enes_∞
10.09.2024 12:51
Siz nähili terbiýäni miras galdyrýarsyňyz?
Çölde ýaşaýan bir garyndaşymyňka görme-görşe barýardym. Bir sebäp bilen düýämden düşüp, ilerräk ýöränimem şoldy welin, düýäm patanaklap gaçyp ugrady. Men hem etek alty-ýeň ýedi, düşdüm yzyna. Agşama çenli kowalap, sütünim süýndi. Ahyry-da, bir çatmanyň öňünde duran düýeleriň arasyna goşuldy. Men hem açlykdan we teşnelikden ýaňa, şol ýerde ýykylyp galdym. Çatmadan çykan bir zenan meniň bu gözgyny halymy görüp, iki elini bykynyna urup:
– Sen kim, näme işläp ýörsüň bärde? – diýip sorady. Men:
– Garyndaşlarymyňka barýardym. Düýämi gaçyrdym, ahyry şu ýere gelip durdy. Uzynly gün yzynda selpäp, gymyldamaga mejalym galmady – diýdim. Zenan ýüzüni kürşerdip:
– Hudaý beren çöle sygmadyňmy? Biziň myhman kabul etmäge ýagdaýymyz ýok… – diýip, çatmasyna girip gitdi. Desterhan ýazyp, çagalary bilen nahar iýmäge başlady…
Az salym soňra adamsy gerdenine bir halta ýükläp geldi. Haltany egninden düşürip, töweregine garanjaklanda, meni gördi. Derrew ýanyma gelip, dikelmegime kömek etdi. Hal-ýagdaýymy sorady. Men oňa-da:
– Düýämi gaçyrdym. Şu ýerde saklandy. Essim aýylyp, şu ýerde ýykylyp galdym – diýdim. Ol ýigit:
– Görgi baryny görüpsiň. Myhmana hyzmat etmegiň sogaby uludyr. Hany, gel – diýip, meni öýüne çagyrdy. Saçagyň başynda oturtdy. Nesibämde baryndan garbananymdan soňra çölde başyma düşenleri, düýämiň gaçyşyny, ony yzarlaýşymy gürrüň berdim. Soňra, öý eýesi düýeleriniň arasyna baryp, meniň düýämi idip çykardy. Şol ýerde-de soýup, gözümiň öňünde etinden kebap pişirdi. Bile oturyp, şol kebapdan iýdik. Ertesi ir bilen ýola düşmek islänimde, düýämiň etinden ýol azygy taýýarlatdy. Soňra bolsa, öz düýeleriniň arasyndan iň naýbaşylaryndan biriniň owsaryny elime tutduryp, “Al, indi bu seniň düýäň, nesip etsin. Gözleýän garyndaşyňka-da sag-aman bar” diýdi. Ep-esli ýere çenli ugratdy. Ýöne, bu aralykda, ilki maňa nahar bermedik aýaly-da hüňürdäp, adamsyna agzyna gelenini aýtdy.
Men çölde agşama çenli garyndaşymyň öýüni gözledim, emma tapyp bilmedim. Şol agşam ýene bir çatmanyň golaýynda goş ýazdyrmaly boldum. Bu gezek-de çatmadakylardan meni ilki gören bir zenan maşgala boldy. Ol edep bilen: “Kim bolarsyňyz?” diýip sorady. Men “Garyndaşyny gözleýän bir myhman” diýdim. Bu zenan öňki zenanyň tersine, myhmana hezzet-hormat etmegiň sogaplary barada gürrüň edip, maňa nahar we suw iberdi… Şol wagt hem adamsy ýetip geldi. Myhmana nahar berýändigini gören erkek kişi: “Sen öz garnyňy bir ibaly doýrup bilýäňmi, myhmana hödür-kerem eder ýaly?” diýip, aýalyna azgyrylyp ugrady.
Örän geňdi. Ilkinji baran öýümde zenan husyt, bu öýde bolsa erkek husyt. Onsoňam, ol husyt zenan bilen bu husyt erkek bir-birlerine örän meňzeşdi. Bulary aňymda aýlap durkam, husyt kişi ýanyma geldi. Oňa bu geň hadysany gürrüň berenimde, gülüp, şeýle diýdi:
– Ol çatmada saňa nahar bermedik husyt aýal meniň uýamdyr. Bu çatmada saňa nahar iberen aýal-da, şol jomart erkegiň uýasydyr. Her kim öz ömrüniň dowamynda maşgaladan alan terbiýesini dowam etdirýär. Biziň maşgalamyzdan bize garasöýmezlik, husytlyk terbiýesi, olara-da maşgalasyndan jomartlyk, myhmansöýerlik terbiýesi miras galypdyr. Bu ýerde geň zat ýok. Bary maşgala terbiýesi bilen baglanyşykly zatlar.
Eziz agzalar, indi bolsa, geliň özümize şu sowaly berip göreliň:
– Biz çagalarymyza nähili görelde görkezýärkäk? Olara nähili terbiýäni miras galdyrýarkak? Asyl pikirlenmeli meselelerden biri-de şu bolsa gerek.
15
76
enes_∞
10.09.2024 08:57
![]()
Ertirlik üçin energiýa
Käbir adamlar işe baýramçylyga gelen ýaly bolup bütin gün ýöredilen ýaly zähmet çekýär. Beýlekiler bolsa gamgyn, ukydan doýmadyk ýaly we irdenden ýadaw ýaly görünýärler. Bu görgüli üçin iş has agyr borç we ýesirlik bolup durýär: güýji düýbünden ýok, durmuşa bolan gyzygy hem ýitdi. Bu görgülä nädip kömek edip bolar.
Energiýany (güýji) köp çeşmelerden alyp bolar: tebigat güniň we suwyň energiýasyny berýär, dostlar ýylylyk bilen kömek edip bilerler. Iň peýdaly iýmitler hem energiýa berip bilerler, olary daçada ýa-da ýakynda ýerleşýän dükanda nitrat tester we öz paýhasyňyzy ulanyp tapyp bilersiňiz. Arassa energiýanyň bu çeşmelerini ulanyp ýadawsyz we keselsiz talaba laýyk, uzak ýyllap owadan daşky sypatyňyzy saklap ýaşap bilersiňiz.
Ertirlige näme bişirmeli? Howlugýan adamlar buterbrodlary, gowurlan ýumurtgalary we başga gurak iýmiti oýlap tapdylar. Şular ýaly jan saglygy we bütin iş gün üçin energiýa bilen üpjün etmeýär. Bu iýmitiň peýdasy-zyýany barada howlugýan adamlar diňe aşgazanlary tutup başlanda ýa-da depressiýa agyr güýç bolup üstlerine düşende pikir edip başlaýalar. Sagdyn ertirligiň esasy kadasy-diňe ekologiki tarapdan arassa iýmiti ulanmak we gyzgyn nahar bişirmek. Iň gowysy-bu gyzgyn seçelenip duran kaşanyň uly bolmadyk paýyny iýmek. Onda ene topragyň we her bir sümmüli ýyladýan güniň energiýasy bar. Ýaltanman agşamlyk daryň, greçiha ýarmasynyň ýa-da şalyň bir penjesini arassa suwa bastyryp goýmaly, şonda irden ony ýöne gaýnadaýmaly bolýar. Şeýle kaşanyň her bir çemçesi saglyk we güýç berer.
Indiki kada-ertirlige kofe däl-de çaý içmek. Iň gowysy gök ýa-da otly çaý içmek (olary tandemde hem ulanyp bolar). Ýöne oty saýlamkda örän ünsli bolmaly. Melissa, duşisa we narpyz has-da agşamlyk nahara laýyk bolar: olar gowşadýar we uka gidirýär. Irden bolsa- zweroboý, itburun, ewkalipt, limonnik gök çaýyň bir penjesi bilen gözellik we işjenlik goşar. Ýuwaşlyk we ruhubelentlik bilen içmeli. Ýene bir ertirlik üçin tagamly nahar-pasyllar boýunça gök önümler we miweler. Olaryň ählisi toprak we gün bilen gatnaşykda bolýarlar we olaryň energiýasyny bizi bermäge taýýar. Hamyrdan taýýarlanýan önüm we içlekliler, süýjilerwe kökeler- rehimsiz ýakymsyzlyk . Ýöne irden şokoladyň birje bölejigini iýseňiz energiýa bilen üpjün eder we lezzet berer.
Turkmenportal
9
28
enes_∞
09.09.2024 19:47
Braýl näme?
Braýl – bu batyl adamlar üçin güberçekli nokatlardan düzülen harplar bolup, el degirmek arkaly okamaga we ýazmaga ýardam edýän ulgamdyr. Şeýle hem Braýl dyngy belgili deňlemeleri we harplar toparyny görkezýän nyşanlary öz içine alýar. Braýl elleriň her setirini yzysüre çepden saga gymyldadyp okalýar. Adatça elleriň ikisi hem okalyş pursatynda işjeň gatnaşyp, esasan-da süýem barmak bilen yzarlanýar. Erkin okaýşyň ortaça tizligi minutda 125 söz bolsa, kämil okyjylaryňky minutda 200 söze barabardyr. Braýl elipbiýini ulanmak bilen kör adamlar ýazgylara doly manysy bilen düşünýärler. Mundan başga-da, olar ýazgyda duş gelýän dyngy belgilerini, paragraflary we bellikli jümleleri aňşyryp, saz notalary we tagta oýunlaryndan arkaýyn peýdalanyp bilýärler. Görmekden mahrum galan okyjylaryň işini aňsatlaşdyrmak üçin ençeme usullar barlanyp gelinse-de, köpüsi çap edilen görnüşdäki harplar bolupdyr. Braýl ulgamynyň şowly çykmagy onuň göreç üçin däl-de, eliň duýgulary göz öňünde tutulyp döredilmegidir.
Braýlyň taryhy 1800-nji ýyllara çenli baryp ýetýär. Napoleon Bonapartyň goşunynda hyzmat edýän Çarlz Barber “tümlükdäki okaýyş” atly özboluşly ulgamy emele getirmegi gijelerine esgerleriň biri-biri bilen imi-sala gürleşmegine hemaýat beripdir. Harby weteran bolmak bilen, ol ençeme esgeriň gije hat-petek okamak üçin çyrany ýakýandyklary sebäpli öldürilendigine şaýat bolupdyr. Çyranyň ýagtysy duşman goşunyna fransuz esgerleriniň nirede gizlenýändigini görkezip, köp ýitgilere sezewar edipdir.
Lui Braýl 1809-njy ýylyň ýanwar aýynyň 4-ne Fransiýanyň Kupwreý obasynda dünýä inýär. Ol heniz çagaka kakasynyň bizini oýnap, tötänden gözüne sokýar-da kör bolupdyr. 11 ýaşynda Braýl Çarlz Barberiň “tümlükdäki okaýyş” ulgamyndan ylham alyp, oňa egindeşlerine ýazgy arkaly habarlaşmaga peýdaly bolar ýaly üýtgeşiklik girizipdir. Bir ýyl öň ol Parižiň milli institutyna kabul edilip, indiki 9 ýylyny özüniň adyna öwrülen, Braýlyň güberçek nokatly harplaryny kämilleşdirmek bilen geçiripdir. Wagtyň ötmeginde Braýl ahyry bütin dünýäde tanalyp, görmek ukybyny ýitiren kişilere ýazmak sowadyny bermekde ilkinji ädim hasaplanypdyr. Lui Braýlyň mirasy millionlarça batyl adamyň durmuşyny özgertdi. Häzirki wagtda, Braýl ýazgysy köp sanly dillere terjime edildi. Jenap Lui oýlap tapyşynyň şeýle ägirt sepgitlere ýetip, onlarça ýylyň dowamynda sansyz-sajaksyz kör adama sowatlylygy öwredendigine we hyzmatyna uly baha berilýändigine buýsanardy. Görmekden ejir çekýän kişileriň hem adaty adamlar ýaly okap bilim almaklary juda täsir oýaryp, okuwda we işde adamlaryň üstünlige ýetmeklerine uly goşant goşdy.
Taýýarlan Aýjemal Gurbanowa
14
74
enes_∞
09.09.2024 16:19
Gurtmy ýa tilki?
Islendik adam haýyr işi bitirmek niýeti bilen bir ýere gidip gelende, «Gurtmy ýa tilki?» diýlip soralýar. Gaýdyp gelen adam «tilki» diýip, jogap berse, işiň bitmändigini, «gurt» diýip jogap berse welin, niýet edilen haýyr işiň bitendigini, amala aşandygyny hemmeler soramazdan bilýär. Haýwanlary haýyr we şeriň düşünjesinde aňlatmak 7-8 müň ýyl mundan ozal dörän totem (haýsydyr bir haýwana Hudaý hökmünde sežde etmek) düşünjesi bilen baglanyşyklydyr. Ata-babalarymyz has gadymy döwürde möjege Hudaý hökmünde sežde edip, ony ähli ýagşylygyň haýryň gözbaşy hasaplapdyrlar. Häzirki günlerimizde möjek wagşy-ýyrtyjy haýwan hasaplansa-da ony haýyr işiň bitendigi hökmünde alamatlandyrmak ata-babalarymyzyň gadymy ynanjynyň şu günki beýanydyr. Gadymy totem düşünjesi boýunça her halk bir haýwandan gelip çykan hasaplapdyrlar. Biziň Oguz ata-babalarymyz bolsa, özleriniň gelip çykyşyny möjek bilen baglanyşdyrypdyrlar. Hut şonuň üçinem ata-babalarymyz möjegi görmegi-de ýagşylyga ýorup: «Gurt gördüň – gut (bagt) gördüň» diýip aýdypdyrlar.
Tilki sözüniň ýamanlyga ýorulmagy bolsa, tilki mekir-hilegär hasaplanypdyr. Ýöne tilki näçe hilegärem bolsa, onuň öz hile-mekirliginiň pidasy bolýandygy hakyndaky düşünje ata-babalarymyzyň arasynda höküm sürüpdir. Şonuň üçinem öz mekirliginiň gurbany bolýan tilki halkymyzyň içinde halanmaýar.
«Gurtmy ýa tilki?» diýlende, «tilki» diýlip, jogap berilse, işiň bitmändigi aňlanylýar hem «Bähbit bolsun» diýlip, jogap berlip, işi bitmedik adama duýgudaşlyk edilýär.
Gadym Ata sözlermiz☘️☘️☘️
19
159
enes_∞
08.09.2024 23:52
Gadym olceg birlikleri
Şu ýerde agzalan ölçeg birlikleriniň käbiriniň, meselem, sere, ker sere, agsak sere diýen ýaly birnäçe görnüşleriniň bardygyny biz ozal belläp geçdik. Şonuň ýaly, menzil ölçeg birliginiň-de birnäçe görnüşi bar. Olar: pyýada menzil, atly menzil, kerwen menzil.
– Hany, Weýeňňam bu ýerden daşmy, ýakynmy? – Weýeňňam atly menziline bir menzil, pyýada menziline
iki menzil («Görogly»).
Ýer, suw göwrüm ölçeg birlikleri.
Häzirki wagtda ýer, suw ölçeg birlikleri diňe çeper edebiýatda duş gelýär diýäýmeseň, durmuşda ulanylmaýar diýen ýalydyr.
Tanap – 0,25 gektar, uzynlygy 90 ädim, ini 45 ädim;
Tanap – 400 kwadrat gulaçdan 3600 gulaja çenli;
Suw – 3 sagatlyk suw nobaty;
Keleme – dört suw;
Serkar – sekiz suw (bir gije-gündizlik suw nobaty);
Bükdürme – iki epleme, ýagny bir gün ýa-da bir gije nobat.
«Ýigrimi bäş günde aýlanjak nobata ekin çydajak gümany ýokdy. Şonuň üçin bükdürme edip, suwy on iki ýarym
günden aýlamakçy bolupdy» (B. Kerbabaýew).
Tanap ölçeg birligi hemme ýerde bir meňzeş däl. Meselem, Mary welaýatynda tanap 2000 kw.m bolan bolsa, Daşoguzda 2500 kw.m kabul edilendir (Seret: «Справочник мер и весов». M.-Л., 1936, 77 стр.).
Agyrlyk ölçeg birlikleri.
Ozalky wagtda ulanylan agyrlyk ölçeg birlikleri häzir hem durmuşda ýaşulularyň dilinde, çeper edebiýatda duş gelinýär. Mysal üçin, Mätäjiniň «Gözel» atly goşgusynda şeýle setir bar:
Gadagyňa müň tümen baha guraly, gözel.
Indi köne agyrlyk ölçeg birliklerini häzirki wagtda ulanylýan gram ölçeg birlikleri hasabynda deňeşdiriň:
Çärýek – 1,2 gram.
Mysgal – 4 çärýek.
Agry – 62,5 gram.
Gadak (kirbeňke) – 90 mysgal.
Siri – 1,325 gadak – 8 agry.
Pensiri – 5 siri.
Däsiri – 10 siri.
Sisiri – 30 siri.
Put – 40 gadak.
Batman – 53 gadak.
Harwar – bir eşek ýüki.
Serwer – bir düýe ýüki.
Bellik: Agyrlyk ölçeg birligi batman dürli ýurtlarda üýtgeşik bolup, onuň 8 putdan 11 puta çenli agyrlygy bar. Ondan başga-da, halkymyz geçmişde rupyýa, tümen, tylla ýaly pul birliklerini-de ulanypdyr.
Çeşme: Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan taýýarlanan, 11-nji synplar üçin “Özüňi alyp barmagyň medeniýeti” dersi boýunça okuw kitaby
13
70
enes_∞
08.09.2024 23:50
Gadym olceg birlikleri
(Baýramdurdy Berdiýewiň makalasy esasynda)
Türkmen halky geçmişde öz milli ölçeg birliklerini ulanypdyr. Häzirki ulanylýan kilometr, metr, santimetr ýaly uzynlyk ölçeglerinden öň olara derek adamyň synalarynyň, barmaklarynyň, eliniň, aýagynyň we şuna meňzeşleriň uzynlyklary ulanylypdyr. Ol ölçeg birlikleriniň atlary çeper edebiýatda, şeýle-de oba ýerlerinde ýaşuly adamlar tarapyndan häzir hem ulanylýar.
Uzynlyk ölçeg birlikleri.
Çeper edebiýatda we durmuşda köplenç barmak, sere, agsak sere, ker sere, garyş, daban, gez, gary, gulaç, sala gulaç, hada, persah (farsah), agaç, menzil (mezil hem diýilýär) ýaly uzynlyk ölçeglerine duş gelýäris.
Käbir mysallar:
Garyş boýly sere satan. (Mätäji)
Saçy sala gulaç. (Mätäji)
Saçyň sanar men gulaçlap. (Mollanepes)
Ýüz kyrk alty müň agaç. (Magtymguly Pyragy)
Dört müň persah Ýemen, bir müň-de Bulgar. (Magtymguly Pyragy)
Geýip gider alty gary bizleri. (Seýdi)
Halnazaryň hadasynyň käýerde gysgalyp, käýerde uzalýandygyny Artyk aňdy. Arçynyň obasy Halnazaryňkydan ýarym menzil ýokardady.
Şu ýerde getirilen ölçeg birliklerinden başga-da, birnäçe birlik duş gelýär. Meselem, gözýetim, sesýetim, tagan aýak we ş.m. sözlere gepleşikde häli-şindi diýen ýaly duş gelýäris. Indi ýokarda getirilen ölçeg birlikleriniň häzirki wagtda ulanylýan metr ölçeg birligi bilen deňeşdireliň:
Barmak – 2 sm.
Sere – başam barmak bilen süýem barmagyň arasyndaky iň uzyn aralyk, takmynan, 19 sm hasaplanylýar.
Agsak sere – orta barmak bilen süýem barmagyň arasyndaky iň uzyn aralyk, takmynan, 12 sm.
Ker sere – külembike bilen süýem barmagyň arasyndaky iň uzyn aralyk, takmynan, 15 sm.
Garyş – başam barmak bilen külembike barmagyň arasyndaky iň uzyn aralyk, takmynan, 22 sm.
Gez – eliň barmagynyň ujundan tirsege çenli aralyk, iki garyş ýa-da 44 sm.
Gary – gerlen eliň barmagynyň ujundan döşe çenli aralyk, 2 gez ýa-da 88 sm.
Gulaç – gerlen iki eliň barmaklarynyň ujuna çenli aralyk, 4 gez.
Sala gulaç – gerlip, arka tarap mümkin boldugyça öwrülen elleriň barmaklarynyň ujuna çenli aralyk.
Hada – 1–3 gulaç.
Agaç – 12000 ädim, takmynan, 9 km.
Persah – takmynan, 6–7 km.
Menzil – bäş agaç ýa-da 25–45 km.
Daban – 27 sm.
Dovamy👆👇
13
72
