Guller___
27.08.2024 01:22
Ýylan barada.(Surata ünsli serediň!)
Ýylanyň zäherine ofiditoksin diýilýär. GDA-nyň çäklerinde ýylanlaryň 58 görnüşi bolup, şolardan 11-i zäherli hasaplanylýar, Türkmenistanda ýylanlaryň 30 görnüşi bolup, şolaryň 4-si zäherlidir. Ýylanlaryň çöllerde, daglarda, düzlüklerde, suwda ýaşaýanlary bolup, olar tebigatda işjeň ýaşaýşy alyp barýarlar, mör-möjekleri, garynjalary, eşekýassyklary, kyrkaýaklary, syçanlary, hažžyklary, alakalary, gurbagalary, gurlawuklary, guşlary, balyklary we beýleki gemrijileri awlamak bilen, olaryň sanyny kadalaşdyrmakda sanitar bolup hyzmat edýärler. Ýurdumyzda duşýan ýylanlar Günorta-Gündogar Aziýada we Günorta Amerikada duşýan anokondalardan, torjumak pitonlardan 4-5 esse kiçidir we keltedir. Türkmenistanda iň uly we uzyn gara-gaýçak ýylandyr, onuň uzynlygy 2 metr 45 santimetr, agramy 3 kg-a ýetýär. Iň kiçi ýylan körýylan bolup, uzynlygy 35-40 sm, agramy 10-12 grama deňdir.
Ýylanlar hemişe adamlary howatyrlandyrýar, esasan-da, kepje- baş, alahöwren, göklors we galkanburun, sebäbi olaryň zäherli dişleri has gowy ösendir. Okýylanyň, garabaşýylanyň, gömülgeniň, eýran pişikgöz ýylanyň hem zäherli dişleri bardyr, ýöne dişleri ýokarky äňiniň düýbünde ýerleşeni üçin adamlary we haýwanlary çakyp bilmeýärler. Çakan ýagdaýlarynda hem howply däldir. Kepjebaş (kobra) uzynlygy 2 metre ýetýän, melemtil, garamtyl-goňur reňkli, ýaş kepjebaşlarda arkasynda kese geçýän zolaklar bolýar, şol döwürde olar zähersiz ala ýylana meňzeş bolýar, soňra zolaklar solup ýitip gidýär. Olar daglaryň belentliklerinde, eňňitlerinde, baýyrlyklarda, derýalaryň ýakalarynda, sähralarda ýaşaýarlar. Çägeli çöllerde syçanlaryň hinleriniň golaýynda; toýunsow çöllerde, ösümliksiz takyrlarda duşýar. Harabalyklarda, ýap boýlarynda, hatda ilatly ýerlerde gabat gelýänleri hem bolýar. Howanyň yssy wagty 2 metre çenli= bolan çöldäki gyrymsy agaçlaryň üstüne hem çykýar.
Kepjebaşyň zäheri ýeňil bulanýar, şepbik sary reňkli, yssyz, neýtral reaksiýaly suwuklyk. Täze alnan zäher we onuň suwdaky ergini durnuksyz, adaty şertde 3-5 günüň dowamynda zäherliligini ýitirýär. Biologiki täsirliligini ýitirmezlik üçin ýylanyň zäherini ampulada doňdurmak usulynda birnäçe ýyl saklap bolýar. Kepjebaşyň zäherinde albumin, globulinler, albumozalar, kalsiý we magniý duzlar, hloridler, fosfatlar, musin, fermentler bolýar. Zäher suwda, gliserinde, spirtde, kislotalarda, aşgarlarda ereýär. Kobrotoksin ady bilen neýrotoksin we gemorragin saklanýar. Zäheri neýrotoksik, gemolitik we damarlary giňeldiji täsirlerinde arterial basyş peselýär, ganyň damarda lagtalanmasy ýokarlanýar, fibrin sapajyklar emele gelýär. Kobrotoksin öýjükleriň biomembranasyna täsir edip zäherlenmäni döredýär. Fosfolipaza öýjüklerdäki mitohondrileriň gabyk örtügini bozup adenozintrifosfotazanyň boşamagyna getirýär we öýjüklerde dem alşy bozýar.
Alahöwren, göklors, galkanburun çakanda ýylanlaryň çakan ýerleri gyzarýar, agyrýar, sowuk der çykýar, gyzdyrma, ýürek bulanma döreýär.Ýylan çakanda daňmak, ot basmak, spirtli içgileri bermek zäherleneniň ýagdaýyny ýaramazlaşdyrýar we heläkçilige getirýär. Ýylan çakan ýerini sorup dökmek, kofe, çaý we beýleki suwuk içgileri bermek peýdalydyr.
Uzakberdi Gulçarow
14
83
Guller___
26.08.2024 15:29
Ýaşalmadyk ömür, degmedik syýa,
Çaga çalarmadyk asman mysaly.
Iň kämil, iň tämiz, iň sap kapiýa
Düýrlärsiň göýä ol kagyzmy haly.
Çaga – akja kagyz, suwdanam dury,
Sen häzir dymsaňda aňarlar derdiň.
Hawa, sen, begdenem, handanam uly
Saňa düşünmezler ulalyberseň.
Ak kagyzdan ýelken açdyň durmuşa,
Gark etmez ummanyň hiç bir gomlary.
Çaga ädimleriň çalymdaş guşa
Aslynda hemmäniň birdir gamlary.
Gel gaşyma, seret hany gözüme,
Hem ýylgyr arassa duýgulaň bilen.
Aram tapjak argynlykdan bir salym
Görmersiň başga gün gaýgydan gülen.
Takat bersin köňle, çaga kuwwatyň,
Ýatladyp dünýäniň iň zor merdini.
Ýagtylt ýürekdäki ajy zulmatym,
Çaga bilen eredip bor her kimi.
Bagyşla, akja kagyz, ýalňyş ýazaýsak,
Galam alyp, haýdaberýäs bir bada.
Çaga aklyň bilen düşünýäň häzir
Düşünmersiň ulalansoň köp zada.
Seýran Otuzow
12
70
Guller___
25.08.2024 13:15
Balyk barada.
Balyk aşa doýgun beloklaryň çeşmesidir. Şeýle ýagdaýda, belokda beden üçin wajyp bolan aminokislota düzümleri örän köp mukdarda bolýar. Olar bolsa öz gezeginde myşsalaryň gurluşynda, süňkleriň, dokumalaryň sagdynlygyny saklamakda möhümdir. Şeýle-de, balyk etiniň düzümi ýarymdoýgun ýag kislotalaryna hem baýdyr.
Belli bolşy ýaly, balygyň peýdalylygyna onuň düzümindäki omega-3, omega-6 ýagly kislotasy bilen baha berilýär. Elbetde, balyklaryň dürli görnüşlerinde omega – 3 kislotasynyň mukdary deň gelmeýär. Onuň ýürek-damar keselleriniň öňüni alýandygy hem-de beýniniň işine oňaýly täsir edýändigi bellidir. Muňa garamazdan, häzirki wagtda berhiz saklaýanlaryň arasynda ähli ýaglardan, şol sanda omega – 3 ýagly kislotasyndan hem saklanmalydygy barada ýalňyş pikir bar. Fransiýaly alymlaryň geçiren soňky barlaglary bu ýagyň berhiz saklananda hem kabul edilmeginiň zyýanynyň ýokdugyny görkezdi.
Balyk fosfora, kalsiýa we demire örän baý hasaplanýar. Şeýle-de, emeli usulda ýetişdirilen balyklardan tebigy balyklaryň peýdaly aýratynlyklarynyň ençeme esse ýokarydygyny unutmaly däldir. Hünärmenler agyr fiziki işler bilen meşgullanýan adamlara hem-de türgenlere ýaglylygy ýokary bolan balyklary iýmegi maslahat berýärler. Sebäbi, şeýle balyklardaky omega – 3 myşsalardaky gan aýlanyşygyny gowulandyrýar, bedeniň çydamlylygyny artdyrýar, hereketjeňligi ýokarlandyrýar hem-de sowuklamanyň öňüni alýar.
Hünärmenleriň bellemegine görä, balyk eti gury ýerde ýaşaýan haýwanlaryň etlerinden has-da peýdalydyr. Ösüp gelýän çagalaryň iýmitinde balyk we deňiz önümleriniň bolmagy hökmandyr. Olaryň yzygiderli kabul edilmegi görüş ulgamynyň has-da gowulanmagyna, ýatkeşligiň we ünslüligiň ösmegine peýdalydyr.
Baýram Ahmedow
10
43
Guller___
23.08.2024 15:59
Her bir türkmeniň öýüne baranyňda, derwezäniň ýa-da öýe girilýän gapynyň ýokarsynda bir bogdak üzärlige gözüň düşýär. Türkmenler üzärligi örän mukaddes saýypdyrlar, onuň oty ýaman gözlerden goraýar diýip düşünipdirler. Şeýle hem üzärligiň otundan dürli mör-möjekleriň, hatda ýylanyň hem gaçýandygy subut edildi. Üzärlik oty tütedilende bolsa mikroblaryň gyrylýandygy anyklanyldy. Ata-babalarymyz ony çogdamlap öýlerinde wagtal-wagtal tütedip, tüssesini töwerege ýaýradypdyrlar. Şeýdip birnäçe ýokanç keselleriň ýokuşmagynyň öňüni alypdyrlar.
Üzärlik iki maksat bilen, ýagny, dermanlyk häsiýeti üçin we boýag hökmünde ulanylypdyr. Ol üzärlikler maşgalasynyň adybir urugyna degişlidir. Onuň boýy 30-50 santimetr bolup, köpýyllyk otjumak ösümliklere degişlidir. Ol suwsuzlyga örän çydamly ösümlikdir. Şonuň üçin ol diňe gurak ýerlerde bitýär. Türkmenistanda onuň diňe bir görnüşine gabat gelinýär.
Ol aprel-maý aýlarynda gülleýär, iýun-awgust aýlarynda bolsa tohumlaýar. Üzärligiň kökleri topragyň has çuňlugyndaky suwlardan içip bilýär. Adamlar syýahata gidenlerinde müň derdiň dermany bolan üzärlige örän seresaply çemeleşmelidirler. Birinjiden, ýaz aýlarynda heniz ýetişmedik üzärlikleri göklügine ormaly däldir. Tomsuň ahyrky aýlarynda ýada güýz aýlarynda üzärlik ösümligini derman serişdesi hökmünde ýygmaga rugsat edilýär.
Ikinjiden, üzärlik ösümligini basgylamaly däl, güllerini ýolmaly däl.
Üçünjiden, üzärlik ösümligini ýyganyňdan soňra, kölegede guratmaly. Günde goýlan üzärlik dermanlyk häsiýetini ýitirip biler. Guradyp goýlan üzärligi uzak wagtlap saklamak bolýar. Bu ösümlik 3-4 ýyllap dermanlyk häsiýetini ýitirmeýär. Bu barada hormatly Arkadagymyzyň 《Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri》 atly kitabynyň 1-nji jildinde takyk maglumatlar berilýär.
Üzärlik ösümligini gorap saklamak we nesilden-nesle geçirmek Türkmenistanyň Tebigaty goramak jemgyýetiniň işgärleriniň gözegçileriniň, şeýle hem, işjeň agzalarynyň watançylyk borjy bolup durýar. Garagum sährasynda ojar, sazak, ýowşan, gandym, borjak ýaly ösümlikler bilen bir hatarda üzärligiň hem tokaýlyklary bar. Esasy bellemeli zat üzärligi ajy bolansoň haýwanlaryň köpüsi iýmeýärler. Mör-möjekler ondan gaçýarlar diňe çöl gämisi bolan düýeler üzärlik ösümligini iýýärler.
Bilbil Gurbangeldiýewa
11
21
Guller___
22.08.2024 09:53
Edep-terbiýe barada.
Belli bolşy ýaly, jemgyýetiň berkligi, döwletiň berkararlygy maşgalanyň jebisligi bilen özara baglanyşyklydyr. Maşgalanyň abraýy onda terbiýelenýän çagalaryň edep-terbiýe kadalaryny berjaý edişine, daş-töweregindäkiler, ilkinji nobatda bolsa ene-atasyna we beýleki maşgala agzalaryna bolan edepli gatnaşygy bilen ölçenilýär.
Şu pikirden ugur alsak jemgyýetiň bagtyýarlygy, döwletiň berkararlygy ýaş nesle maşgalada berilýän terbiýä hem baglydyr. "Eklemek borçdur, çörek bermek borçdur, terbiýe bermek bolsa iki esse borçdur" diýen pähime eýerýän türkmen maşgalasynda çaga terbiýesinde ownuk zadyň ýokdugyny görkezýär.
Türkmen halkynyň durmuşynda asylly ýörelgeler bar. Şol ýörelgeler, däp-dessurlar maşgaladan başlanýar. Ýaş nesillere berilýän terbiýäniň özeninde milli we asylly ýörelgelerimiz saklanyp galýar. Halkymyz ýaş nesilleri terbiýelemäge hem aýratyn üns beripdir.
Esasan hem ýaşlary terbiýelemegiň milli mekdebi kemala gelipdir. Şeýle milli ýörelgeleri edebi çeşmelerimizden, halk döredijiliginden aýdyň görmek bolýar. Hormatly Prezidentimiziň tagallasy bilen çap edilen «Paýhas çeşmesi» kitabynda edep-terbiýe barada ençeme nakyllar bar: «Akylly ogul hem edep, hem talap», «Akylly ogul — hümmetli, akylly gyz gymmatly», «Edebiň ýagşysy — salam bereni, Ýakynlyk ýagşysy — baryp-geleni», «Edep başy — dil», «Edep — bergidir, bermedige — görgüdir».
Görnüşi ýaly, pähimdar pederlerimiziň döreden nakyllarynda hem edep barada parasatly pikirler beýan edilýär. Şonuň üçin hem ata-babalarymyz ýaş nesilleri pähimli sözler bilen terbiýeläpdirler. Bu bolsa olaryň aň-düşünjeli bolmagyna, çeper sözli bolup ýetişmeklerine oňat ýardam edipdir.
Häzirki wagtda ýurdumyzda halkymyzyň asylly ýörelgelerine eýerip, mynasyp nesli kemala getirmek babatda uly işler alnyp barylýar. Orta mekdeplerde mekdep okuwçylarynyň arasynda ýörite zähmet sapaklaryndan oglanlara ussaçylyk işleriniň, gyzlara bolsa, ene-mamalarymyzdan miras galan el işleriniň we aşpezlik sungatynyň öwredilmeginiň hem, ýaşlarymyzy terbiýelemekde uly ähmiýeti bardyr. Bu bolsa, ýaşlaryň Watana bolan söýgüsini has-da berkidip, geljege bolan ynamyny artdyrýar. Halkyň ýaşaýyş-durmuşy bilen deň derejede ösüp, edep-terbiýe kämilleşýär, arkama-arka dowam edýän ýörelgelere öwrülýär.
Terbiýäniň ýene bir görnüşi köp kitap okamaga bolan söýgini döretmek, kitap okamagy endik etmegi öwretmek bolup durýar. Akyldarymyz Magtymguly Pyragy bu barada «Kitap okan gullar magnydan dokdur» diýip belleýär. Ýaş nesillere entek çaga döwründen kitap hakynda düşünje bermek maksadalaýykdyr. Bu ýaşda ertekili kitaplar okalyp berilýär we çaga okamagy öwrenende, ol erteki okamaga höweslendirilýär.
Baýmyrat Ödäýew
18
15
Guller___
22.08.2024 00:52
Öň belläp geçişimiz ýaly, "kompýuter" sözi türkmen dilinde "hasaplaýjy" diýmegi aňladýar. Kompýuter ilkibaşda döredilende diňe hasaplaýyş işleri üçin niýetlenen enjam bolupdyr. Kompýuterler arifmometrlerden we beýleki hasaplaýyş enjamlaryndan (hasap taýajyklaryndan, logarifm çyzgyjyndan we ş. m.) düýpli tapawutlan-ýarlar. Eger arifmometrler we beýleki hasaplaýyş enjamlary diňe käbir hasaplaýyş amallaryny (goşmak, aýyrmak, köpeltmek, bölmek we ş. m.) ýerine ýetirip bilýän bolsalar, kompýuterler adam tarapyndan düzülen maksatnamalar esasynda dürli maglumatlary ýygnamaga, saklamaga, gaýtadan işlemäge, ýaýratmaga ukyplydyr. Bulardan başgada kompýuterler başlangyç, aralyk we jemleýji maglumatlary ýatda saklap bilýärler. Soňra kompýuterleriň mümkinçilikleriniň giňelmegi bilen olar san görnüşinde berip bolýan islendik maglumatlary gaýtadan işlemäge ýaramly bolup başlaýarlar. Häzir kompýuterler kitaplary çapa taýýarlamakda, suratlary çekmekde, saz ýazmakda, kinofilmleri döretmekde, edaralarda we kärhanalarda işi dolandyrmakda we beýleki işlerde giňden peýdalanylýar. Kompýuterleriň stoluň üstünde goýulýan ýa-da göçme enjam hökmünde özbaşdak we ulgamda peýdalanyp bolýan görnüşleri giňden ýaýrandyr. Olary köplenç personal (şahsy) kompýuterler diýip atlandyrýarlar. Personal kompýuterleriň görnüşleri näçe köp bolsalar-da olaryň ählisine mahsus birnäçe umumy häsiýetler bar: olar söhbetdeşlik düzgüninde işlemäge ukyply, amatly, ölçegleri kiçi, agramlary bolsa ýeňil. Häzirki döwürde ABŞ-nyň IBM korporasiýasynyň döreden IBM PС (International Business Machines Personal Computer) personal kompýuterleri dünýäniň köp döwletlerinde giňden peýdalanylýar. IBM korporasiýasyndan başga-da şeýle kysymly kompýuterleri dünýäniň ýüzlerçe kompaniýalary öndürýärler. Biziň döwletimizde bar bolan kompýuterleriň aglabasy IBM PС kysymly kompýuterlerdir. IBM PС kompýuterleriň düzümine girýän, şeýle hem oňa çatylýan gurluşlar, olar üçin ýazylan maksatnamalar IBM PС kysymly beýleki kompýuterlere hem belli bir derejelerde ýaramlydyr.
15
19
