryny ýygnaşdyrmaga barandygyny we şol ýerde onuň ekiztaýy bilen tanşandygyny ýazýardy. Hamana, onuň ekiztaýy edil bir almany iki bölen ýaly oňa meňzeýärmiş, özem juda alçakmyş, olam onuň bilen eýýäm iki sagat bäri gülşüp-degşip, kofe içip otyrmyş. Özem şu wagta çenli özüni öz ekiztaýy bilen tanyşdyrmandygyna, hatda onuň bardygyny hem aýtmandygyna birazajyk öýkelejek bolýarmyş...
Sms-habary okap oturan talyp ýigidi şagga der basdy.
Ol özüniň hiç hili ekiztaýynyň ýokdugyny, bolýan öýünem irden öz açary gulplap gaýdandygyny anyk bilýärdi...
Çeşmesi: https://pics.ru/10-korotkih-no-ochen-strashnyh-istorij-na-noch.
20
231
sahet_ashyrov
25.12.2020 10:37
MUSA PYGAMBER HAKYNDA ROWAÝAT
"Ne hebesdir, ne hata–bakdy goýun Musa kelim..."
"Hak bilen ras aýdyşan Musa kelimulla kany?"
Magtymguly.
Müsür ýurdunda Fyrgun atly patyşanyň gurrandazlarydyr müneçjimleri her wagt, her wagt bir oglanyň dünýä inip, patyşanyň patyşalygyna hem-de bu ýurduň dinine zarba urjakdygyny aýdýan ekenler. Patyşanyň hem gün-günden aladasy artýarmyş.
Gurrandazlardyr müneçjimler Fyrguna şol oglan enesiniň garnynda galdy, ine, ýakyn wagtlarda dünýä injek–diýip, patyşany habardar edip durýarlar. Ahyr günlerde-bir gün olar patyşa: şol oglan şu gün dogulýar– diýip habar beripdirler.
Patyşa perman berip, patyşalygynyň dört künje gine çapar ýollapdyr. Şol permanyň mazmuny şeýle eken: eger şu gün gyz çaga doglan bolsa zat diýmeli däl, erkek oglan doglan bolsa, hökman öldüräýmeli. Şeýle ýowuz perman bilen çaparlar ýola düşüpdirler. Patyşalaryňkam ýeňil däl. Öz tagtyny saklamak üçin her hili ýowuzlyga, hilegärlige, haramzadaçylyga ýüz urmalam bolsa, olar ondan gaýtmaýarlar. Dagy nätsinler. Patyşalyk elden gitjek boluberse ýa akyl gerek, ýa-da bolmasa...
Şol dogulmaly oglan gije doglanmyş. Oglanyň ata-enesem patyşanyň permanyndan habarly bolansoňlar, çagany gundap, emdirip bir çola çöl ýerini çuň gazyp, çukur edip şonda goýup gaýdýarlar. Çukuryň gumuny hem allaowarralara eltip dökýärler. Çukuryň agzyny hem ketgendir şora ýaly zatlar bilen örtüp gaýdýarlar. Onsoňam çaganyň sesi daşyna çykmaz ýaly hilesinem görüpdirler diýýär. Her gije-de baryp emdirip, çaganyň arlygyny arassalap gaýdýan ekenler.
Aradan üç aý ötensoň Musanyň ata-enesiniň ýanyna bir aksakgally goja gelip şeýle maslahat berenmiş: siz beýdip horlanyp ýörmäň. Bir gün bolmasa, bir gün patyşanyň jansyzlary siziň bu işiňizi bilerler. Şonuň üçinem meniň aýdanymy etseňiz gowy bolar. Suw syzmaz ýaly bir sandyk ýasadyň. Içine çagany salyp, gapagyny ýapyp gulplaň, açaryny hem sandygyň özüne dakyň. Soňra sandygy golaýyňyzdan akýan Nil derýasyna goýberiň. Sandyk öz barjak ýerini özi tapar.
Goja aýtjak zatlaryny birin-birin diýensoň ýene-de öz ýoluna rowana boluberipdir.
Oglanyň ata-enesem gojanyň aýdyşy ýaly edip, sandygy suwa goýberipdirler. Bular Nil derýasynyň ýokarsynda ýaşaýan ekenler. Şeýlelik bilen sandyk derýa bilen öz ugruna akyp gidiberipdir.
Derýa patyşanyň köşgüniň hem deňinden geçip gidýärmiş. Şonda derýadan köşge tarap bir aryk-ýap bölnüp gaýdýan ekeni. Ol hem bölünip-bölünip ahyr soňunda patyşanyňseýil bagynda gurduran serhowzuna gelip guýýarmyş.
Sandygam derýada towlanyp, aýlanyp, öwrülip akyp gelýär diýýär. Şol akyp gelşine köşgüň gabadyna gelende şol aryk-ýaba sowlup, şonuň bileň akyp çaýkanyp-çaýkanyp köşge tarap gaýdyberipdir. Gepiň hullasy, sandyk patyşanyň serhowzuna akyp gelip aýlanyp ýörmüş. Sandygy suwdan çykarjak bolsalar, gaýkyldap kölüň ol tarapyna gidýärmiş. Garaz, sandyk hiç ele düşenok diýýär.
Bu ahwalata patyşanyň aýallaram tomaşa edip oturan ekenler. Ine onsoň patyşanyň iň gowy görýän Asiýa atly aýaly patyşadan şu sandygyň içinde näme baram bolsa, maňa bagş ediň diýip haýyş edipdir. Patyşa-da sandygyň içinde hernäme bar bolsa sandygyň özünem, içindäkinem saňa bagş etdim diýenmiş.
Şondan soň patyşanyň aýaly sandygy tutjak bolup, kölüň gyrasyna gelen dessine sandygam gaýkyldap, ýüzüp onuň elýeterine gelenmiş.
Şondan soň patyşanyň aýaly sandygy tutjak bolup kölüň gyrasyna gelen dessine sandygam gaýkyldap, ýüzüp onuň elýeterine gelenmiş.
Patyşanyň gowy görýän aýaly Asiýa sandygy göterip, süýnüp-sarkyp, messan ýöräp köşge gaýdypdyr. Ine sandygyň açaram özünde. Köşge gelip açyp görse, içinde bir çagajyk–päkize erkek oglan ýatanmyş diýýär. Patyşanyň ogly ýok ekeni. Şeýlelik bilen Asiýa oglany ogullyga alyp terbiýelemäge başlaberipdir.
Çaga Musa diýip at goýupdyrlar. Şol ýurduň dilin de «mu»–tabyt, ýagny sandyk we «sa» –suw diýmekmiş.
Çaga gün-günden ösüp-ulalyp barýarmyş. Şol barmana çagajyk emedekläp ugrapdyr. Patyşa-da gowy görýän aýalynyňka geleninde, bu çagany öňüne adyp oturýan ekeni. Bir gün patyşa aýalynyňka gelip, çagany öňüne alyp otyrka, çaga onuň sakgalyndan ýapyşypdyr-da, ýarysyny goparyp alypdyr. Patyşanyň muňa ýaman gahary gelipdir:
–Ine, biziň dinimize, patyşalygymyza hakykatdanam zarba berjek oglan şu eken. Bu peläketi gyssagly tutup öldüriň. Jellat! – diýip gykylyk edip ugrapdyr.
Wezir-wekiller ýygnanyp, patyşa töwella edip, maslahat, akyl beripdirler:
–Eý, patyşamyz, bu bir neresse oglan, ýagşyňy näbilsin, ýamanyňy näbilsin, dostuňy näbilsin duşmanyňy näbilsin. Muny bir synag edip görüň. Şonda akylynyň bar ýa-da ýoklugy derrew aýan bolar. Eger şu işi akyly ýetip edýän bolsa, onda şonda öldürseňizem bolar. Synag şeýle bolsun. Ýagny bir tabaga közsaldyryň, beýleki tabagy-da tylladan dolduryň. Şu oglanjyk haýsyny baryp alarka, bir seredip göreliň. Eger tyllany baryp alaýsa, onda, dogrudanam, munuň akylynyň bardygy eger közi baryp tutaýsa, onda munuň akylynyň entek ýoklugy subut bolýar. Sebäbi ýaş çaga tyllany näbilsin, közi näbilsin.
Ine, patyşanyň hyzmatkärleri ylgaşyp iki çanak alyp gelýärler. Biri tylladan doldurylypdyr, biri közden doldurylypdyr. Tabaklaryň hersini otagyň bir burçunda goýup, ýaşajyk Musany getirip orta goýberýärler. Gör, bak, Musa bu tabaklardakylaryň haýsysyny alarka?
Musa welin, emedekläp göni tyllaly tabaga garşy gaýdyberipdir. Tyllaly tabaga ýetip barýarmyş. Şol wagt Allatagaladan Jebraýyl perişdä buýruk gelipdir: ýet, Musany beýläk közli tabaga tarap öwrüp goýber–diýip.
Jebraýylyň ýanynda işiň kynçylygy barmy ol desbi-dähel ýetip gelýär. Musa emedekläp tyllaly tabaga ýetiberende, dikelip turup oturýar-da, göni közli tabaga garşy emedekläp gaýdyberýär. Tabagyň ýanyna baryp, köze elini sokmaýar-da, ýatyp ýaňky közlere dilini degripdir. Dilini bişirip, Musa jaglap aglap ugrapdyr.
Wezir-wekillerem, ine, tagsyr, gördüňizmi dilini köze basyp aldy, bişjek-bişmejegini bilmedi. Bu bir ýaş çaga, ýagşy-ýamany bilenok diýşip, patyşany köşeşdiripdirler.
Şeýlelik bilen Musa ölmän galypdyr. Ýöne onuň dili welin, şondan soň peltek bolanmyş. Il içinde hatda onuň nebereleriniňem dili şondan bäri peltekmiş, olar käbir harplary aýdyp bilmeýärmişler diýen gürrüňler bar.
Musa ölmän galansoň patyşanyň ogullyga alan ogly bolup ýaşaberýär. Patyşa-da ony oglum diýip saklaberýär.
Şeýlelikde, Musa 15 ýaşapdyr. Günlerde bir gün Musa bazaryň deňinden geçip barýarka, iki sany oglanyň urşup duranyny görüpdir. Oglanlaryň birisi beýlekisini urup durmuş. Musa-da urup duranynyň ýanyna baryp: dost, sen bul oglany beýdip urup durma, görýärsiň ahyryn, munuň güýji seniňkiden az eken. Ejize ganym bolmak gowy däl diýipdir. Şonda güýji rüstem oglan şeýle diýenmiş: bolsaň, bolupsyň patyşaň ogly, gidiber öz ýoluňa, seniň näme işiň bar. Onsoňam meniň ýanymda girreýip durma ugra şu ýerden–diýipdir.
Musanyň hem ol oglanyň aýdanlaryna gahary gelenmiş. Men saňa näme işimiň bar-ýoguny görkezeýin, ine, gör, her kim güýjüniň ýetenini urubermeli bolsa diýip, ýaňky haýbat atyp duran oglana bir ýumruk uranmyş.
Bir taýak bagt, bir taýak bibagt diýleni. Musanyň uran oglany bir ýumrukda ölüp ýatyberenmiş. Elbet-de, boljagy bardyr-da.
Musa patyşa, ýagny atam duýsa, meni dara asdyryp öldürer diýipbaşyny-aýagyny alyp, çöl-beýewanlara çykyp ugrapdyr. Şol barşyna köp kynçylyklara, horluklara sezewar bolupdyr. Ýat illere, başga ýurtlara aralaşypdyr.
Bir gün bir haýatyň saýasynda gamgyn bolup, gamlaýyna batyp, içini hümledip otyrka, bir süri goýun munuň oturan ýerine geliberipdir.
Musa görse, bu goýunlary baýyň iki gyzy bakýarmyş, Şol töwerekde-de guýy bar eken. Şondan dowarlary suwa ýamaga gelipdirler diýýär. Guýynyň bir gapagy bolup, ony açmak üçin dört kişi bolup götermelimiş. Bolmasa ýaman agyrmyş. Güýç ýeter ýaly dälmiş.
Dowarlaram gaty suwsan ekeni diýýär. Guýynyň töweregindäki batgalary ýalaşyp barýarmyşlar. Gyzlar bolsa goýunlary suwa ýakjagam bolman guýynyň ýanyna gelip duruberipdirler. Onda Musa dowar janawarlaryň bolşuna çydap durup bilmän:
–Gyzlar, bu dowarlaryňyz ýaman suwsapdyr. Suwa ýakaýsaňyz bolmaýarmy?–diýip sorapdyr. Gyzlaram:
–Bu guýynyň gapagy bize açdyrmaýar. Sebäbi ony dört adam bolup götermeli. Ine, tiz wagtdan ony açjak kişiler geler, şoňa çenli garaşmasak alajymyz ýok–diýipdirler.
Bu gürrüňden soň, Musa baryp ýeke özi guýynyň gapagyny galdyryp, bir gyrada goýup, suw çekip nowalara guýup, dowarlary suwa ýakyp ugrapdyr. Olar suwdan gananlaryndan soň bolsa, ýene-de özi guýynyňgapagyny göterip, ýerinde goýanmyş.
Gyzlaram mallaryny sürüp öýüne barypdyrlar-da olary agyla gabapdyrlar. Atasy gyzlaryny görüp: «Siz nä, eýýäm mallaryňyzy suwa ýakaýdyňyzmy, nädip guýynyň gapagyny galdyryp bildiňiz?» diýipsorapdyr. Onda gyzlar:
–Guýynyň ýanynda bir oglan oturan ekeni. Şonuň ýeke özi gapagam galdyrdy, suw çekip mallaram ýakyp, berdi–diýip, jogap beripdirler.
Atasy gyzlaryna: baryň, onda şol oglany meniň ýanyma çagyryň –diýipdir. Oglan gyzlaryň çakylygy bilen gelipdir. Oňa çaý-çörek beripdirler, ol bir neme dem-dynjyny alypdyr. Şondan soň gyzlaryň atasy Musadan sorapdyr:
– Inim, nireden gelip, nirä barýarsyň, näme kär edýärsiň.
–Äý-ý, bir talaban oglan men. Kimiň işi bar bolsaedip ýörün–diýip, Musa jogap gaýtarypdyr.
–Onda sen meniň goýunlarymy bakyp beräýseň, nä hili bolar–diýip, gyzlaryň atasy Musa sowal beripdir.
Musa-da: bolar, baý aga, ýöne-munuň hak-heşdegi näme bolar– diýip sorapdyr. Onda baý:
–Goýunlaryň alabaş guzlany seniňki bolsun– diýipdir.
Baý pikir edipdir: öňki ýyllardaky ýaly goýunlar iki-ýeke alabaş guzlarmykalar– diýip.
Göklem-alabahar günleri goýunlar guzlap ugrapdyr. Guzularyň köpüsi alabaşmyş. Musanyň almaly guzulary baýa galjak guzulardanam köpmüş. Baý içinden şeýle diýenmiş: bu ýyl-a gowuja aldandym welin, geljek ýyl başgaçarak bir emel edeýin.
Musanyň çopançylygynyň ikinji ýyly başlanypdyr. Musa baýdan sorapdyr:
–Baý aga, bu ýylam geçen ýylky şertimizmi ýa üýtgejekmi? Onda baý:
–Bu ýyl başga hili şert bolar. Maňa her goýun dan bir guzy berersiň. Şondan artygy seniňki diýipdir.
Ýene-de alabahar gelipdir. Goýunlaryň ýalky guzlaýany ýokmuş köpüsi, ikem, üçem guzlaýarmyş. Garaz, baý bu ýylam utulanmyş.
Soňky ýyl baý:
–Bu ýyl goýunlaryň üçem guzlanynyň biri seniňki–diýip, şertini ýene-de üýtgedipdir.
Ol ýyl ähli goýunlar üçem guzlapdyr. Her goýundan baý iki guzy, Musa bir guzy alypdyr. «Üçem guzlanyň biri çopanyňky» diýen gürrüň şondan galypdyr diýýärler.
Üç ýyllap goýun bakansoň Musanyň öz goýunlaram bir uly süri bolanmyş. Baý muny görüp şu oglan bereketli ekeni, bihal däl ýaly–diýip, gyzlarynyň birini Musa nika gyýdyryp beripdir.
Musa bu ýerde ýene bir ýyl ýaşandan soň, baýyň ýanyna gelip şeýle diýenmiş:
–Baý aga, rugsat berseňiz menem indi öz ýurduma gaýtjak. Meniň hem enem bar, atam bar. Gyzyňyzy meniň bilen berip goýberjekmi ýa-da alyp galjakmy? Onda baý:
–Gyzymyz-a saňa hemişelik berdik. Ony bir ýerik gitseň, alyp galyp ýörüp bolmaz. Alyp gitjekmi, goýup gitjekmi ygtyýar özüňde–diýipdir.
Şondan soň Musa baý hem-de beýlekiler bilen hoşlaşyp, eşegine paty-putusyny ýükläp aýaly bilen ikisi goýunlary sürüp ugrapdyrlar.
Bular birnäçe gün goýunlary sürüp ýol ýöräpdirler. Şol barmana Tur dagyna ýetipdirler. Gün batyp, garaňky düşüpdir. Ähli ýeri bulut büräp ýagypdyr ýagmyr. Ýagypdyr ýagyş. Dünýä öl bolup ýatyrmyş. Munuň üstesine-de möjegem köp diýýär. Olaram häli o çetden häli bu çetden gelin goýunlara darap alyp barýarlar diýýär. Aýalynyňam aýagy agyr eken. Haçan köpelse, köpeläýmeli ýagdaýyndamyş. Musa bir görse, aýalam çagalap ýatyrmyş.
Musa birneme aljyrajak bolupdyr. Bir tarapdan ýagyş, bir tarapdan möjekler, bir tarapdanam aýaly bilen çagasy: munuň haýsy birine ýetişjek. Musa öz ýanyndan şeýle karara gelenmiş: goýun diýeniň tapylar. Aýal bilen çagany ýagşa buýdurmaýyn. Bir ot ýakyp, şularyň üst başlaryny guradaýyn– diýip, daş-töweregine garasa, gury çöp ýokmuş. Uzakda bir ýerlerde yşyk görünýärmiş, Musa yşyga tarap ylgap gidipdir.
Barsa ot agajyň üstünde görünýärmiş. Agajyň üstüne çyka, ot aşakda-ýerde görünýärmiş. Musa bu ýerdenot alyp bilmejegine düşünipdir-de ýene-de aýaly bilen çagasynyň ýanyna ylgap gaýdypdyr.
Gelse, ýagşam ýagmasyny goýupdyr. Howa-da maýylmyş. Köýnekçeň gezibermelimiş. Ot-çöplerem gurap galypdyr. Aýaly bilen ýaňy doglan oglam sag-salamatmyş. Goýunlary hem möjekler hiç ýere goýbermän, birine-de zat diýmän, saklap durlar diýýär. Bu ýagdaýa Musa haýran galypdyr.
Ol: ýa hudaý-a seniň ýanyňda işiň kyny ýok. Ine, hemme zat gowy, abadançylyk–diýip, munuň şüküranasyna namaza durupdyr. Ine, Hupdan namazy şondan galypdyr diýýärler.
Musanyň göwnühoş, Hudaýdan razy bolup, dynç alyp otyrka ýanyna bir eli hasaly adam gelipdir. Bular saglyk-amanlyk soraşanlaryndan soň, eli hasaly adam şeýle diýenmiş:
Musa, saňa Allatagala salam iberdi. Saňa şu günden başlap pygamberlik berilýär. Indi sen Hudaýyň ýerdäki wekili – pygamberi bolarsyň. Baryp atalygyň bolan Fyrgun patyşa iman öwredersiň.
«La ylaha ylalla, Musaýy kelimulla» diýip, kelemesini öwürmäni öwredersiň. Olam indi musulman bolsun!
Musa bu eli hasaly adama ýüzlenip:
– Sen kim bolarsyň?–diýip sorapdyr. Onda eli hasaly adam:–Hezreti Jebraýyl bolar men. Allatagalanyň hyzmatynda gezip ýörün–diýipdir.
Musa:
– Seniň Hezreti Jebraýyl bolanyň-a gowy welin, men patyşa nädip aýdan-diýenimi etdireýin. Ol bar uly patyşa. Goşuny köp, desgasy köp, ýaragy, emeldary köp. Onuň ýanyna baryp, sen musulman bol kelemňi öwür, «La ylaha ylalla, Musaýy kelimulla» diý» diýsem, ol meniniň kellämi alar ýa-da dardan asyp öldürer. Sen maňa akyl bererçe kim bolupsyň diýer– diýipdir.
Jebraýyl perişde şonda şeýle diýenmiş:
–Ine saňa men elimdäki hasany berjek. Ine, şu seni ähli bela-beterden, howp-hatardan gorar.
–Hasadanam bir gorag bolarmy?–diýip, Musa geň galanmyş.
Jebraýyl perişde:
–Gorag bolar. Ine, men, bar wagtym ulanyp gör, şuny oklap «aždarha bol» diýseň, bu hasa aždarha bolup näme hyzmat buýursaň, ýerine ýetirer, kimi, nämeni ýuwut diýseň ýuwdar, garaz, seni ähli zatdan gorar diýipdir.
Musa hasany alyp:
–Aždarha bol–diýip oklapdyr. Hasa çyrpynyp duran äpet aždarha öwrülipdir. Iki tarapa towlanyp, haşlap näme bolsa, ýuwutjak bolup durmuş diýýär.
Jebraýyl perişde:
–Bar, indi hasany al–diýipdir.
Musa aždarhadan gorkup durmuş. Onda Jebraýyl perişde:
–Bar al, gorkma, ol saňa degmeli däldir–diýip, Musany aždarha tarap iberipdir.
Musa gorka-gorka baryp, aždarha elini degren dessine, aždarha taýak bolupdyr. Şeýlelikde Jebraýyl perişde ýene-de üç gezek Musa hasany okladypdyr. Ony hasasy bilen öwrenişdiripdir. Ine, şeýdibem Jebraýyl perişde gözden gaýyp bolup gidiberipdir.
Musa-da goýunlaryny sürüp, öz ýurduna baka gaýdyberipdir.
Musa görünmäberensoň, onuň hakyky ene-atasy yzyndan dogany Haruny gözlemäge iberen ekenler. Aslyýetinde patyşanyň ogly bolup ýörkä-de onuň hakyky ata-enesem Musa göz-gulak bolup durupdyrlar. Sebäbi patyşanyň aýalynyň eneke diýip, Musany idetmek üçin çagyran aýaly Musanyň hakyky enesimiş. Öz ogluny emdirip ýörenmiş. Bary-ýogy oglanyň, patyşanyň işiginde ýaşaýany diýäýmeseň, hakyky ene-atasam onuň golaýynda ekeni. Elbetde, Allanyň emridir-dä.
Öz iline ýetmäge üç günlük ýol galanda öz doganyna sataşypdyr. Olar goýunlaryny sürüp öz obalaryna gelipdirler. Musa ata-enesi, doganlary bilen duşupdyr. Olara gelnini, ogluny görkezipdir. Başyndan geçirenlerini gürrüň beripdir. Garaz, keýpleri çag bolupdyr. Wagtlary hoş bolupdyr.
Ertesi Musa öz atalygynyň ýagny Fyrgun patyşanyň ýanyna salama barypdyr.
Musa baş egip, salam berip, saglyk-amanlyk soraşandan soň patyşa ýüzlenipdir:
–Tagsyr, men indi pygamber boldum. Alla maňa pygamberlik berdi. Sen indi kelemäňi öwrüp «La ylahy ylalla, Musaýy kelimulla» diý, musulmanbol – diýipdir. Onda patyşa:
–Sen indi maňa akyl berjekmi? Umuman, özüň akyl bererçe kim bolupsyň sen. Biziň duşmanymyz öz aýagymyzyň aşagyndan dörän ekeni. Jellat!– diýip gygyrypdyr.
Iki sany jellataýpaltasyny göterip ylgap gelipdir. Musa-da:
– Bar aždarha bol-da, jellatlary ýuwut–diýip, taýagyny oklap goýberipdir. Ýaňky taýak çarpynyp duran aždarha bolup; jellatlary lak-luk atypdyr. Musa-da taýagyny baryp alypdyr. Ýene-de patyşa ýüzlenipdir:
– Sen musulman boljakmy ýa ýok?!
Patyşanyň bu bolup geçen ahwalatdan soň dessine agzyna uçuk gaýnapdyr. Garry hilegär patyşa-da. Musany höre-köşe edip, şu ýerden ugradanyny kem görmän, şeýle diýipdir:
–Musa, men seniň gudratyňy gördüm. Bu gün gaýt. Men saňa ertir anygymy aýdaryn. Wezir-wekiller bilen bir maslahat edip, oýlanyp göreli– diýip, patyşa Musany ugradypdyr.
–Bolýar onda– diýip, Musa gaýdypdyr-da, ertesi ýene patyşanyň ýanyna baryp onuň musulman boljak bolmajagyny sorapdyr. Patyşa ertesi, şeýle diýenmiş:
–Seniň Allaň ýeke, özem ähli işi başarýan bolsa ondan sorap gör, musulman bolanym üçin maňa näme berjekkä?
Musa Allatagaladan soranmyş:
–Patyşa men musulman bolaýsam, Allatagala maňa näme berjekkä diýip soraýar. Men oňa näme jogap bersemkäm?
Onda Allatagala!
–Seniň patyşaň häzir 120 ýaşynda bolsa, men şony 25 ýaşyna getireýin. Güýjüni, kuwwatny, gaýtaryp bereýin. Onsoňam şeýle bir-hoşroý, owadan aýal bereýin. Dünýäde onuň ýaly owadan aýal başga görülmedik bolsun–diýipdir.
Musa baryp patyşa Alla bilen arasynda bolan gürrüňleri habar beripdir. Patyşa: Musa sen ertir gel. Men ýene-de wezir-wekillerim bilen maslahatlaşyp göreýindiýip, Musany ugradypdyr.
Soňra wezir-wekilleri ýygnap olara: Musa günde gelip musulman bol diýip, dyzap dur. Elinde-de bir keramatly hasasam bar. Özem Alla maslahatlaşdym musulman bolsaň seni 25 ýaşa getirjek. Bir owadan, hoşroý aýal berjek diýýär–diýipdir.
Onda wezir-wekilleri: aý, Musanyň 25 ýaşa getirjek diýenin-ä bizem edip bileris. Aýalam näme kimi alaýyn diýseň, öz eliňden gelýär. Şony alyp bilýärsiň. Munuň üçin Musa günüň galyp duranok ahyryn– diýipdirler.
Seni ýigdelderin diýýän wezirine garap patyşa: hany senem ýigdeldip bilýän bolsaň, ýigdelt-dä diýenoň, şol wezir eline bir päki alyp geçipdir patyşanyň daşyna. Onuň uzyn-uzyn sakgallaryny, murtlaryny, saçlaryny ýüzünde gözünde, garaz, bir ýerinde gyl bar bolsa baryny gyryp aýrypdyr.
– Ine tagsyr aýna al-da seredip göräý, indi 25-em däl hut 15 ýaşly oglan ýaly bolduň–diýip, wezir oňa aýna äberipdir.
Patyşa aýna alyp seredip görse, hemme ýeri ýaş oglanyňky ýaly tekiz ýylmanyp durmuş. Wezir-wekiller: Musa-da edip bilse şeýtjekdir. Aýal diýeniň bolsa, öz ygtyýaryňda, kimi alaýyn diýseň, alyber diýipdirler.
Onda patyşa: Musanyň aždarhasam bar ahyryn. Onam ýok etmesek, ol bize gün bermez. Musa ýaman jadygöý bolupdyr. Patyşalygyň jadygöýlerini çagyryň–diýipdir. Patyşanyň ýedi sany jadygöýi bar eken. Patyşa olara: Siz ýedi bolup Musanyň garşysyna durup bilmeseňiz, onda men siziň kelläňizi almaly bolaryn diýipdir.
Garaz, Musa gelýänçä bu ýedi jadygöý giden meýdany aždarhadan ýylandan, içýandan we beýleki ýyrtyjylardan dolduryp goýupdyrlar.
Musa gelipdir. Görse giden meýdan her hili zatdan doly, haşlaşyp ýatyr diýýär. Musa-da taýagyny oklap: bar şolary ýuwut–diýipdir. Musanyň aždarhasy giden meýdanyň bela-beteriniň baryny, birinem goýman ýuwudypdyr.
Jadygöýleriň halypasy jadygöýlerden sorapdyr: näme boldy – diýip. Bolan işi oňa gürrüň beripdirler. Şonda jadygöýleriň halypasy: Musanyň aždarhasynyň garny çişip alaň ýaly bolup gitdimi diýip sorapdyr. Oňa hiç zadam bolmandygyny aýdypdyrlar. Jadygöýleriň halypasy Musanyňky gudrat ekeni. Menem Musanyň tarapyna geçjek–diýip, musulman bolupdyr.
Musa oňa kelemesini öwürmäni öwredipdir.
Patyşanyň iň gowy görýän aýaly – Asiýa-da:
–Tagsyr, Musanyň işi hak ýaly. Musulman bol diýse musulman bolaý, bolmasa heläk bolarsyň– diýip, patyşa töwella edipdir.
Patyşa jadygöýlerinem, iň gowy görýän aýalynam: Musanyň tarapyna geçdiňiz–diýip, dardan asdyrypdyr.
Musa ýene-de Allatagala bilen ras aýdyşyp, oňa patyşanyň musulman bolmakdan ýüz dönderýänini aýdypdyr. Onda Allatagala: Sen tomaşa et-de duruber diýip şeýle bir ýagyş ýagdyrmaga başlapdyr. Ähli ýeri sil alyp barýar diýýär. Hatda jaýlaryň diwarlaryndan öýlere-de siliň suwy aralaşyp başlapdyr.
Patyşa buýruk beripdir: baryň, Musany çagyryp geliň. Ol hudaýym bar diýýärdi. Kömek etmezmikä?
Musa gelipdir. Patyşa ondan doga etmegini haýyş edipdir. Musa-da musulman bolsaň edeýin diýipdir. Patyşa razy bolupdyr. Şu ýagşy goýdursaň, musulman bolaýyn diýip, ýer depip durmuş. Musa bir doga edipdir welin, ýagyş tapba diňip duruberipdir.
Musa: hany, indi kelemäňi öwür tagsyr diýse, patyşa ýene-de ertir gel diýip goýberipdir. Ertesi ýene-de öňki ýagdaýmyş. Patyşa boýun towlap dur diýýär.
Musa ýene-de Allatagalaga ýüzlenip: Ýa Alla ol-a ýene-de doga etdirip musulman bolmady. Indi näme edeýin diýipdir. Onda Allatagala: - Sen arkaýyn boluber, men ýene-de bir bela-beter ibererin–diýip, Musany köşeşdiripdir.
Ertesi asmandan pyşbaga bilen gurbaga ýagmaga başlapdyr. Olar şatyrdaşyp öýlere girip barýarmyşlar. Patyşa ýene-de: Musany çagyryň gelip doga etsin menem musulman bolaýyn– diýip, gykylyklaberipdir. Patyşa ýene-de Musa: şulary ýok etseň musulman bolaýyn–diýip ýalbarypdyr. Musa patyşa ynanyp, doga edipdir. Gurbagalar bilen pyşbagalar kem-kemden azalyp ýok bolup gidipdirler.
Patyşa ýene-de gepinde durmandyr.
Musa-da ýene Allatagalanyň huzuryna baryp, bolaş işi bolşy ýaly aýdyp şeýle diýenmiş: ýa Alla, men her gezek doga edip, seniň öňüňde-de günäkär bolýaryn. Indi näme edeýin?
Allatagala oňa: sen arkaýyn boluber, men ýene-debir bela-beter ýollaryn – diýip, Musany ýene-de köşeşdiripdir.
Şol günüň ertesinden başlap, ähli ýerlerdäki suwlar gan bilen iriňe öwrülenmiş. Aryk-ýaplardan gelýän suwlaram, guýulardakylaram içmek üçin alnyp goýlan küýzelerdäki suwlaram gandyr iriň bolup durmuş.
Fyrgun patyşa aljyrap wezir-wekillerini daşyna ýygnap:
–Indi päme iş etmeli–diýip, gykylyklap ugrapdyr. Ahyram Musanyň gyşlagynyň suwuny baryp görmeli. Şol gowy bolsa, şondan getirip içibermeli diýip, karara gelipdirler.
Musanyň obasyndan suw getirmäge ugrapdyrlar welin, getirýänçäler bu suwam gan bilen iriňe öwrülip durmuş.
Başga alaç tapman patyşa perman gönderipdir. Musa meniň ýanyma gelip doga etsin. Suwumyzy arassalap bersin diýip. Emma bu perman bilen Musa gelmändir. Sebäbi ol: indi doga etjek däl. Patyşa meni musulman boljak diýip, aldap ýör. Menem Allatagalanyň öňünde şermende ýalançy bolup barýaryn diýipdir.
Garaz, patyşanyň özi Musanyň ýanyna töwella etmäge gelmeli bolupdy. Ol Musa ýalbaryp-ýakaryp: indi hökman musulman bolaýyn – diýip, doga etdirip, suwlaryny arassaladypdyr.
Emma musulman bolaýyn diýip beren sözünde welin ýene-de durmandyr.
Musa bolan işi ýene-de Hudaýa habar beripdir. Hudaý bilen Musanyň arasynda şeýle gürrüň bolanmyş:
– Indi bolmady, ähli dogan-garyndaş, ilen-çalan, obadaşlaryňy al-da, bu ýurtdan başga ýere göçüp gidiberiň.
– Men göçsem patyşa leşger tartyp yzymyzdan ýetip bizi gyrar, onuň goşuny köp ahyryn.
– Özüm bir alajyny ederin, sen arkaýyn göçüp gitmegiň gamyny iýiber.
– Bolýar, gudraty güýçli.
Şondan soň Musa obasyna gelip, bu ýerden göçmäge olary yryp ugrapdyr. Olaram gorkýarmyşlar: birden patyşa yzymyzdan ýetip, biziň barymyzy gyryp tükedäýse näderis–diýşip. Garaz, Musa: Allatagala söz berdi, hiç zat bolasy ýok– diýip, ahyry obadaşlaryny ynandyrypdyr. Bular ähli goşlaryny ulaglaryna ýükläp, bir gijede bu jelegaýdan göteriliberipdirler.
Bu habar tiz wagtdan Fyrgun patyşa baryp ýetipdir. Patyşa dergazap bolup goşun ýygnamagy buýrupdyr. Patyşalykda işiň kyny barmy. Ine, sähel salymda iki ýüz müň leşger taýýar bolupdyr.
Patyşa: hany onda-atlanalyň, Musa dagyny kowup ýetip yzyna dolap getireliň diýip durka, onuň atasynyň aradan çykanyny habar beripdirler. Patyşa kowgyny birneme yza çekdirmeli bolupdyr. Atasyny jaýlap üç günläp, aşyny-suwuny beripdir.
Soňra patyşa ýene-de leşger tartyp Musa dagynyň yzyndan kowup ugrapdyr. Ine, Musa dagy bir ýerde düşläp dem-dynçlaryny alyp otyrkalar yzlaryna seretseler, bir tozan bar diýýär. Çöl ýer eken. Tiz wagtdan patyşanyň leşgeriniň tozany asman-pelege ýetip golaýlap gelýärmiş.
Musanyň töweregindäki adamlar gorkuşyp başlapdyrlar. Hezreti Musa olara: gorkmaň, bir alajy bolar–diýipdir. Musa bir doga okapdyr welin, asman-zemin gapyşyp, gopupdyr bir apy-tupan. Ýer-gök saýgardanok, dünýäni çaň-tozan alypdyr diýýär. Göz açar ýaly dälmiş.
Şol barmana patyşanyň goşunlary azaşyp dyr-pytrak bolupdyr. Musa dagam ýene-de ýoluny dowam edip gidiberipdirler. Ençe gün ýol ýöränlerinden soň seretseler, yzlarynda ýene-de tozan barmyş. Öňlerinde-de bir äpet deňiz barmyş. Ol deňziň ady Gyzyl deňiz eken.Gidere gaçara ýer ýokmuş. Öňde deňiz, yzda patyşa bilen leşgerleri diýýär.
Musanyň töweregindäki adamlar ýene-de gorkuşyp ugrapdyrlar. Çagalardyr aýallar yzan-da-çuwan bolşup ugrapdyrlar.
Musa ýene-de Allatagala ýüz tutanmyş. Hudaý Musa dagynyň ýanyna adam sypatynda hezreti Jebraýyl perişdäni ýollapdyr. Ol Musa dagynyň ýanyna gelip: «Musa sen hasaňy dürtseň, suw ýol berer. Arkaýyn geçiberiň» diýipdir. Musa hasasyny suwa dürten dessine hakykatdanam deňziň suwy iki tarapa çekilip ýol beripdir diýýär. Musa öz adamlary bilen suwuň iki tarapa çekilen ýerinden ýöräberipdir. Deňziň içi göýä şaýol ýaly diýýär. Näme, Allatagalanyň ýanynda işiň kyny barmy.
Musa dagy deňziň aňry tarapyna ýetiberenlerinde Fyrgun patyşa hem leşgerleri bilen deňziň bu kenaryna gelip ýetişipdir.
Patyşanyň welin, akly haýran bolupdyr: «Musanyň yzy bilen gitsem, Musa dagy ol kenara ýetensoň, deňziň suwy beýdip dag ýaly bolup abanyp durman, birdenem üstümizden inip gaýtsa, şonda nä alaç ederis»diýip.
Şol wagt hezreti Jebraýyl perişde bir baýtala münüp, Fyrgunpatyşanyň atynyň öňüni kesip Musa dagynyň yzyndan deňze ugrapdyr. Fyrgun patyşanyň aty daýaw, semiz at bolansoň, kişňäp onuň yzy bilen deňziň suwy çekilen ýerine baka, patyşa baş bermän, eňip gaýdypdyr. Leşgerlerem patyşa ýol başlady diýip, onuň yzy bilen deňze giriberipdirler.
Musa dagy deňziň ol kenaryna çykanlarynda patyşanyň leşgerleri ýaňy deňziň ortasyna baran ekeni. Şol wagtam Alla tarapyndan suwa buýruk gelipdir: dag ýaly bolup, asman-magalakda duran suw gaýdypdyr patyşanyň leşgerleriniň üstüne. Şeýlelik bilen ne patyşa, ne-deleşger galypdyr. Olaryň ählisi deňiz düýbünde na ajallary bilen duşmaly bolup dyrlar.
Elbetde her kim irde-giçde öz päline görä tapmaly-da. Hezreti Musa-da öz dogan garyndaşlary bilen Sina sährasyna barypömür sürüpdir. Olar suwdan, iýmitden gaty bir hor bolmandyrlar.
Ýöne, Müsürdäki ýaly ir-iýmişler, miweler Sina sährasynda juda köp dälmiş. Şonuň üçinem Musanyň obadaşlary nägilelik bildirip başlapdyrlar. Tiz wagtdan Fyrgun patyşanyň zalymlygy, onuň ýurdunda gul bolup jebir çekendikleri ezilip-horlanandyklary adamlaryň ýadyndan çykyp başlapdyr. Adam pahyryňky şeýle-dä. Sähel kynçylyk görse, edilen ýagşylyklary unudyp başlaýar.
Musa öz keramatly hasasyny daga dürtüp, olara çeşme ýasap beripdir. Kem-kemden onuň obadaşlarynyň ýagdaýy gowulaşyp başlapdyr, bolçulyk emele gelip ugrapdyr,
Musa uludan kiçä hemmä deň garapdyr. Ol örän adalatly bolupdyr. Öz garyndaşydygyna tiredeşidigine, parh goýman hemmeleri deňtutupdyr. Onuň garyndaşlarynyň biri Karun kyrk şäheri tylladan doldurypdyr. Şeýle baý bolupdyr. Hatda onuň hazynalarynyň açarlary hem bir adama götertmändir. Ol açarlary: birnäçe adam bolup göterýän ekenler. Karun şeýle baýam bolsa, juda gysganç bolupdyr. Ol salgytlarydyr, zekatyny tölemekden ýüz dönderip ugrapdyr.
Musa ondan zekatyny tölemegini talap edipdir. Emma Karun boýun gaçyrypdyr. Onda Musa hasasyny alyp, onuň ýanyna gelip, zekatyny tölemese, çäre görjegini aýdypdyr. Şonda-da Karun: tölejek däl– diýip durmuş. Musa onuň topugyna çenlisini ýeriň aşa gyna goýberip ýene sorapdyr. Karun boýun towlapdyr. Musa onuň dyzyna çenli ýere gidende sorandyr. Karun salgyt tölemekden ýüz öwrüpdir. Karunyň guşaklygyndan aşagy ýere gidipdir. Boýun bolmandyr. Egnine çenlisi ýere gidipdir, pälinden gaýtmandyr. Bokurdagyndan aşagyna çenli ýere gidenden soň «tölejek» diýip ugrapdyr. Ýöne Musa pygamber: «Indi töläp oturma» diýip, onuň depesinden depip goýberenmiş. Häzirem şol ýeriň aşagyna gidip oturyşymyş.
Magtymguly hem Karun hakda köp tymsal getiripdir:
Gözi gumdan doldy, puldan dolmady...
Kyrk şähri gyzyldan dolduran Karun–
* * *
Karuny ýuwutdy bu gara zemin,
Ajal gowgasyndan dynmady Emin...
* * *
Hany bakyň Karun pälin neýledi
Özi öter boldy, malyn neýledi...
* * *
Leýlini ot edip Mežnuny perwan,
Karuny idetdi päli dünýä heý!
Musa pygambere Alla tarapyndan birnäçe kitap iberilipdir. Şolaryň birem «Töwratdyr». Musa öz ildeşleriniň baryny hak ýoluna salypdyr. Olaryň agzala bolup, azyp gitmeklerine ýol bermändir.
Musa pygamber ýüz ýigrimi ýyl ömür sürenden soň Iordaniýa sährasynyň garşysyndaky dagyň başynda aradan çykanmyş. Onuň nirede jaýlanandygyny bolsa, bilýän adam ýokmuş. Onuň nebereleri–dogan-garyndaşlarydyr tutuş ili otuz gije-gündizläp ýas tutupdyrlar.
Musa kelimulla goýnuň piri hasaplanylýar. «Kelimulla» Hudaý bilen gepleşen diýmekdir.
11
351
sahet_ashyrov
24.12.2020 16:12
GYZLYK NAMYSY HAKDA ROWAÝAT / oçerk
Uruşda maña köp guburlary görmek miýesser etdi. Emma bir gubur meni has geñ galdyrdy. Çemenligiñ ortarasyndaky oturan mähnet dub agajynyñ saýasynda üstüni gül büräp, ak berýoza haçly ol gubur alysdan görünýärdi.
Eginlero milli lybasly güller bilen nagyşlanan hem apbasy bilen bezelen mahmal kürtekçeli, bejergili giñ köýnekli gyzlar guburyñ tümmeginiñ üstünde örän gamgyn aýdyp oturmadyk bolsalardy, belki, men olaryñ duşundan parhsyz geçer giderdim.
Men olaryñ ýanyna bardym. Gyzlar ör turdular we hemmesi birden gözlerini süzüp gitmekçi boldy.
Mazaryñ başujundaky hajyñ ýüzüne gyzdyrylan myh bileb ukrain dilinde ýazylan ýazgy bar. Ol ýazgydan bu ýerde 19 ýaşly Ýowganka Sidorçugyñ jaýlanandygyny bilmek bolýar. Ol gyzluk namysy üçin ölüme döz geldi, duşmana boýun egmedi we soñky demine çenli öz öýlenjek ýigidine wepaly boldy.
Men gyzlaryñ jorasynyñ ölümi barada gürrüñ bermeklerini olardan soradym. Ine, mazaryñ ýanynda meniñ ýazyp alan şol hekaýatym.
...Ony ähli okrugda görmegeý gyz hasaplaýardylar. Muny gyzlaram, ýigitlerem, durmuş tejribesi bilen goýalşan garrylaram inkär etmeýärdiler. Uzyn boýly, çeýe diñe örän hoşniýetli adamlarda bolýan ýumşak saçly, küti gyzgylt dodakly bu gyz mawy gözlerini çala süzmegi söýerdi. Onuñ şeýle etmeginde-de aýratyn ýakymlylygy bardy. Hatda çagalar hem ol gyzyñ ajap jemalyndan gözlerini aýryp bilmezdiler. Ol nähili şadyýandy! Ol tomaşany söýerdi, aýdymy labyzly aýdardy, tans oýnamakda bsa Ternopolda oña taý gelen bolmazdy.
Kitaplarda arşa çykarylýan owadanlyklar barada ýygy-ýygydan ýazýardylar. Ol gyzda tebigata bezeg berýän ajap owadanlyk bardy. Onuñ näzik sesi kalplarda çuñ ornaşardy, oýnaklap duran mawy gözleriniñ garaýşy arassa we durudy.
Oba ýaşlary Ýowgankany oba Sowetine saýladylar. Ol ýerde oña möhür ynandylar. Gyz oba Sowetiniñ sekretary boldy. Ol adalatlydy. Onsoñ garrylar-da ony hormatlap, oña tagzym ederdiler.
Günbatar Ukrainada gyzlar durmuşa ir çykýarlar. Ýowganka heniz 15 ýaşyndaka Bogdan Ternows diýen çopan ýigide bir-iki ýyldan onuñ gelni bolmaga wada beripdi.
1941-nji ýylda Bogdan Sowet Goşunynyñ hataryna gitdi. Iki aýdan soñ ylla doly getirýän gara bulut ýaly, obanyñ üstünden faşistler geçdi. Olar eglenmediler, olaryñ biri hem çerdakda gizlenen gözeli görmedi.
Ýaşlyk bolsa, hemişe bolşy ýaly, ýaşlygyna galýardy. Şondan bir ýyl geçen soñ, ýow günlerinde gyzlar ilkinji gezek özleriniñ oba baýramyna jemlendiler. Gyzlar tukatlanýardylar, gamlydylar, biri-birleri bilen her näçe tans etseler-de, öz öýlenjek ýigitleriniñ uzakdadygy barada pikir edýärdiler, olaryñ ykballary barada hiç zat bilmeýärdiler, bu ýere ýygnanyşyp durmagyñ, belki, geregi hem ýokdur.
Bu ukrain gyzynyñ jemalyny öñüräkden bäri synlap ýören gitlerçi kapitan garry adamlaryñ we oba jaýlarynda ýaşaýan soldatlaryñ märekesini itekläp, tans oýnaýan gyzlaryñ duşundan geçip, öñe omzap bardy. Ol Ýowgankany özi bilen bile tans etmäge çagyrdy. Boýun towlamak boljak däldi. Gyz tans etmäge bardy. Emma söýgüli walsy hem ony şatlandyrmady.
Ofiser pyrlanyp tans edip ýörşüne gyzyñ kiçijik gulagyna egilip, gije öz ýanyna gelmegi oña hökümli buýurdy. Gyz närazydygyny bildirip, kellesini ýaýkady. Ofiser gyzyñ ezeneginden penjeledi. Gyz silterlendi. Ofiser birden güldi-de, hemmeleriñ gözüniñ alnynda gyzyñ dodagyndan öpdi.
Ýowgankanyñ süzülýän gözleri gahar ody bilen labyrdady. Ofiseriñ dulugynda gyzyñ çalan şarpygynyñ şarpyldysyny hemmeler eşitdi.
Kapitan ylla ýylan çakan ýaly bolup gaýra tesdi-de aýagyny tarpyldadyp elhenç gygyrdy. Daýaw iki soldat eýýäm naçar gyzyñ gollaryny baglady.
Garry gyjakçylar dagady, berýoza agajynyñ gabygyndan ýasalan tüýdükler sem boldy, märeke dymdy.
- Sen meniñ ýanyma bir gijejik gelersiñ - diýip, burç ýaly gyzaran kapitan dişlerini gyjyrdadyp otluk meýdanyñ ähli ýerini lerzana getirip gygyrdy.
- Men namysly gyz, hiç ýere-de gitmen. Menem, joralarymam gitmez.
- Sen entek bu hakda dyza çöküp maña ýalbararsyñ... - diýip, ofiser gygyrdy.
Ýowganla ýylgyrdy. Onuñ joralary elleriniñ aýalary bilen agyzlaryny tutup ýuwaşja gülüşdiler.
One şondan soñ iñ aýylganç bela gopdy. Guduzlan kapitan soldatlara märekäni saklamaga buýruk berdi. Ýük maşynynyñ dub agajynyñ düýbüne nähili gelenini hemmeler gördüler. Gollary bagly Ýowgankany kiçijik aýaklary görünmez ýaly edip, maşynyñ kuzowasynda goýdular. Kapitanyñ hut özi onuñ boýnuna syrtmak saldy. Hemmeler onuñ ýogyn barmaklarynyñ sandyrandygyny gördüler.
- Ýa üç günläp dardan asyl-astl bolarsyñ ýa-da meniñ bilen üç gije keýp çekersiñ. Halanyñy saýlaý.
- Men Bogdany söýýärin - diýip, gyz hamsygdy. - Wah, şu ýerde ol bolan bolsady, parahat adamlara nähili sütem etmelidigini gözüñize görkezerdi.
- Samsyk gyz, men seni äkideýin. Men pomeşik, köp mülküm bar...
Ýaşyp barýan günüñ şöhlesi ýüzüni ýagtyldýan gyza ýüzlerçe göreçler dikildi. Hemmeleriñ oña hossary ýaly, rehimi inýärdi. Hemmeler onuñ boýun egmezligini, razylyk bermezligini, ahyrky demine çenli namysjañ, päk söýgüsine wepaly bolmagyny isleýärdiler. Obadaşlary dymýardy. Emma Ýowganka olaryñ duýgularyny syzýardy. Eger ol häzir öläýse, ony hiç haçan unutmazlar. Onuñ ölümi basybalyjylara garşy göreşmäge sapak bolar.
- Ganýa, razy bolaý- diýip, onuñ joralarynyñ biri gygyrdy-da, özünden gidip ýere ýykyldy.
- Öleniñ gowudyr. Masgaraçylykdan ölüm ýagşydyr - diýip, märekede gyzyna has golaý duran Ýowgankanyñ eziz enesi batly gygyrdy.
- Bol basym, jogap ber ahyryn - diýip, kapitan azgyryldy.
Ýowganka ofiseriñ ýüzüne tüýkürdi. Ol gazaply gygyrdy. Gök otlary basgylap, maşyn öñe omzady. Gyz bolsa syrtmakdan asyldy, göýä hoşlaşýan ýaly, bigünä hem ajap jemalyny hemmelere görkezip, ýuwaşlyk bilen märekä tarap öwrüldi. Şu demde Ýowgankanyñ joralary özleriniñ gülli lentelerini ýyrtyp zyñdylar, sazçylar mundan beýläk basybalyjylaryñ ýanynda çalmazlyk üçin gurallaryny ýere taşladylar we olary aýaklary bilen depelediler.
- Ýeri onsoñ, kapitan gyz nätdi? - diýip, men alñasaýan gürrüñdeşimden soradym.
- Üç günden soñ kapitany ýerli partizanlar öldürdiler. Onuñ ýazgy depderçesinden aşyklarynyñ uzyn spisogy tapyldy. Oña italýan, nemes, ispan, rumyn gyzlarynyñ atlary ýazylypdyr. Emma onda sowet gyzlarynyñ ýekejesiniñ-de ady ýok eken - diýip, gyzlaryñ birj guwanç bilen jogap berdi. Kremensa şäheriniñ golaýyndaky Poçaýewsk lawrasynyñ diwarlarynyñ ýanynda gyzlardan eşidilen bu gönümel gürrüñ Poçaýewa şäheriniñ alnan ilkinji günlerindäki rowaýaty ýadyma saldy.
Şonda olar jana şypa beriji çeşme suwly "Ajaýyp köl" hakda, aldawçylaryñ, sütemkärleriñ, ýoldan çykaryjylaryñ garşysyna tämiz tolkunlardan egsilmez güýç alyp, baryp ýüzlerçe ýyldan bäri jañ sesiniñ hem-de aýdylýan aýdymyñ owazy astynda gijelerine şol kölde suwa düşünýändikleri hakda maña ýüreklerinden syzdyryp gürrüñ beripdiler.
Men olarda kölüñ taryhyny bildim. 1240-njy ýylyñ ýazynda Baty han Kiýewi weýran edip, özüniñ ordalary bilen ýalkymly Kremensa golaý gelipdir. Tatarlary bu ýere altyn ýa-da baý olja getirmändi. Olar dünýä meşhur owadan we edepli, inçe billi hem-de mawy gözli Kremensa gyzlary üçin gelipdiler.
Özleriniñ eziz gyzlarynyñ ar-namysyny päk saklamak niýeti bilen Kremensany goraýjylar gyzlaryny gür tokaýlykdaky agaç buthanada gizläpdirler. Emma mongol-tatarlar muny añypdyrlar-da buthanany gabapdyrlar, gyzlara hanyñ merhemetine boýun egmegi teklip edipdirler.
Duşmana jogap edip, gyýçak daşlar zyñylyp, duşmanyñ atan tyglary hem yzyna dolanyp, basybalyjylara şikest ýetiripdir. Guduz açan mongol harby serkerdeleri gözel gyzlary tüssä bogup ýesir almak tamasy bilen, ybadathanany otlapdyrlar. Şonda harasat gopupdyr. Gök gürläpdir. Öl ýer sojap jaýrylypdyr-da, Kremensanyñ owadan gyzlary bilen ybadathanany öz göwsünde gizläpdir, bu buthananyñ ornunda bolsa gyzlyk namysyny goraýan janly suwly köl emele gelipdir. Ýeñlen mongol-tatar esgerleri daşa öwrülip, jadylanan kenarda şu çaka çenli dur.
Halk tarapyndan düzülen bu asylly rowaýat, belki, Ýowganka Sidorçuga öz gylyk-häsiýetini terbiýelemäge haýyr edendir, emma men bu köli kartadan köp gözlesem-de, hiç tapyp bilmedim.
Sergeý BORZENKO,
polkownik, Sowet Soýuzynyñ Gahrymany,
ukrain ýazyjysy,
14
438
sahet_ashyrov
23.12.2020 09:14
ALBASSY
"Gorkamok albassy, ala ýatandan..."
Dädebaý Allabaýew.
■ Albassy näme?
Halk arasynda aşa başagaý, aladaly, aljyraññy adamyñ bolşuny añlatmak üçin "Yzyñdan albassy gelýärmi?", "Depäñden albassy indimi?" we şuña meñzeşräk dürli söz düzümleri ulanylýar.
Eýse, albassy näme? Onuñ al-arwah, jyn, eýe, gara, ruh... ýaly añlatmalardan tapawudy nämede? Geliñ, "albassy" sözüniñ berýän manysyny yzarlap göreliñ.
Aslynda, albassy sözüni "Türkmen diliniñ düşündirişli sözlüginde" ýazylyşy ýaly dogry ýazmaly bolsa, "albasdy" diýip ýazmaly.[1] Ýöne gepleşik dilinde "alwassy" görnüşinde aýdylansoñ, ýazuw edebiýatlaryna "albassy" görnüşinde geçip gidipdir.
Ýokarda-da agzaýşymyz ýaly, albassynyñ al-arwahdan, jyndan näme tapawudy bar? Albassy arwahdyr jynlar ýaly adatdan daşary güýçlermi ýa-da ertekidir rowaýatlaryñ fantastiki elementlerinden ybaratmy? Ýa bolmasa dini ynançlar bilen baglanyşykly göze görünmeýän güýçmi? Hem söz taýdan, hem many taýdan, hem düşünje taýdan muny dogry teswirlemek gerek. Ýogsam bolmasa, albassyny başga göze görünmeýän adatdan daşary güýçleri añladýan sözler bilen bulaşdyrylýan, garyşdyrylýan ýerleri köp duşýar. Munuñ dogry ylmy düşündirişiniñ berilmegi türkmen halkynyñ yslamdan owalky gadymy ynançlaryny, medeniýetini öwrenmekde uly ähmiýetiniñ boljakdygy şeksiz. Ýazyjy Osman Öde "Gorkut ata taglymatynyñ esaslary" atly makalalar toplumynda: "Eýe, Albassy, Döw, Aýy-süýt, Taňry, Peri we beýlekiler... bularyň hersiniň aýratynlygyny, manylaryny jikme-jik ýüze çykarmak... – geljegiň işi"[2] diýip, hut şu zerurlygy göz öñüne tutupdy.
Albassy haýsydyr bir mahlugyñ adyndan ötri, sebäp bolunan näsaglygy alamatlandyrýar. Albassa Sibirde ýaşaýan türki taýpalary "Albasta" diýýär.
Albassy - bu "al basmak" işliginden dörän sözdür.
Albassy göwreli aýallarda köp duş gelinýär. Albassy näsaglygy arassaçylyk düzgünleriniñ doly we dogry berjaý edilmeik ýagdaýynda, gyzgynlyk derejäniñ ýokary galmagy bilen ýüze çykýar, başy aýlanýar, gözi garañkyraýar, her zatdan gorkmaga başlaýar. Göwreli aýal gan ýitirmäge başlasa, gözüne her tüýsli zat görünmäge başlaýar. Netijede onuñ essi aýylyp bilýär. Albassy (Aýjyn) şol wagt onuñ kükregine dyzyny urup, demini kesýär, hatda onuñ ölmegine-de getirip bilýär.
Göwreli aýalyñ işdäsi kesilip, iýip-içmeden galsa, dem almasy kynlaşsa, ony "Al ojagyna" äkidýärler. Köplenç mukaddes ýer hasaplanýan ol ýer sygynylýan güýçli öwlüýäleriñ zyýaratgähidir.
Albassy "gulbassy" görnüşinde adygeý diline-de geçipdir.
Albassy we gulbassy etimologiki taýdan pars dilinden gelip çykan "Aleýbany" (Alýabani) we "Kuleýbany" (Gulýabani) atly mahluklaryñ adyna hem golaýlygyny unutmazlyk gerek. Aleýbany - albassynyñ pars dili bilen utgaşmagy netijesinde dörän sözdür. Edil şonuñ ýaly Gulýabani sözüniñ köki Gulbassy sözüne baryp direýär. Şeýle-de udmurt we mari dillerinde hem albassy sözi bilen bir manyda "alwasta" we "alwasty" diýen sözler bar.
■ Albassy sözüniñ etimologiýasy
Albassy sözüni dogry düşündirmek üçin ilki bilen sözüñ birinji bölegindäki "al" sözüniñ üstünde durmak gerek. "Al" sözi "a" harpynyñ çekimli we çekimsiz, uzyn we gysga aýdylyşyna görä, dürli manydaky söze öwrülip bilýär. "Türkmen diliniñ düşündirişli sözlüginiñ" 1962-nji ýyldaky neşirinde munuñ iki manysyna düşündiriş berilýär:
"AL (a:l) - I, Gyzgyldyrak goñur reñk, gyzylymtyl.
"Seni kim ýaratdy beýle al ýañak" ("Sowet Türkmenistanynyñ aýallary" žurnaly).
"Jaýyñ depesinde bolsa, belli zat, al baýdak pasyrdaýar". (N.Jumaýew, "Ak derek").
AL (a:l) II, 1. Fantastik, mifologik düşünjä görä: arwah, jyn, eýe. 2. Hile, aldaw, mekirlik.
"Kakam türkanandyr, alarlar daşyn,
Gorkýaryn, al bilen aýlarlar başyn". ("Sowet edebiýaty" žurnaly), ◇ Al açmak - bedeniñi, saçyñy ak-ala edýän kesele duş bolmak.
Al kakmak (mif.) - ser. "Al çalmak".
Al petinden almak - biriniñ ýüzüni almak, dalamak. "Halnazar onuñ öz üstünden düşmeginden howatyr edip, al petinden aldy, herreldi". (B.Kerbabaýew, "Aýgytly ädim").
Al çalmak (mif.) - arwah, jyn täsir etmek."[3]
Indi bolsa, ýokarky düşündirişden kän bir tapawut etmese-de "Düşündirişli sözlügiñ" 2016-njy ýyldaky neşiriniñ "al" sözüne berýän düşündirişine ser salalyñ:
"AL (a:l) I, syp. Açyk gyzyl, gyzylyñ bir öwüşgini. "Ýañagyñ reñki al, uçmah gülüdir" (Nesimi). "Gyzyl diýsem gyzyl, al diýsem al sen" (Magtymguly). "Söwdügim, gül özün para eýlemiş, Reşk ediban ýañaklaryñ alyna" (Seýdi). "Otlar örer, dyza ýeter, mal doýar, Gelinleri ýaşyl geýer, al geýer" (K.Gurbannepesow).
□ Al petinden almak - biriniñ ýüzüni almak, dalamak.
AL (a:l) II, kön.s. Arwah, eýe, jyn. "Jynmu sen, ý almu senn Janyma ajalmu sen" (Zelili).
□ Al kakmak (çalmak) - arwah, jyn täsir etmek, sañsar telbe ýaly bolmak.
AL (a:l) III, at, lukmanç. 1. Iýmit çalşygynyñ bozulmagy netijesinde adamyñ bedeninde emele gelýän deri keseli, pis. 2. Belli bir kesel sebäpli, bedenden ganyñ köp gitmegi bilen aýal maşgalany huşuny ýitirmek derejesine ýetirýän dert. Al bolmak.
□ Al açmak - al keseli bilen kesellemek. Al ýanamak - ganyñ köp gitmek.
AL (a:l) IV, at. Hile, mekirlik, aldaw, sap, sapalak. "Çoh saýýatlar aldanarlar alyna, Köñlüm talwas eýlär goşa halyna" ("Saýatly-Hemra"). "Bu dünýäniñ köp ekendir allary, Başa saldyk niçe külpet hallary" (Seýdi). "Syndyryp bilmedi duşman erkiñi, Gabaw bilen, hile bilen, al bilen" (A.Kowusow).
□ Al salmak - aldamak, aldaw toruny gurmak, çoçgara çolaşdyrmak".[4]
"Düşündirişli sözlüklerde" albassy arwah-jynlar kategoriýasyna degişli edilşi dogry bolsa-da, arwah, jyn, eýe, şol sanda albassy ýaly göräýmäge manydaş ýaly görünýän sözleriñ hersiniñ aýry manysy, hersiniñ aýry düşünjesi bar. Üns berseñiz arwahdyr jyn hakyndaky düşünje yslam dininde köp duş gelýär. Yslam dinini teswirleýän çeşmelerem muña ýeterlik üns beripdir. Albassy düşünjesini aýdyñlaşdyrmazdan öñ, ilki bilen jyn düşünjesini, hususanam yslam ynanjyndaky jyn düşünjesini seljermäge synanşalyñ. Abdulhakim Arwasynyñ "Keşkul" kitabynda berilen düşündirişi "jyn" düşünjesini aýdyñlaşdyrýandygy üçin uzynragam bolsa, makalamyzyñ şu ýerinde getirsek dogry bolar:
"Hakykatdanam "Jyn barmy?" diýip soraýanlara kesgitli jogap bermek gerekdir. Çünki jynlaryñ bardygyna şübhelenmegiñ özi howpludyr. Jogap hökmünde yslam alymlarynyñ ynamdar kitaplaryndan alynan aşakdaky maglumatlary üns berip okamak we dogry netije çykaryp düşünmek gerek.
"Jyn", "jinnet", "jinan", "Jennet", "jenan", "jenin" ýaly "J" we "N" harplaryndan dörän sözler "perdeli" diýmegi añladýar. Jennet diýilýän ýer ir-iýmiş, gül-gunça, müşki-anbar yslar bilen perdelenen bolansoñ, oña bu at berlipdir. Dälilere "mejnun" diýilmegi hem olaryñ aklynyñ perdelenmegi sebäplidir. Gijä "Jünni leýl" diýilýär. Çünki tümlük gün şöhlesiniñ öñüni perdeleýär. Jyn diýilýän jandarlary görmeklige gözümiziñ perdelidigi üçin olara "jyn" diýlipdir. Jyn sözi "jinny" sözüniñ köplük sanydyr. Jyn - jinnylar diýmekdir. Peri diýen sözem parsça bolup jyn diýmekligi añladýar.
Mahluklar göz bilen görüp bolýan we göze görünmeýän iki topara bölünýär. Şeýle-de mekansyz we madda däl mahluklaram bar. Ymam Mawerdi şeýle diýýär:
"Jyn dört esasy maddadan ybarat: Suw, toprak, howa gazlary, ot. Bulardan, ot: alaw, şöhle we dumany öz içine alýar. Oduñ alaw böleginden ýaradylan we "Marij" diýilýän jynlaryñ möminleri we kapyrlary, pasyklary bardyr".
Ylymyñ kesgitlemegine görä, bu dört madda 105 elementden emele gelýär. Diýmek, ähli mahluklar elementlerden ýaradylyp, özlerinde energiýa (güýç) saklaýarlar. Adaty fiziki şertlerde gaty we suwuk ýagdaýdaky barlyklary we reñkli gazlary görýändigimiz üçin olardan ýasalan jisimleri-de görüp bolýar. Meselem adamda gaty maddalar we suw (75%) barlygy üçin adam göze görünýär. Ösümlikler we beýleki janly-jandarlar hem şeýledir.
Jynlar howadan we otdan ýaradylypdyr. Oduñ alaw bölegi göze görünmeýär, içindäki gaty zerreler, gyzgynlykda ýagtylýandygy üçin ýyldyrap görünýär. Şonuñ üçin jynlaram göze görünmeýär.
Alaw iki dürlidir: Biri zulmany (göze görünmeýän), beýlekisi nurana (bulam göze görünmeýär). Zulmanydan jynlar, nuranadan bolsa perişdeler ýaradylypdyr. Adamlar toprak maddalaryndan ýaradylanam bolsa, Allatagala bu maddalary organiki şekile, et-süñke öwrüşi ýaly, perişdelerde we jynlarda alawyñ formasy üýtgäp, olaryñ özüne mahsus şekillere öwrülýär.
Aýdyşlaryna görä jynlar we periler oduñ alaw böleginden ýaradylan jisimler bolup, her dürli şekile girip bilýärler.
Perişdeler bolsa nurana jisimlerdir. Olaram dürli formalara girip bilýärler. Perişde we jyn ýaradylyş taýdan biri-birine golaýdyr. Perişdeler, muhteremdir, sylag-sarpalydyr. Jynlar yzgytsyzdyr, hormat-sylagsyzdyr. Perişdede nur (şugla), jynlarda bolsa alaw maddasy agdyklyk edýär. Elbetde, nur zulmatdan zyýatdyr. Perişdeleriñ jynlara bolan ýakynlygy adamyñ haýwana bolan ýakynlygy ýalydyr. Adamlaryñ belent mertebä ýetenleri perişdeden ýokarda, jynlaram haýwandan ýokardadyr.
Yslam alymlarynyñ aglabasy perişdeleri jisim hasaplaýar. Dogrusy-da şudur.
Perişdeleriñ barlygyna ynanmaýan kapyrdyr. Olaryñ jisimdigine ynanmaýan kapyr bolmaz, ýöne dogry ýoldan azaşar.
Jynlaryñ barlygyna hem ynanmaýanlar kapyr bolar. Köne pelsepeçileriñ birnäçesi, kaderiýa (mutezile) pyrkasynyñ köpüsi, zyndyklar jynlaryñ we şeýtanlaryñ barlygyna ynanmadylar. Olar "jyn - paýhasly adam, şeýtanlaram - erbet adamlar" diýmekdir diýdiler. Elbetde, dini kitaplardan we yslam alymlarynyñ sözlerinden bihabar kişiler muña ynanman biler. Emma "Gurhanda" aýdylýanam bolsa we yslam alymlarynyñ kitaplarynda ýeterlik maglumatlar baram bolsa, kaderiýa pyrkasynyñ muña ynanmazlygy geñdir. Çünki bu mezhebe uýýanlar "Gurhana" ynanýandyklaryny aýdýarlar. Diýmek, olaryñ ynanjy belli bir möçberde ekeni. Jynlaryñ barlygy akla sygmajak zat däldir. Çünki bu, Allatagalanyñ gudratynyñ amala aşmajak zady däldir. Häzirki wagtda ylym, alymlar, akyl-paýhas eýeleri we din ulamalary akla sygjak zat däl diýlenleri inkär etmeýär. "Gurhanda" aýdylan zatlara sözüñ göni we belli manylary bermek gerekdir. Muhiddin ibn Araby (k.s) jynlaryñ barlygyny şu aýatlar arkaly subut edýär:
1. "Zariýat" süresiniñ 56-njy aýatynda "Ynsanlary we jynlary diñe meni tanap ytagat, ybadat etmekleri üçin ýaratdym" diýilýär.
2. "Rahman" süresiniñ 74-nji aýatynda jynyñ jennete girjekdigi barada aýdylýar.
3. "Rahman" süresiniñ 31-nji aýatynda "Eý ynsanlar we jynlar!" diýilýär. Pygamberimize (s.a.w) berilen "Resul-y sekaleýn", "Müftiýüsekaleýn", "Gawsüssekaleýn" (ýagny "Ynsanlaryñ we jynlaryñ pygamberi, müftisi, welisi" diýmek) ýaly epitetlerem jynlaryñ barlygyna iñ gowy delildir".[5]
Köplenç jynlar bilen baglanyşdyrylýanam bolsa, albassy obrazy gadymy türkmen mifologiýasynda iñ tanalýan, iñ eýmenç obrazlaryñ biridir. Albassy esasan aýal-gyzlaryñ başyna musallat bolup inýän erbet ruhly mahluk hökmünde tanalýar. Çünki albassynyñ öz urkaçy jynsly arwah ýa-da şeýtandyr. Ýewreý mifologiýasynda albassy ynanjyna meñzeş Lilit hakyndaky rowaýatlar bar. "A:l" sözüniñ Lilit (Lil) sözi bilen etimologiki taýdan ýakynlygyna ünsi çekmek bilen, aslynda Lilit hakyndaky rowaýat hem gadymy türkmenleriñ albassy ynanjyndan gözbaş alyp gaýdýandygy ähtimallygyna bilelikde seredip geçsek, gyzykly bolsa gerek. Muny aýdyñlaşdyrmak üçin ilkinji nobatda Lilit hakynda düşünje bermäge synanşalyñ.
■ Lilit rowaýaty
Rowaýata görä, How ene Adam atanyñ çep gapyrgasyndan ýaradylmanka, Adam ata bilen bir wagtda we deñ şertlerde bir aýal hem ýaradylanmyş. Ol aýalyñ ady Lilit eken. Olar Hudaýyñ peşgeş sunan behiştinde gülüp-oýnap, agaýana döwran sürüp başlanam bolsa, hiç oñuşmandyrlar. Çünki Lilit zol-zol "men seniñ bilen deñ derejede toprakdan ýaradyldym" diýip, Adam atanyñ diýenini etmejek bolupdyr. Ol ahyrsoñunda Ýaradanyñ agzamasyz edilen atlaryndan birine agzap, Adamyñ ýanyndan aýrylypdyr we Ýere inil Gyzyl deñiziñ golaýyndaky gowaklaryñ birine gelipdir. Lilitiñ Adamy ýeke goýup gitmegine Hudaý gynanypdyr we Adam ata uklap ýatyrka onuñ gapyrgasyndan How enäni ýaradypdyr. Täze ýaradylan aýal Adamyñ synasynyñ bir bölegidigi üçin oña hiç haçan garşy gitmändir.
Änew medeniýetiniñ Mesopotamiýadaky dowamy bolan we türkmenleriñ gadymy ata-babalarydygy taryhy subutnamalar bilen delillendirilen şumerleriñ "Gilgameş" eposynda hut şu Lilitiñ ady agzalýar.
"Gilgameşden" soñ dörän "Talmut", "Öli deñiz ýazgylary", "Kabala" ýaly gadymy ýewreý çeşmelerinde hem Lilit adynyñ geçmegi, ýewreý mifologiýasyndaky Lilit obrazynyñ aslynda, gadymy türkmen mifologiýasyndaky albassy ynanjyndan alyp gaýdýandygyny görkezýär. Ýewreý mistisizminde Lilit Hudaýa garşy giden "urkaçy şeýtanyñ" adydyr. "Gurhanda" How eneden öñ Adam atanyñ ýanýoldaşynyñ bolandygy barada hiç hili agzalmaýandygyna görä, Lilit rowaýatynyñ gözbaşynda gadymy türkmen ynanjyndaky "Albassynyñ" durandygyny ylmy taýdan subut etmek kyn düşmese gerek.
Lilit ibrany dilinde (gadymy ýewreý dili) "Laila" sözüne baglanyşdyrylýar we onuñ manysy "gije gezýän ruh" diýmekdir. Ol köplenç goñras reñki halaýarmyş we hemişe goñras reñkli eşikleri geýýärmiş. Özem gyzyl saçlary bulam-bujar bolup, ak teni, ýanyp duran zümerret gözleri bilen başyñy-gözüñi aýlap barýarmyş. Ýokarda "Düşündirişli sözlüklerde" "a:l" sözüne berlen düşündirişlerde reñk taýdanam, many taýdanam, düşünje taýdanam berilen ähli kesgitlemeler Lilitiñ daşky keşbine we sypatyna laýyk gelýär.
Lilit hakyndaky rowaýatyñ şumerlerden dörändigine başga-da ýeterlik subutnamalar bar. Mysal üçin şumerlerde ýeliñ we harasadyñ şeýtany Lil bilen Babyldan daşarda ýaşaýan şeýtanlar bolan Lilutylaryñ alamatlatlary bilen baglanyşykly Lilit täze ady bilen gadymy ýewreý ynanjyna Adam atanyñ öñki aýaly hökmünde aralaşypdyr.
Şumer freskalarynda şekillendirilen Lilit jynsy meýilliligiñ, yrsgal-berekediñ we uruşyñ zenan hudaýy Inanna baradaky maglumatlar bilen meñzeşlik görkezýär. Şumer çeşmelerinde erkekleri azdyrmak üçin Inanna tarapyndan ugradylan lilitular (albassylar) edil Inanna ýaly ellerindäki bereketi we bolçulygy alamatlandyrýan gargy tüýdükleri bilen iki sany ýolbarsyñ yz tarapynda durýarlar.
■ Lilit we şeýtan
Töwratda ähli janly-jandarlaryñ iki jübüt ýaradylandygy barada aýdylandan soñra, Hudaýyñ adamy öz keşbinde, erkek we urkaçy jynsynda ýaradyp: "...Köpeliñ, ýer ýüzüni dolduryñ..." diýen jümle bardygyna garamazdan, has soñra "Heniz ýerde ýeke düwür ot-çöp ýokdy, ... ýeri işläp bejerjek adam ýokdy. ...Hudaý ýeriñ topragyndan adam ýaratdy... Hudaý şeýle diýdi: Adamyñ ýalñyzlygy gowy zat däl, oña mynasyp kömekçi ýaratjak... Adamyñ üstüne agyr ukyny büredi, ...Onuñ ...gapyrga süñkünden bir aýal ýaratdy we adama berdi" diýen ýaly başky jümlä çapraz jümleler bar.
Talmutda Adam bilen bir wagtda ýaradylan ilkinji zenanyñ Lilitdigi, soñra How enedigi aýdylýar. Ylahy kitap hasaplanylýan bu gymmatly çeşmeleriñ şular ýaly bulam-bujarlygyna nähili düşünse bolar?
Lilit hakynda irki Orta asyrlara degişli bolan we ýewreý urp-adatlaryna ýiti täsirini ýetiren "Ben-Sira elipbiýinde" hem agzalýar.
Lilit rowaýatynda aýdylyşyna görä, Adam ata ýaradylanda ol hem onuñ bile deñ wagtda toprakdan ýaradylypdyr. Hudaý Lilitden Adama tagzym etmegi talap edende, ol Adam ata bilen deñ derejededigini aýdyp, tagzym etmekden ýüz dönderipdir. Talap ikilenç tekrarlananda, Lilit Adam atanyñ heniz bilmedik Hudaýyñ gizlin ismi-şerifini (adyny) aýdyp (bu at Jennetden çykmagyñ hem açarsözi eken) Jennetden gaçýar.
Adam ata Hudaýa seslenip: "Eý, Ýaradan! Maña berlen aýal meni taşlap gitdi" diýýär.
Hudaý Lilitiñ yzyndan Senoý, Sansenoý we Semangelof atly üç perişdesini ugradyp, onuñ Adam atanyñ ýanyna dolanyp gelmegini towakga edýär hem-de "Yza dolanyp gelmedik ýagdaýynda her gün ýüz oglunyñ ölümüne şaýat bolar" diýýär. Perişdeler Lilitiñ söbügini sypdyrman ony yzarlap başlapdyrlar. Daş-töwerek hyzzyn atýan aýgyr şeýtanlardan dolupdyr. Lilit şol şeýtanlardan her gün ýüz sany şeýtan dogurypdyr. Perişdeler ahyrynda Liliti Gyzyl deñiziñ kenarlarynda ele salýarlar we oña Hudaýyñ talabyny ýetirýärler. Emma Lilit berilen duýduryşlara garamazdan Adam atanyñ ýanyna dolanyp barmak islemändir...
Perişdeleriñ Liliti tapyşlarynyñ başga-da birnäçe görnüşli rowaýaty bar. Emma has giñden ýaýran rowaýatlaryñ birinde Lilitiñ dowzahyñ ýedi mahlugynyñ biri Asmodeý (ýa-da Aşmedaý) bilen bile şeýtan dogmalaryny we jynlary döredenligi aýdylýar. Onuñ wekilçilik edýän iñ uly günäsi bolsa - şöhwetdir. Lilit mundan beýläk aşa şöhwetlilikden ýaña iblise öwrülýär we Jennete dolanyp barmakdan, Adama tagzym etmekden gutarnykly ýüz dönderýär. Käbir rowaýatda onuñ Adam atadan ösüp-örñejek aýallaryñ çagalaryny ogurlamaga ýa-da öldürmäge ant içýär, erkekleriñ önelgesizliginiñ we çaga ölümleriniñ hem baş sebäpkäri Lilit hasaplanýar.
Perişdeler oña yza dolanmadyk ýagdaýynda her gün ýüz çagasynyñ (onuñ çagalary jynlar, şeýtanlar, wampirler we ş.m. mahluklar hasaplanýar) öldüriljekdigini duýdurýar. Lilit aýdylany etmänsoñ, şert ýerine-de ýetirilýär. Lilit munuñ beren çäksiz gynanjyndan ýaña Adam atanyñ neslinden önjek ähli kiçijik çagalaryñ, göwreli we çaga dogurýan aýallaryñ baş duşmany boljakdygyna, erkek çagalar doglandan soñ ilkinji sekiz günüñ dowamynda, gyz çagajyklaryñ bolsa ilkinji ýigrimi günde janyny aljakdugyna ant içýär. Ol diñe boýnunda bu üç perişdeden biriniñ ady ýazylan ýada suraty çekilen kalýesi we tumary bar çagalara batyrnyp bilenokmyş. Aslynda kiçijik çagalaryñ sallançagynda göz-dilden, bela-beterden we keselden goramak üçin asylýan gözmonjuklaryñ şeýtansypat aýal Lilitden (Albassydan) goranmagyñ gadymlaran galan edim-gylymlaryñ biridigini çak etse bolar.
Lilit şondan soñam dek oturmandyr. Ol Adam atanyñ başyna musallat bolup inmegini dowam edipdkr. Ogly Kabylyñ eden jenaýatyndan soñ How enäniñ ýanyndan aýrylyp, ýer ýüzüne getiren ilkinji etmişi sebäpli tutuş 130 ýyllap oraza tutan Adam ata gijelerine düýşünde ýygy-ýygydan Lilitiñ hüjümlerine uçraýar (deñeşdir: gara basmalar). Käbir rowaýatlar bolsa Adam atanyñ Lilitden bolan oglunyñ Kabyldygyny aýdýar. Lilit näletlenen perişde Samael bilen ýaşaşyp başlapdyr. Hudaý Samael bilen Lilitden bolan lilinleriñ ýaýramagynyñ öñüni almak üçin Samaeli biçip taşlapdyr. Mundan soñ Lilit Samaeli taşlap, şöhwetden ýaña dolup-daşýan we ähli ifritleriñ patyşasy Asmodeýiñ aýaly bolýar we gijelerine erkekleriñ düýşüne girip, olary azdyrmaga başlaýar (şeýtany bolmak, ýagny ukuda ýatyrkañ özüñ bilmezden döllenmek).
Käbir ifritşynaslar Asmodeýiñ, Samaeliñ we yslam dinindäki Azazylyñ (Şeýtanyñ) birdigini hem-de Lilitiñ ähli ifritleriñ enesidigini öñe sürýär. Samael bilen Lilitiñ jübütinden Bafomet atly nerremada[6] mahluk döreýär. Lilit indi şer güýçleriñ hataryna gutarnykly girýär we adamzat nesliniñ başyna injek nijeme bela-beterleriñ esasy sebäpkäri bolup çykyş edýär. Onuñ getirýändigine ynanylýan erbetlikleriñ sany barmak büküp sanardan köp. Medisinada "SIDS sindromy" diýip tanalýan we sallançakdaky çagalarda duş gelýän, emele geliş sebäbi häzirem anyk düşündirip bolmaýan ölüm howply keseli Lilidiñ getirýändigine ynanylýar. Şeýle-de, Lilit göwreli we çaga dogurmakçy bolýan aýallaryñ başyna musallat bolup, çaga düşmelerine, öli çaga dogurmalaryna we eneleriñ ýaş üstünde ölmelerine sebäp bolýarmyş. Ýeke uklap ýatan erkekleriñ erotiki düýşleri görmegine sebäp bolup, olary "şeýtany etmek" arkaly, özi göwreli bolýarmyş we jynlaryñ sanynyñ artdyrýarmyş. Ýüz görülýän aýnalary mekan tutunyp, aýna köp seretmegi werziş eden aýal-gyzlary öz tarapyna çekermiş. Ýewreý aýal-gyzlary ärleriniñ bu şeýtan aýala özlerini aldyrmazlygy üçin ýatýan otaglarynyñ diwaryna "Adam ata bilen How ene girsin, içeri 11 (Lilit) girmesin" diýip ýazgy ýazýarlar.
Lilit hakynda iñ köp ýaýran rowaýatlaryñ umumylygy: onuñ ilkinji ýaradylan zenanlygy, deñlik islänligi, jennetden öz islegi bilen çykanlygy, çaga ölümleriniñ sebäpkäridigi, ilkinji günä edilmänkä Aden uçmahyndan çykandygy üçin Adam ata berilen başy ölümlilik jezasyndan azatlygy we şonuñ üçinem häzirem aramyzda ýaşap ýörenligidir. Gözbaşyny Albassy ynanjyndan alyp gaýdýandygyna garamazdan, ýewreýler muña özboluşly röwüş çaýdylar we Adam atanyñ ýaradylyşy hakdaky rowaýatlar esasynda gaýtadan işläp, düýbünden başga hili legendalaryñ döremegine sebäp boldular. Lilit hekaýaty Gündogar halklarynyñ arasyna şeýle bir ýaýrady welin, çaga dogran ene we doglan çaga kyrk günüñ dowamynda ýeke goýulmaýar ("kyrk çille"). Dogrusy, bu ynanjyñ başy albassy bilen baglanyşyklymy ýa-da Lilit hekaýaty bilen?... Aradan geçen müñlerçe ýyllaryñ dowamynda halklaryñ arasynda ýugrulyp-ýülmenip gelnen şu we şuña meñzeş yrym-ýomlaryñ ilkibaşda haýsy halkdan dörändigini anyklamak kyn.
Kyrk çilledäki enäniñ we çaganyñ bolýan otagynda köplenç Gurhan goýulýar, çaganyñ başujunda bir döwüm çörek ýa bolmasa pyçak goýulýar. Kyrk çilledäki bäbek agşam namazynyñ azanyndan soñ daşary çykarylmaýar[7]. Bu edim-gylymlaryñ ählisi ene bilen çagany agşam namazynyñ azanyndan tä ertir namazynyñ azany gygyrylýança aralykda täze dünýä inen çagalaryñ bolýan öýüne aralaşmaga synanyşýan "Albassy heleýden" (Aýjyndan) goranmak üçin ýerine ýetirilýär.
Ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly, ýewreý çeşmelerinde ilkinji zenan hökmünde Adam atanyñ ilkinji aýalydygyna ynanylýan Lilitiñ gözbaşy gadymy şumerlere çenli uzaýar. Şumer we Babyl mifologiýasynda Lilitu atly ýeliñ hudaýy bar. Lil - ýel, şemal, gaý diýmekligi añladýar.
Lamatsu halk arasynda garabasma keseli diýip tanalýan näsaglygyñ ýüze çykmagyna sebäp bolupdyr we göwreli aýallara azar berip, täze doglan bäbekleri öldürmäge synanşypdyr.
Ýewreýleriñ ezoteriki taglymaty bolan "Kabalada" Lilit erkekleri azdyrýan we betbagtlyk getirýän urkaçy şeýtan hökmünde sypatlandyrylýar:
"Her tüýsli bezemen egin-eşiklere bürenip, jilweli aýala öwrülýär. Onuñ bägül deýin gyzyl saçlary bar. Sözleri ýag ýaly, lebleri dünýäniñ ähli tagamyndan datly. Oña ýönelen we al şerapdan owurtlan akmaklar zyna eder".
Emma soñunda oýananlarynda olary öldürer ww dowzahyñ edil ortasyna oklar. Aslynda onuñ bar maksady erkekleriñ başyny-gözüni aýlap, köp sanly çaga dogurmakdyr.
"Lilit ahyrsoñunda onda-munda selpäp adamzadyñ aýagyndan aslyşyp gezer we öz-özlerini hapalar ýaly ýagdaýa salar".
Kabalaçylaryñ esasy eserlerinden "Zoharda" agzalýan bir rowaýata görä, aýbaşydygyna garamazdan How enäni Adam ata bilen jübütleşmäge yranam ýylan keşbine giren Lilit loludan başga hiç kim däldi.
Lilit adyna soñra IX-X asyrlara degişli hasap edilen "Ben-Sira elipbiýinde" duş gelmek bolýar.
■ Aýjyn - albassy
Gepleşik dilimizde aýdylýan "Aýjyn" hut şol Lilitiñ (dogrusy Albassynyñ) türkmençe garşylygydyr. Käbir edebi eserlerde "aýjyn" betnyşan, saçlary buýr-bulaşyk, owurtlary içine çöküp giden, güýçli we uzyn boýly aýalyñ keşbinde suratlandyrylýar. Mysal getireliñ:
"Garran, betnyşan albassy başyny kakdy..."[8]
ýa-da:
"...Alamandan gelýärkä, gumda Albassa duşupmyş, Albassy bilen tutluşyp, onuñ kellesinden bir penje saçyny ýolupmyş..."[9]
Käbir mifologiki çeşmeler bolsa olaryñ dünýädäki iñ owadan aýaldan hem müñ esse owadan bolýandygyny aýdýar. Gazaklarda "jadylaýjy aýal" sözi "dar ýere giren aýal" manysynda ulanylýar. Iñ uly albassy ullakan möle gözli, boýdanbaşa demir sowutly erkekdir. Emma munuñ "Heleý albassy" obrazyndan döredilen soñky obrazdygyny duýmak kyn däl.
Gazak çeşmelerinde albassy alnynda ýeke gözi bolan ýigrenji mahluk hökmünde sypatlandyrylýar. Albassy heleý, ýagny Aýjyn köplenç gyzyl-gara reñkli uzyn eşik geýýär. Onuñ iñ halaýan zady atlaryñ ýalyny örmekmişin. Ony ele salmak üçin eşiginiñ ýakasyna iññe sançmak ýeterlikmiş. Çaga dogran aýallara musallat bolan bu ýigrenji ruhuñ al heleý, aýjyn, albassy, albis, almis ýaly atlary bar. Albassa iki ýagdaýda duş gelinýär. Sary albassy we gara albassy bolýar. Sary albaasy saryýagyz aýalyñ keşbinde gezýärmiş. Ol käte geçidir tilkiniñ keşbine-de giriberýärmiş. Gara albassy has agras, agyr ýüzli, sary albassy bolsa onuñ tersine kilçik we kezzap bolýarmyş.
■ Ýakutlaryñ Aýjyn ýa-da Albassy mifologiýasy
Ýakut mifologiýasynda aýjynlara "abasy" (ýa-da "Abahy", "Abazy", ýakutça: Aбаасы/Aбааһы) diýilýär. Ýakutlarda şeri alamatlandyrýan hem-de olardan goranmak üçin olara haýwan gurban edilýän ruhlara "abasy" ("aýjyn") diýilýär. Abasy (Aýyhy) Orta Aziýa we Günbatar Aziýa türki halklarynda "Albassy", "Al heleý", "Aýjyn", Osmanly türkmen çeşmelerinde "Albiz", Urýanhaý-Tuba türki taýpalarynda "Albis", Altaý daglarynda ýaşaýan türki taýpalarda "Almyş" adyny alan aýratyn häsiýetli türki motiw bolup garşymyza çykýar. Adamlara howp salýan abasylaryñ ýer astynda ýaşaýandygyna ynanylýar. Olar demir dişli, ýeke aýakly (ýa-da aýaksyz), ýeke gözli we kel bolýarmyş. Howply we ýigrenji keşpli haýsy jandar bar bolsa, şol ýerde abasylar barmyşyn. Olar adamlary ýoldan çykarýar, käbirlerini däliredýär. Maslyk iýip gezýärler. Adamlaryñ ruhuny ogurlap bilýärler. Biri-biriniñ yzyndan we göze görünmän gezýärler.
Bu sypatlandyrma käbir çeper eserlerde hem öz beýanyny tapypdyr. Mysal getireliñ:
"...Alasarmyk düýşde görülýän albassy ýaly bolup..."[10]
Gara ruhlar adamyñ başyndan köplenç ýeke wagty, kömege mätäç ýa-da näsag wagtlary inýär. Göze görnenoklar, ýöne olary şamanlar görüp bilýär. Abasylaryñ berýän bimazalygy sebäpli näsaglyga "tolaýsy" diýilýär ("tolaýsymak" işligi bilenem añladylýar).
Köne türki medeniýetinde bag-bakjalarda dikilýän garantgalara "Abaky" diýilýär we bu abakylaryñ iniñi tisgindiriji gorkunç keşbiniñ barlygy üçin abaky sözüniñ abasy sözi bilen gönüden-göni ýakynlygy bolaýmaly. Aslynda garantgalar (abasylar) has irki eýýamlarda erbet ruhlardan goranmak üçin öýlere we bag-bakjalara dikilen heýkellerden, oñonlardan ýa-da simwoliki sütünlerden gözbaş alyp gaýdýar.
Ýeriñ üstünden ýer astyna inenleri hem özlerini görmeýär. Olar "Çak" we "Çor" diýen iki topara bölünýär.
1). Çak ruhlary:
Çaklaryñ başynda iñ "Uly Çak" bolýar. Ol betnyşan sypatly, hyžlawuk sesli we 12 kelleli mahlukdyr. Gysga boýly çaklar ýer astynda ýaşaýar, ýaz gelende ýeriñ ýüzüne çykyp, agaçlaryñ köklerinde mekan tutýar.
Yslamdan soñky arap medeniýetinde Deçjalyñ atasy hasap edilen we Şeýtany hem alamatlandyrýan, ýazzy mañlaýynda ýeke gözi bolan Şik atly mahlugyñ Çak bilen ýakynlygyna etimologik taýdanam, sypatlandyrma taýdanam üns bermän geçmeklik mümkin däl.
Araplaryñ düşünjesinde bu mahluk iki kişidir we öñdengörüjilik ukyplary bar.
Çulym türki taýpasynda kamlyk (şaman ruhanysy) edýän şamanlaryñ "Çak çak" ýa-da "Çek çek" diýip ruhlardan kömek soraýandygy barada maglumatlar käbir çeşmelerde gabat gelýär. "Çak-çek" düşünjesi türki mifologiýa yslam bilen bile girendigi düşünilýän Şeýtan bilen bir manyda ulanylýar.
2). Çor ruhlary
Çor ruhlarynyñ hoşniýetlileri we betniýetlileri bolupdyr. Olar her ýerde bolup bilýär we göze görünmeýär. Penakärlik edip bilenoklar. Başyboş entäp ýörenem bolsalar, agaçlaryñ aşagyna, garañky çolalyklarda, harabalyklarda, ýumrulan jaýlaryñ arasynda, suwuñ başynda, köprüleriñ aşagynda ýaşamaklary olaryñ tilsimli we göze görünmeýän güýçler bilen ýakynlygynyñ barlygyny görkezýär. Çorlar demirden gorkýarlar. Her bir işiñ başyny "Bismilla" diýip başlamak olary bizden daşlaşdyrýar ("Bismilladan" çekinmekleri yslamyñ täsiri bilen kämilleşen dessurdyr).
Jynlaryñ kellesine geýen telpegi ele salynsa, şol jyn ölýärmiş, ölmänkä-de göze görünmezlik ukybyny ýitirýärmiş. Çünki ony göze görkezmän saklaýanam kellesindäki telpegimiş. Ýeri gelende, ertekilerde we dessanlarda jadyly börügi geýip göze görünmeýän keşbe girýän personažlaryñ bardygyny belläp geçmek gerek. Megerem, ol jadyly börükler jynlardan alynan bolmaly.
Çorlaryñ ýylan we guş keşbinde görünýänleri hem bar. Tüýsden tüýse geçip bilýärler. "Çor urupdyr", "çor degipdir" diýen sözler jynlar bilen baglanyşyly näsaglyklary añladýar.
Türkmenleriñ arasynda muña meñzeş näsaglyklar "ýeldirgeme", "gözüne gara görünme", "yzyna gara düşme", "erni gyşarma", "eli-aýagy ysman galma" ýaly görnüşde duş gelýär. Nohurly hojalarda şuña meñzeş näsaglyklary okap bejerýän ýörite adamlar bolupdyr.[11]
Esasanam "erni gyşarma", "eli-aýagy ysman galma" çorlar bilen baglanyşdyrylýar.
Çorlar kämahal ruhy taýdan näsaglygy hem alamatlandyrýar. Çorlaryñ "biçura" diýen görnüşi jaýlarda we plýažlarda bolýar, aýal sypatyna girýär. Ol gyzyl reñkli eşikde sypatlandyrlýar. Çorlaryñ "arçura" atly başga bir görnüşi bolsa tokaýlarda gezýär.
"Çötrög" mongol dilinde şeýtan diýmekligi añladýar. Çötrög oýun oýnamany gowy görýärmiş we kimde-kim onuñ bilen oýun oýnamaga razylyk berse, çötrög tä ony öldürýänçä öz gününe goýmaýarmyş.
Ýakut dilinde "erbet ruh" diýmegi anladýan "çugort" sözi bar. Geçirilen barlaglar rus dilindäki "чёрт" sözüniñ türki dillerdäki "çor" sözünden gelip çykandygyny görkezdi.
Rus dilinde "Чёрт" sözi "dowzahda ýaşaýan, şer güýçlere wekilçilik edýän adatdan daşary mahluk, "Şeýtan we Iblis" manysyny berýär. Belarus dilinde-de ulanylan "çýort" sözi rus dilindäki bilen bir manyny berýär.
- Akçora (Akçör): Gowy, hoşniýetli ruh;
- Garaçora (Garaçör): Erbet, betniýetli ruh;
- Bıçura: Ammar jyny;
- Arçura: Tokaý jyny;
- Çorabaş (Çörbaş): Türk we Altaý halk ynanjynda togsan sany goýnuñ derisinden tikilen possuny, segsen sany goýnuñ derisinden tikilen börüginiñ barlygyna ynanylýan jyn.
- Çertegri: Türk we Altaý halk ynanjynda şeýtan düşünjesi bilen bir manyda ulanylýar. Çertegriler çorlaryñ iñ howplusy we iñ erbedidir. Olar adamlara öwezini dolup bolmajak ýitgileri berip bilýärler. Gorkunç çertegrileriñ dürli artykmaçlyklary bolupdyr.
yaklaşık olarak şeytan kavramını karşılar.
- Çoraman (Çöraman): jynlar bilen gidişýän kişilere çöraman diýilipdir. Olar okamak arkaly adamyñ ruhuna aralaşan jyny çykarypdyr. O dünýä degişli mahluklaryñ kemis synaly (bir elli, bir aýakly ýa-da ýarpy kelleli) bolýandygy sebäpli, olar bilen gidişýän kişileriñem añ ýa-da beden taýdan ýarpy bolma ähtimallygy baradaky ynanç giñden ýaýran. Bu ynanç "jyn urma", "ýeldirgeme" ýaly sözler bilen añladylýar. Şonuñ üçin bular ýaly mahluklar bilen iş salyşmak howpludyr.
■ Albanlar
Şeýle-de, ýakut mifologiýasynda erbet ruhly topara "alban" diýilýär. Albanlar albassylar bilen baglanyşykly topardyr. Olaryñ iññän bedroý ýüz keşpleri we atlary bolupdyr.
Albanlar öz janyna kast edip ölen adamlaryñ ruhundan döreýärmiş. Türkmenlerde we beýleki türki halklaryñ ynanjynda öz janyña kast etmegiñ halanylmaýanlygy şu ynanç bilen baglanyşyklydyr. Albanlaryñ tersine bakýan gözlwei we ýokary galgap duran bulaşyk saçlary bolupdyr.[12]
Albassynyñ dowla düşüriji eýmenç aýratynlygy çeper eserlerde täsirli metaforalar üçinem ulanylýar:
"Üstündäki atlylaryñ: "Albassy-da albassy!" diýen gykylyklary bolsa tutuş leşgeri dowla saldy".[13]
■ Albassy sözüniñ başga dillerdäki aýdylyşy
Başgyrtça: Аlbasty
Özbekçe: Аlbastý
Altaýça: Аlsastí
Türkmençe: Аlbassy
Gyrgyzça: Аlbarstý
Nogaýça: Albasly
́Kumykça: Аlbaslý
Balkarça: Аlmasty
́Täjikçe: Аlbasti
Lezginçe: Аlpab
Çeçençe: Аlmazy
ÝagnobiÇe: Аlvasty
Çuwaşça: Алпастă
Sogdça: Olbastý
"Direliş. Ärtogrul" teleserialynda Ümürbegogullary atly türkmen tiresiniñ begi Bekpolat begiñ lakamy hökmünde ulanylmagy bilen "Albassy" sözi gepleşik dilinde hasam işjeñleşen bolsa gerek. Ýöne teleserialda Bekpolat begiñ göterýän Albassy lakamy albassynyñ düýp manysy bilen logiki taýdan çapraz düşýär. Sebäbi ýokarda-da aýdyşymyz ýaly, gazak medeniýetinde baş Albassynyñ erkek jynsda sypatlandyrylmagyna garamazdan, Albasssy - aýal jynsly mahlugyñ adydyr.
__________________________________________
■ Çykgytlar:
[1] "Türkmen diliniñ düşündirişli sözlügi", Aşgabat-2016.
[2] Osman Öde "Gorkut ata hakykaty", makalanyñ saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/gorkur_ata_taglymatynyn_esaslary_1_gorkut_ata_hakykaty/2019-02-23-5408;
[3] "Türkmen diliniñ düşündirişli sözlügi", Aşgabat-1962.
[4] "Türkmen diliniñ düşündirişli sözlügi", Aşgabat-2016.
[5] "Jyn barmy diýen soraga jogaplar", saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/jyn_barmy_diyen_soraga_jogaplar_1/2018-08-09-1854;
[6] Nerremada - ikinjynsly. Hunsa we nerremada sözleriniñ ikisem germofrodit sözüniñ türkmençe garşylygydyr. (Goşmaça maglumat üçin Kakamyrat Ataýewiñ "Ölüp-direlen" romanyna seret);
[7] Kipr türkmenleriniñ taryhy, saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/kipr_turkmenlerinin_taryhy_14_dowamy/2019-04-25-6647;
[8] Robert Tomkinsiñ "Hakykaty gözläp" hekaýasyndan, saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/hakykaty_gozlap/2019-03-31-6230;
[9] Nobatguly Rejebowyñ "Dünýe haçan namart oldy?" powestinden, saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/dunye_hacan_namart_oldy_powest/2018-10-03-2720;
[10] Serdar Ataýew "Mete han" romanyndan, saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/mete_han_romandan_bolek/2018-12-10-3846;
[11] Wladimir Basilow "Nohur hojalary", saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/nohur_hojalary/2019-04-04-6341.
[12] Najiýe Ýyldyz "Sibir türklerinde mifologiýa";
[13] Serdar Ataýewiñ "Gaýym gala" hekaýasy, "Edebiýat we sungat" gazetiniñ 09.03.2007-nji ýyldaky sany, saýtdaky linki:
http://kitapcy.ml/news/gayym_gala_hekaya/2019-05-01-6733)
■ Goşmaça maglumat üçin edebiýatlar:
1). Pertew Naili Borataw, "Türk Mifologiýasy: Oguz-Anadoly-Azeri-Türkmen", "Bilgesu" neşirýaty-2012, Terjime eden Rejep Özbaý;
2). Deniz Karakurt "Türk gepleşik sözlügi", Türkiýe, 2011, e-Kitap (OTRS: CC BY-SA 3.0);
3). Bahaeddin Ögel, "Türk Mifologiýasy";
4). Jelal Beýdili "Türk Mifologiýasynyñ enlopedik sözlügi", "Yurt" neşirýaty.
Internet maglumatlary esasynda taýýarlan:
Has TÜRKMEN.
7
194
sahet_ashyrov
22.12.2020 15:05
GÜLKÜNÇ WAKAJYKLAR
Rezissýor Jon Ford western žanrynda düşüren çeper filmlerine aktýor hökmünde köplenç indeýleri gatnaşdyrypdyr. “Apaçi Forty” atly çeper filmini düşürýärkäler köp sahnalar üçin anyk howa şertleri gerek bolupdyr. Şonda J.Ford nawaho indeýlerinden bolan tebibe onuň howanyň boljak ýagdaýy hakynda atyp berýän pallary üçin ýörite töleg töläpdir. Sebäbi ol tebibiň pal atmasy köplenç dogry çykypdyr. Bu ýagdaý birnäçe wagt dowam edipdir. Emma günlerde bir gün indeý tebip özüniň şu günden beýläk howanyň ýagdaýyny aýdyp bilmejekdigini J.Forda habar beripdir. J.Ford ondan näme bolandygyny soranda tebip film düşürilýän ýerden giden aktýorlaryň biriniň öz radiosynam ýany bilen alyp gidendigini, şol sebäpli-de özüniň indi günde radioda berilýän ertirki günüň howa maglumatyny diňläp bilmejekdigini düşündiripdir.
*****
Bir talyp gyz gijaralar, mikroawtobusda, sürüjä tarap arkasyny öwrüp oturyşyna, ýadaw halda irkiljiräp gelýän ekeni. Şol pille yzda oturan ýolagçylaryň biri, sürüjiden ulagy saklamagy haýyş edipdir-de, gyza ýol kireýini uzadyp: “Şuny sürüjä geçirseňizläň!” diýipdir.
Gyz puly alyp, yzyna gaňrylman sürüjä garşy elini uzadypdyr. Eli sürüjiniň aýasyna degende-de: “Mbäh, bu adamyň eliniň ýylmanajykdygyny!” diýip, içinden geň galypdyr-da, ýolhakyny sürüjiniň aýasyna goýupdyr.
Takmynan bäş sekunt geçenden soň, talyp gyzyň arka tarapyndan sürüjiniň gülküsine düwünýäne çalymdaş sesi eşidilipdir:
-Jigi, bi nä bu ýaşulyň ýylçyryna pul goýaýdyň-la?! Hä?!...
*****
Bir zenan mikroawtobusda düşmeli ýerine ýetip barýarka sebetçesini açanda gapjygyny öýünde galdyrandygyny bilipdir. Ol birbada näme etjegini bilmän aljyrasa-da, derrew özüniň düşen oňaýsyz ýagdaýyndan çykalga tapypdyr. Ol sürüjiden ulagy saklamagy haýyş edipdir-de, sebetçesinden heniz daşy açylmadyk şokolady çykaryp, ony sürüjä uzadypdyr.
Akly ýiti sürüji zenanyň bu hereketiniň manysyna bada-bat düşünipdir. Ol ýylgyrypdyr-da:
-Birje minut, dogan! Munyň köp bolýar, gaýtargysyny al!-diýip, ulagynyň öň gapyrjagyndan bir gysym süýjüni alyp, zenana beripdir.
*****
Ata-enesinden aýratyn, özbaşlaryna ýaşaýan ýaş maşgalada, ilkinji gezek hamyla bolup görýän gelniniň burgusy tutup başlaýar. Äri haýdan-haý “Tiz kömege” jaň edýär-de, gelnine bäbekhanada gerek boljak zatlary jemlemäge başlaýar. Gelnem hem-ä iňňildemäge, hem-de ärin ýene-de nämeleri almalydygyny aýtmaga ýetişýär.
“Tiz kömek” gelýär.
Gelni zemmere mündürip, ulaga daşaýarlar. Soňra äri etek alty ýeň ýedi bolup öýüne ylgaýar-da, iki elinem sebetden dolduryp yzyna gelýär. Onuň getiren ýüküni nähilidir birhili pähimdar haýpygelijilik bilen synlan lukman, başyny ýaýkap soraýar:
-Inim, muny soň yzyna alyp gaýtmak niýetiň barmy? Ýa-da ymykly göçürip dynaýsam diýýäňmi?!
*****
Işde, günorta naharyndan soň kärdeşler üýşüp çaý içýärler. Çaýyň gapdaly bilenem mesawy söhbet edýärler. Oturanlaryň birinden galany zenan. Ol ýeke erkek kişem ölemen hojalykçy. Derçiräp çaý süzüp oturyşyna aýaly bilen bilelikde melleginde saklaýan towuklary, olaryň semizligi, iým iýişleri we ş.m. barada süýjüdip gürrüň berýär. Ony gyzyklanyp diňleýän hatynlaryň birem towuklaryň ýumurtglary barada soramakçy bolup, kärdeşine ýüzlenýär:
-Pylany aga, aýtsaňyzlaň, a siziň ýumurtgalaňňyz ullakanmy?! Uly bolsa has ýokumly bolýa diýip eşitdim...
*****
Alyjy dükana barýar. Seretse, maýonezleriň dürli görnüşlerine 20 göterim arzanlaşyk goýlupdyr. Ol dört sanysyny satyn alýar-da, çykyp gaýdýar. Duralga gelip, awtobusa garaşmaga başlanda göwnüne müňkürlik aralaşyp, satyn alan maýonezlerini barlaýar welin, olaryň ýaramlylyk möhletiniň geçendigini görýär. Ol dergazaba münüp, yzyna haýdaýar. Dükana dolanyp, satyjy gyzyň gözüne dürtäýjek bolup, maýonezleri somlaýar:
-Siziň utanç-haýaňyz bir barmy? Bularyň ýaramlylyk möhleti geçip gidipdir-ä!
Satyjy gyz jinnek ýalam aljyraman, göwnübir jogap gaýtarýar:
-Şonuň üçinem olara arzanlaşyk yglan edildi-dä.
*****
10 ýyl bäri ir ertirden agşama çenli ulagda kireý edýän sürüjiden sorapdyrlar:
-Sen haçan özüň ussat çykandygyňa düşündiň?
-Bir gün agşam işden öýe gelip, el ýuwulýan otagda, unitazda oturanymdan soň howpsuzlyk kemerini dakynmak üçin süpürgiç kagyzyň ýarysyny dagy söklänimde...
*****
Çagalar bagynyň terbiýeçisi ejesine oglanjygyň goňşusynyň miwe şerbetli bulguryna tüýkürendigini aýdyp arz edýär. Ejesi şol tüýküren şerbedini oglanjygyň özüne içirmegi teklip edýär.
Içirýärler.
Ertesi gün terbiýeçi oglanjygyň bu gün iki goňşusynyň şerbetli bulguryna tüýkürendigini aýdýar...
*****
Gulagy çala eşidýän bir garra, aýaly süňkleriňi mäkämleşdirýän serişdäniň düzümini okap berýär:
-Ýarym litr şeraby çüýşä guýuň. Soňra bäş sany ýumurtgany alyp, sabynlap ýuwuň we olary şerabyň içine atyp, ýyljajyk ýerde, tä olar doly ereýänçä goýuň. Soňam şol melhemi günde üç wagtyna bir çaý çemçeden içseňiz süňkleriňiz polatdanam pugta bolar...
-Näme, näme...-diýip kerrewsi garry hatynynyň okap berenini özüçe gaýtalaýar:-“Ýarym litr şeraby ýyljajyk ýerde günde üç wagtyna çaý çemçesi bilen içip, ýumurtgalaňňam sabyn bilen ýuwsaň, süňküň polatdanam pugta bolar” diýýäňmi? Hä?!
*****
Ýokary okuw mekdebinde mugallym biologiýa dersinden söhbet sapagynda talyby gyssaýar:
-Gadyrly talyp, näme geplemeýärsiňiz? Eger-de sowal-jogap alyşmaly möwzugymyz ýadyňyza düşmeýän bolsa, temamyz “Tohumlandyrmak”. Jogap beriň...
Döw ýaly daýaw pyýada ýüzüni sallap durşuna, myňňyldaýar:
-Mollym, şu gün-ä men tohumlandyrmaga tekiz taýýar dä ýaly...
Çeşmesi: https://shytok.net/anekdots/prikolnye-istorii.html. 21.12.2020ý.
7
231
