19.04.2024 07:04

SÖÝGÜM NIRDE BOLAN WAKA

Bu başdan geçirmeler bir ýigdiň söýgi taryhy. Men ony kagyz ýüzine geçirip bermegimi haýyş etdi. Men doga kemislikli bolamsoň koplenç wagtym hassahanada geçyadi. Öýde bolýan wagtymdan hassahanada bolýan wagtym örän köpdi. Öýe myhman diýen ýalydym. 2015-nji yylyň noyabr ayynyň ayaklarydy, men ýuregim gysyp line açdym we oňa girip başladym
Line daşary yurtda okaýan doganlarym bilen habarlasmak uçin giripdim. Inede gunlerde bir gün, birden meni linede gruppa çakylyk geldi, ony kimiň ugradanny hem bilemokdym, özim taze giremsoň line içine kan duşunemokdym, oňa kimiň salanyny hem bilemokdym. Men şol gruppada Medine diyen bir gyz bilen tanyş boldym. Men onyň bilen kan yazysmadym, we onyň nomuryny aldym soň men onyň bilen hat alyşman jaňda gepleşip başladym. Şeydip gunler geçip durdy. Aradan köp wagt geçmesede men eýýam ol gyza gowy öwrenişdim, oda maňa, birdenem men oňa
- Medine men seni gaty goresim gelyardä: diýip aytdym
- menem seni göresim gelýara: - diýip jogap berdi
Dekabr ayynyň 18-ine irden, onyň bilen Aptegiň oňunde duşuşmaly etdik. Bellenlen gunimize çenli mende ýurek galmady diýen ýaly, hiç gunler, sagatlar geçmeze döndi. Bellenşen gunumiz men yarym sagat dagy ir bardym, Medinä garasyp durdym. Men oňa garaşyp durkam, birdenem yagys yagyp başlady. Men bir jaýyň ygyşykrak ýerine geçip garaşmamy dowam etdim, men köp garaşmaly bolmadym, soňam ol geldi Ikimiz yagyşyň aşagynda bileje yorap, onyň okaýan mekdebine çenli bileje ýöräp gitdik soň men Medine mekdepden çykyança garasdym. Mekdepden çykansoň men ony oylerine çenli ugratdym. Ýolda biz çalaja yorap, ýagyşdan soňky arassa howadan dem alyp çalaja ýöräp, ondan mundan gurruň edip ýöräp gaytdyk. Biziň duşuşygymyz gunde şeýle tertipde gaýtalanyp durdy. Indi menä onsyz, ol hem mensiz oňyp bilenokdy Biz şeydip gunde diyen yaly goruşyardik
Bir gezek ony görmage baramda akja gar yagypdy, biz şonda Medine bilen soygimiz hem akja gar yaly owadan bolmagyny dilapdik. Günlerem örän calt geçyadi. Söýgi adamyň ruhyna şatlyk paýlaýar diýseler öň ynanamokdym indi öz başyma duşdi welin guş ýaly asmanda gaýyp ýoren ýalydym
Men oňa bir gün oydakileri ugratjagymy aytdym, ol hem yok entak men mekdebi gutaraýyn, ondan soň ugraday diydi menem bolya diyip onyň bilen ylalaşdym
2016-njy yylyň may ayynyn 13-ine, men ýene hassahana girmeli boldym, men operasiya boldum. Operasiyam hem örän şowly geçdi. Medine günde bir bahanajyk tapyp yzymdan gelip giderdi Iyul ayyna geçemizde men hassahanadan sagaman çykdym. Men gelemsoň öyde kiçirajik huday yoly etdik Medinanem oňa çagyrdym oda geldi. Okaýan mekdebimiz aýra hem bolsa meniň Klasdaşlarym bilen bile gelipdi. Medine meniň klasdaslarymy, menem Medinaň bar klasdaşlaryny tanayadym. Ol geldi öydakiler menden Medinani soradylar menem olara bar zady aytdym, onyň bilen gurleşyandigimi ony halaýandygmy, halaşyp ýörenmizi aýtdym
Öýdakiler garşy bolyp durmady, gaýtam Medinani hemmesi halady, sebabi ol öran alcajykdy, hemde eýjejikdi, owadanja gözlerin guldurip gülende, ýuzine seredip ganyp bolanokdy. Men oňa mydama ýylgyryp gulup gez diýýadim Şondan köp wagt geçmanka Medinaniň ejesi biziň söýgumizi bildi, gurlesyanimize, halaşýanmyza ol garşy çykdy, ejesi biziň söýgumizi kesmegimizi Medina aýdypdyr, oda diňe şo ýigit diýip duransoň, Medinaniň meniň bilen duşuşmagyna biziň söýgumize garşy boldy. Onyň ejesine diňe baylyk yokarrakdan wezipelije ýigit gerekdi, mende bolsa olaň hiçisam ýokdy, yone mende Medinani bagtly edip biljek söýgi bardy ony bagtly etjegime mende ynamym bardy. Medinaň ejesi meniň yuregimiň agyrylydygyny bilip hasda bu işe çynlakaý garap başlady we bir gün ol maňa
- senyaly mayyba, kesellä gyzymy dözemok, men ony saňa bermen el çek diyip maňa käýýäp käýýäp Medine meniň ýanyma duşuşyga gaýdany bilip ony yzarlap, ýanymyza gelip alyp gitdi
Şo wakadan soň men hiç Medinäni görmedim, jaň etsem "bu nomer ocurulendir diýip operatyr aýtýardy" Men naçe ony gözläp öýlerine barsam olaryň öýleri gulplydy,Men ondan soň Medinani ejesiniň nira akidenini bilemokdym, soň onyň okaýan mekdebinden gözledim, ony o taýdan hem çykarypdyrlar, onyň nira gidenni ne mugallymlar ne klasdaşlary maňa aýdyp bilmedi. Ýaşaýan ýerlerinden gaty uzak wagt geçmankä goçupdürler. Men ony gozlemedik yerim galmady, iki ýana alakjap ýördüm, öňumden çykandan diňe şony soraýardym Emma Medineden entagem habar yokdy

160

18.04.2024 22:01

Ata pendi. Bolan waka.

Gadym zamanlarda bir goja iň soňky demini sanap ýatan pursatlary ýeke dikrary bolan ogluny ýanyna çagyryp, pent beripdir:
— Oglum, saňa üç wesýetim bar, durmuşda şolary berjaý etseň, hor bolmarsyň. Ilkinji nesihatym, hiç haçan hiç kime öňürdip salam bermegin, ikinjisi, her gün agşamlyk gandu-şeker ýaly süýji tagamlary iýgin, üçünji pendim, her gün saba säher öýden çykanyňda täze köwüş geýip — aýakgabyňy täzeläp çykgyn.
Goja bu sargytlary perzendine aýdyp, „ýurduny täzeläpdir“. Oglan atasynyň maslahatlaryny geňräk görse-de, aýdyşy ýaly etmäge başlapdyr. Adamlara ilki bolup salam bermändir, agşamlaryna nogul-nabat süýji zatlary iýipdir, her gün täze köwüş geýipdir. Ýöne näme üçindir, bu ýagdaýlar ony hor bolmazlykdan halas etmeg-ä beýlede dursyn, asla ähli babatda kyn ýagdaýa salypdyr. Goňşy-golamlar bilen sylag-salamly gatnaşygy kesilipdir, agşamlaryna iýýän süýji tagamlary saglygyna ýaramaz täsir edipdir, her gün täze aýakgap çalyşmagy bolsa, onuň „jürüni dikip“ barýarmyşyn.
Ahyry ol ýigit bu zatlardan irip, ejesiniň ýanyna baryp derdinipdir:
— Eje, meniň-ä ile çykarlygym galmady, saglygymyň hem ugry ýok, indi täze köwüş almak üçinem bergä giräýmesem, özümiň-ä gurbum çatjak däl. Kakam näme üçin meni beýle hala saldyka? Ýa bir göwnüne degen ýerim barmyka?
Şonda ene bir uludan demini alypdyr-da, şeýle diýipdir:
— Oglum, he-ýem bir kakaň saňa ýamanlyk islärmi? Ol özüniň sargytlary bilen bagly tä gelip soraýançaň, seniň işiňe goşulmazlygy tabşyrypdy. Menem onuň sözünden hiç haçan çykmanymdan soň, seniň işleriňe goşulyp bilmedim. Men saňa kakaň sargytlarynyň ýordumyny açyp bereýin: Ol „Öňürdip hiç kime salam bermegin“ diýeninde, saňa hemmeden ir turup, mellegiňde işlemegi tabşyrypdy. Şeýle etseň, sen hiç kime öňürdip salam bermeli bolmarsyň, işine ugran adamlaryň ählisi seniň gabadyňa gelenlerinde ilki bilen salam bererler. Ol:“Her agşam süýji zatlary iýginiň“ diýeninde uzynly gün mellegiňde deriňi döküp, zähmet çekseň, agşamlyk aryp geleniňde iýlen islendik naharyň hem juda süýji bolýanlygyny sargyt etmek isläpdi. Onuň üçünji sargydy bolsa, günde täze köwüş satyn alyp geý diýdigi däldi. Kakaň bu pendi her gije ýatmazdan öň köwşüňi süpürip, ýalpyldadyp goýgun, şonda irden öýden çykanyňda täze aýakgap geýen ýaly bolarsyň diýdigidir, oglum.
Şol günden başlap oglan kakasynyň pent-nesihatlaryny ejesiniň düşündirişi ýaly berjaý edip başlapdyr. Gün-günden il-içinde abraýy artyp, zähmetden hem bereket tapypdyr. Öý-işikli bolup, perzent terbiýelemeli bolanynda öz çagalaryna hem kakasynyň pent-nesihatlaryna eýermegi tabşyrypdyr...

113

18.04.2024 07:28

Bu saňa soňky hatym ÝEKEJAM

Bu saña soñky hatym YEKEJAM!
Her setirimde sen ysyn, sen gözlerin peyda bolyp ýazyljak soñky hat ezizim.
Önem birnäçe hatlar yazypdym her setirimde saña bolan söygimi mährimi, yylylygmy
bermek isledim. Buhaty ilkinji dususan yerimize baryp bir cilim otlap yazdym. Cilim
cekmesem bolmayardy gaharym seylebir sakladanakdy. Käte bir gül boldyn, käte-
de bagt guşumyn ganatyndaky umytlar, käte bolsa göz yaş boldyn. Emma indi sen
has uzakda. Elimi uzatsamda yetmez ellerim. Sen özge gujaga, özge duygulara
gitdin elimden. Men bolsa sol gidişin yesiri bolyp galdym yzynda. Henizem ol
bakyşlan gyzgyn tenin aklymdan çykanok. Henizem sonky duşuşygmyz
gözönümde dur. Sol wagt sen görmesin diyip aglamandym. Indi gözlerim hem ol
gün hem gownüm üçin, söögim üçin aglayar. Çünki umytsyz galdym. Söygimden
ayryldym. Bilmedim nirede yalñysdym. Goparlan bir güle döndim solmana az galan.
Gel yene bagryna bas meni, sonky gezek alaýyn ysyny, Gel yüregmi al yarala meni.
Razy ynjytsanda, razy ýandyrsanda. Yalanam bolsa gelsene, gitmesene. Goý menin
yüregim paralansyn, parçalansyn. Senli yatlamalar doñsyn, wagt geçmesin,
akmasyn. Güller solsyn, güneş dogmasyn. Dag başyndaky eremeýän gar yaly bu
yalñyzlyk hiç gitmesin başymdan. Diñe yalnyzlyk bolsyn kysmatym. Goy gozlerim
senden başgasyn görmesin. Ellerim elleriñe, bedenim bedenine gözlerim gözlerine
zar bolsyn Senden başgasyny söymek haram bolsyn yüregime. Bu sana soñky
hatym ezizim, soñky sözüm. Unutma seni seyle söýen, seni arzuwlan, saña
garasan, senin bilen aglap seniñ bilen gülen bir jan bar, men bar, men bar
uzaklarda...

247

17.04.2024 11:10

Jomartlygyň peýdasy

Elli üç ýaşynda bolsa-da, ilki gören wagtyňyz ony ýetmiş ýaşlaryndadyr öýderdiňiz. Sebäbi alada-gaýgydan ýaňa juda horlanypdy. Gijelerine dowamly aşgazany agyrýardy. Saçy, kirpikleri dökülipdi. Baýlygynyň bolsa hetdi-hasaby ýokdy, has takygy 38 milliard dollara ýetýärdi. Ol tüçjar baýdygyna garamazdan, käte bir dollaryňam gürrüňini edip bilýärdi. Berhiz tutup, günlerini lapykeç geçirýärdi. Hawa, öz hasaby boýunça durmuş ony entek ýaş halyna gabryň gapysyna eltip goýupdy.

Günlerde bir gün şereketine degişli gämi bilen 40 müň dollarlyk bugdaýy äkidip barýardy. Gymmat görüp puluna dözmänligi üçin, gäminiň 150 dollarlyk ätiýaçlandyryş işlerini geçirmändi. Şol gün agşam deňizde güýçli gaý turdy. Gämini alada etmekden ýaňa hakyt dünýäden doýana dönüpdi. Bary-ýogy ýüz elli dollara durýan ätiýaçlandyryş işlerini geçirmänligi zerarly ýük daşaýan gäminiň islendik wagt batmagy ahmaldy. Gämi batan ýagdaýynda kyrk müň dollar zyýana galjakdy. Wagt ýitirmän şereketiň paýdary bolan hyzmatdaşyny gijäniň bir wagty hem bolsa ätiýaçlandyryş işlerini düzetsin diýip şähere iberdi. Hyzmatdaşy eýdip-beýdip gäminiň ujypsyz pula durýan ätiýaçlandyryş işlerini geçirdi.

Paýdar hyzmatdaşy meseläni çözüp, begenjinden uçaýjak bolup yzyna dolandy. Emma ol bu ýagdaýy eşidip, begenmeli halyna begenmedi, tersine gaty gynandy. Sebäbi deňizdäki tupan sowlup, sag-aman porta baryp gowşupdy. Şonuň üçinem özüni 150 dollary köçä zyňan adam ýaly hasap etdi. Şeýdip, dünýäniň iň baý adamy birden ýere ýykyldy ýatyberdi.

Saglygyna seretdirmek üçin hassahana gitdi. Lukmanlar oňa ajy hakykaty aýtdy. Saglyk ýagdaýynyň gowulanmagy üçin çäre gözlemese, 3-4 ýyldan köp ýaşamajakdygyny aýdyp, lukmanlar oňa ýa iş ýa-da jan saglyk – ikisinden birini saýlamalydygyny çürt-kesik düşündirdiler.

Bir lukman oňa sagalmagyň gyzyldan gymmatly çözgüdini aýtdy: paýlaşmak. Aslynda bu çözgüt gaty aňsatdy. Milliardlarça dollarlyk gazanjynyň bir bölejigini mätäçlere paýlaýmalydy.

Gysga wagtdan soň ol ähli işlerinden el çekdi. Ilki bilen töweregindäki ybadathanalara, soňra bolsa pul ýetmezçiligi zerarly ýapyljak bolup duran bilim edaralarynyň birine millionlarça dollaryny bagyş edip, olara hemaýatkärlik etdi. Batyp barýan bilim edarasy bu jomart adamyň eden hemaýatynyň netijesinde soňy bilen dünýäde barmak basyp görkeziljek uniwersitetleriň biri bolan häzirki Çikago uniwersitetine öwrüldi.

Diňe bular bilenem çäklenmän, ol jemgyýete peýda getirjek ýüzlerçe gazna döretdi. Gaznalaryň biri bilen dünýäniň çar tarapyna şypa paýlap, şol sanda rak keselini hem bejermegiň ýollaryny gözledi. Lukmanlaryň üç-dört ýyldan öler diýen adamsy görkezen jomartlygy bilen ýene-de 45 ýyl ýaşap, 98 ýaşynda aradan çykdy.

Ine, dünýäniň öňler ýamanlykda ýatlap, soňra ýagşylykda ýatlamaga başlan şol jomart kişisi «Standard Oil» we Rokofeller gaznasynyň esaslandyryjysy Jon Dewid Rokofellerdi.

Elli üç ýaşyndaka puluň yşgynda diwana bolup, nerw ulgamy bilen aşgazanynda näsazlyk dörän Jon Dewid Rokofeller ömrüniň bir bölegini haýyr-sahawat işlerine bagyş edenden soň, manyly hem bagtly durmuşyň hözirini görüp başlady. Sebäbi ol jomartlygyň hakykatyna, durmuşdaky peýdasyna, nähili uly güýçdügine, ençeme maddy we ruhy kesellere dermandygyna, paýlaşmagyň bereket getirýändigine magat göz ýetirdi.

64

17.04.2024 07:52

Zulum içinde gizlenen adalat

“Alla olara zulum etmedi, olar öz-özlerine zulum edýärler”, (Tewbe suresi,9/70).
Bir gün Musa Pygamber daşyndan seredeniňde adalatsyzlyk we zulum ýaly görünýän syrly wakalaryň iç tarapyndaky adalaty görmek isleýär. Munuň üçin bolsa Allaha ýalbarýar. Alla onuň bu dilegini kabul edýär. Oňa dört ýoluň çatrygynda ýerleşýän bir çeşmäniň gabadynda gizlenip, bolup geçjek wakalara üns berip seretmegi buýurýar.
Hezreti Musa salgy berlen çeşmäniň gabadyndaky agaçlygyň içinde oturýar, gelip-geçýänleri üns bilen synlamaga başlaýar.
Birnäçe wagt soňra bir atly ala-tozan bolup, atyny çapdyryp gelýär. Çeşmäniň ýanynda bir salym dynç alýar. Soňra atyna atlanyp ýoluny dowam ediberýär. Ýöne atly dynç alýan wagtynda içi altyndan doly guşagyny çözüp, agajyň aşagyna goýupdy. Gideninde bolsa, guşagyny ýatdan çykarypdy. Altynlar çeşmäniň boýunda galýar. Atlydan soňra gelen ýetginjek bolsa, çeşmeden suw içip, gitjek bolup duran wagty içi altyndan doly şol guşagy görýär. Ol hem tolgunyp guşagy alan badyna başga bir ýola tarap gidýär.
Köp wagt geçmänkä iki gözi hem kör bir garry adam çeşmäniň başyna gelýär. Sowuk suwdan bir ýuwdum içip, dynç alyp otyrka, altyny ýadyndan çykaran atly howlukmaçlyk bilen dolanyp gelýär. Guşagyny çözen ýerini gözleşdireninden soňra, garry adama:
- Şu ýerde unudan pul guşagymy sen aldyň. Ýa pulumy berersiň, ýa-da men seniň boýnuňy sograryn – diýip hemle atýar.
Garry adam:
- Oglum! Meniň iki gözüm hem sokur kör. Seniň puluňy almadym – diýse-de atly ony diňlemeýär. Garryny gylyç bilen ilkinji zarbada ýere serýär. Soňra bolsa atlanyp, ol ýerden daşlaşýar.
Bu wakany synlan Musa Pygamber:
- Eý Rebbim! Bu wakalaryň içinde men-ä adalat görmedim. Atlynyň puluny ondan soň gelen bir oglan aldy. Emma ol iki gözi hem görmeýän bir biçäräni öldürdi?! - diýýär.
Hakyky hikmet we adalat eýesi bolan Alla bu sowala şeýle jogap berýär:
- Adamlaryň bolşy şeýledir, eý Musa! Wakalaryň daşyna üns bererler, zulum bardyr öýderler. Iç ýüzüni welin bilmezler.
- Bu wakalaryň iç ýüzi nämedir, eý Rebbim?
- Puluny çeşmäniň boýunda ýatdan çykaran adam bir wagtlar ýanynda işlän bir garyba zähmet hakyny bermändi. Puly tapan ýigit şol garybyň ogly. Çeşme boýundaky puly tapdy we alyp gitdi. Alan puly kakasynyň alyp bilmedik iş muzdudy. Ol oglan kakasyndan özüne miras bolup geçen hak algysyny aldy.
Ölen kör adam bolsa öňler eli ganly zalymdy. Öz eli, öz ýakasydy. Hat-da gözleri kör bolmanka, puluny ýadyndan çykaryp giden şol atlynyň kakasyny nähak ýere öldüripdi. Şu güne çenli eden zulumlary üçin hiç hili jeza çekmändi. Indi bolsa öň özüniň öldüren adamsynyň ogly gelip, puluny alandyr öýdüp kakasynyň ganhoryny öldürdi. Bu görnüşe görä (daşyndan adalatsyzlyk bar ýaly görünse-de) hakykatda adalat ornuny tapdy.

98

16.04.2024 11:01

Bir banka mürepbe

1933-nji ýyldy. Ýarym stawka aýlyga işläp ýören ýerimden kowlupdym. Indi meniň öýümize hiç hili kömegim degjek däldi. Öýümiziň ýeke-täk girdejisi ejemiň köýnek dikip gazanýan pulydy. Soň ejem hem ýaraman işden galdy. Onsoň, wagtynda tölegini töläp bilmändigimiz üçin, togumyzy kesip gitdiler. Soň gaz edarasyndan gelip, gazymyzy kesdiler. Iň soňunda bolsa, suw edarasyndan adam geldi. Ýöne her näme-de bolsa, ýokanç keselleriň öňüni almak üçin halkyň agyz suwuny kesmeli däl diýen karar bar eken. Şonuň üçin suwumyza degmediler.

Öýümizde iýere üýtgeşik zat hem galmandy. Mellegimize aňry-bäri eken bolupdyk. Ana, mellegimizde näme ýetişse, daşarda ot ýakynyp, şondan nahar-şor edinen bolýardyk.

Bir gün gyz jigim mekdepden ýyljyraklap geldi-de şeýle diýdi:

– Ertir mugallym mekdebe geleniňizde garyplara paýlar ýaly öýüňizden zat getiriň diýdi.

Jigimiň aýdanlaryna ejemiň hyrra gahary geldi. Ol öz-özi bilen gepleşýän ýaly çala eşitdiribräk:

– Bizden garyp ýaşaýan ýokdurla bu ýurtda – diýdi.

Şonda, mamam ejemiň elini gysyp:

– Gyzym – diýdi. – Eger eýýäm kiçilikden garyp ýaşaýarys diýen pikiri çagaň aňyna guýýan bolsaň, onda ol galan ömrüne şol pikirde ýaşar. Şonuň üçin garyplara kömek etmekligiň ynsana nähili beýik duýgyny eçilýändigini çaga eýýäm kiçikä başdan geçirip görmeli. Ýogsa ulalansoň, käbir zatlary düşündirmek kyn bolar. Aşhanada açylmadyk bir banka mürepbämiz galypdy. Ertir okuwa şony alyp gidäýsin.

Mamam derrew bir ýerden kagyz bilen ýüp tapyp getirdi-de, bankanyň daşyny sorap daňdy. Jigim bolsa ertesi gün buýsanç bilen mektebe «garyplaryň sowgadyny» alyp gitdi.

Jigimiň adamzadyň gelejegine dahylly meselelere biparh garamaýan, hiç kimden kömegini gaýgyrmaýan adam bolup ýetişmeginde bu wakanyň uly täsiri boldymyka öýdýärin. Sebäbi ol bütin ömrüne şol düşünjä eýerip ýaşapdy.

Edgar Bledso

93

16.04.2024 07:19

Seriň sag bolsun!

Beýni bedeniň dolandyryjy merkezi bolup durýar. Her bir hereket, pikir, arzuw-umytlar we duýgular ilki beýnide döräp, şol tarapyndan hem dolandyrylýar. Häzirki wagtda beýnini öwrenýän neýrobiologiýa iň meşhur ylymlaryň birine öwrüldi. Alymlaryň yzygiderli gözlegleri esasynda beýniniň aýratynlyklary barada täsin açyşlar edildi. Hünärmenler ynsan beýnisiniň ummasyz güýje, intellektual başarnyga eýedigini belleýärler. Häzirki ylmy-tehniki taýdan ösen döwrümiz hem muňa şaýatlyk edýär.

Ynsan beýnisinde 100 milliarda golaý neýron bar, mysal hökmünde getirsek, meduzanyň beýnisinde 800 neýron bar. Beýnä agyrynyň nämedigi belli däl, sebäbi onda nerw uçlary ýok. Eger beýnimize bir jisim galtaşsa, biz ony duýmarys. Kellagyryda, aslynda beýni däl-de, ony gurşap alýan dokumalar we gan damarlary agyrýar. Beýnide maglumat sagatda 440 km tizlik bilen hereket edýär. Beýni hemişe işleýär, ol gije has-da işjeň ýagdaýa eýe bolýar. Beýnide elektron enjamlarynyňky ýaly ýadyň belli möçberi ýokdur, ol tükeniksiz maglumatlary kabul edip, özleşdirip bilýär. Beýnide gysga we uzak ýat bolýar. Gysga ýatda maglumatlar, şekiller, görnüşler 25 — 30 sekuntlyk saklanýar. Şol arada biz başga zada üns bersek, biraz öňki zatlar ýadymyza düşmän biler. Beýni bedeniň iň güýçli myşsasy bolup, onuň işlemegi üçin, esasan, kislorod we glýukoza gerek. Ýaglar ýürek üçin zyýanlydyr, ýöne ol beýniniň doly derejede işlemegi üçin möhüm elementleriň biridir. Onda peýdaly ýaglaryň 60 göterimi saklanýar. Adatdan daşary ýagdaýlarda ynsan beýnisi 100 göterim derejede işlemäge ukyply, onuň netijesinde täze başarnyklar peýda bolup bilýär. Beýniniň işjeň ösýän döwri 2 ýaşdan 11 ýaş aralygy hasaplanylýar.

Biz ynsanyň sagdyn ýaşaýşy üçin, ilki bilen, howanyň arassa, iýmitiň sagdyn, ukynyň, dynç alşyň ýeterlik bolmalydygyny bilýäris. Bu möhüm faktorlardyr. Şolaryň bozulmagy beýni bilen baglanyşykly intellektual ukyplaryň peselmegine, ýadyň bozulmagyna, gaharjaňlyga, aşa täsirlilige, bedeniň umumy ýagdaýynyň ýaramazlaşmagyna sebäp bolup bilýär. Adamlar, daşky gurşaw, jemgyýet bilen aragatnaşyk beýni üçin möhümdir. Gyzykly gürrüňler, gezelençler, täze maglumatlar beýniniň ösmegine we işjeňligine oňaýly täsir edýär. Elektron enjamlary beýnini ýadatman, talabalaýyk ulanmaly. Elmydama kislorodyň ýeterlik bolmagyny gazanmaly.

17

15.04.2024 12:07

Ýatkeşligi gowylandyrmagyň ýollary

Ýatkeşligiňizi gowulandyrmak üçin näme edip bilersiňiz? Beýniniň özboluşly ösüşine eýe bolmak we her işi has üstünlikli ýerine ýetirmek möhüm zat. Dogabitdi ukyplarymyzy äsgermezlik etsek, her bir adam, mümkinçiligine garamazdan, aşakda gürleşýän zatlarymyzy edip, ýadyny gowulaşdyryp biler.

1. Özümize ynam edijiligimizi ösdürmek: Bir zady öwrenmek ýa-da ýatlamak üçin güýçli islegiňiz ýok bolsa, onda özüňizi höweslendirmek üçin bir ýol tapsaňyz, öwrenmek we ýatlamak üçin az wagt sarp edip bilersiňiz.

2. Ýat endikleriňizi ýokarlandyrmak üçin üznüksiz tejribe: beýleki başarnyklar ýaly, ýat endiklerini güýçlendirmek üçin üznüksiz tejribe edilmeli. Hünärmenler jübüt tapmalar, anagramlar, tagta oýunlary (skrab, monopoliýa, ownuk yzarlama we ş.m.) ýaly maşklary etmegi maslahat berýärler. Materiallaryň üstünde yzygiderli işlemek, ýadyňy gowulaşdyrmaga kömek edip biler. Gözlegleriň köpüsi, hemişelik tejribäniň maglumatlary we materiallary ýatda saklamaga kömek edýändigini görkezýär.

3. Özüňize şübhelenmek aladany döredýär, alada bolsa maglumatlary ýatda saklamak ukybyna päsgel berýär. Hünärmenleriň belleýşi ýaly, dynç alyş maşklary ýatda saklamak ukybyňyzy ep-esli ýokarlandyrýar.

4. Päsgelçilikleri azaldyň: Käbir adamlar synaglarda okaýarka aýdym diňleseler-de, köpler daşarky faktorlary öwrenmek we ýatda saklamak üçin päsgelçilik hökmünde görýärler. Bir zady ýada salmazdan ozal asuda gurşaw gurmaga synanyşyň.

5. Üns beriň: Jikme-jikliklere üns bermek, daş-töweregiňizdäki duýgulara we waka bilen baglanyşykly beýleki faktorlara üns bermek ýadyňyza düşer.

6. Öň öwrenenleriňiz bilen ýaňy öwrenenleriňiziň arasynda baglanyşyk guruň: Geçmişden öwrenen zatlaryňyz bilen ýaňy öwrenen zatlaryňyzyň arasynda baglanyşyk gurmak, ýaňy öwrenen zatlaryňyzy ýatda saklamaga kömek edýär. Ýatlamak isleýän mowzugyňyzy beýleki adamlar bilen ara alyp maslahatlaşyň, pikirleniň we bilýänleriňiz bilen nähili baglanyşýandygyny ýazyň.

7. Akyl şekillerini ulanyň: Akyl şekilleri maglumatlary ýatda saklamakda ajaýyp işleýär. Islän wagtyňyz hereketleriň, zatlaryň, adamlaryň, sözleriň akyl suratlaryny ulanyp ýatlap bilersiňiz. Ýatlamak isleýän zadyňyzy göz öňüne getiriň ýa-da onuň bilen iş salyşýandygyňyzy göz öňüne getiriň. Mysal üçin, stakany tutup ýa-da familiýasy aýna bolan birini ýatlamak üçin stakana seredip göz öňüne getirip bilersiňiz.

8. Diňe ýadyňyza bil baglamaň: ýatda saklamak isleýän zadyňyzy kagyzyň ýüzüne ýazyň we sowadyjynyň gapysyna ýa-da paneline ýapyň ýa-da senenama ýatda saklamak isleýän günleriňizi belläň we şol senenamany görýän ýeriňe asyň.

39

15.04.2024 07:25

Ibn Sina we onuň saglyk hakda pentleri

Orta asyr Gündogarynyň beýik akyldary, lukman Abu Aly Ibn Sina (980-1037) Günbatarda Awisenna ady bilen bellidir.

Ol çagalygyndan diýseň zehinli bolupdyr, on ýaşlarynda Gurhany erkin okap bilipdir, ýaşlygyndan grammatikada, sitilistikada we poetikada uly üstünliklere ýetipdir.

Ibn Sina Buharada bilim alyp, şol ýerde hem lukman bolup işe başlapdyr. Ol ylmyň 12 ugrundan ýeterlik sowat alyp, uly derejelere ýetipdir, esasan, tebigat ylymlaryna, lukmançylyga uly üns beripdir.

Ol 22 ýaşynda Buhara göçüp baryp, Gündogaryň beýik alymlary, danalary bilen ýakyn aragatnaşyk saklapdyr. Ibn Sina belli alym Abu Reýhan Biruni bilen hem ýakyn gatnaşykda bolupdyr. Gaznaly soltany Mahmydyň yzarlamalaryndan gaçyp Ibn Sina sergezdan durmuşy alyp barmaga, Horezmde, Horasanda ýaşamaga mejbur bolupdyr. Alym ömrüniň ahyrky ýyllaryny Yspyhanda geçiripdir we bu ýerde 58 ýaşyndaka kolit keseli bilen hassalap aradan çykypdyr.

Ibn Sina alym hökmünde ylmyň şol döwürdäki ýörgünli ugurlarynda: pelsepede, mantykda, fizikada, müneçjimlikde, psihologiýada, himiýada, matematikada, etikada, edebiýatda we dil biliminde uly üstünliklere ýetipdir. Emma ol özüniň, esasan, lukmançylyga bagyşlanan traktatlary bilen meşhurlyk gazanypdyr. Taryhy çeşmelere görä, Abu Aly Ibn Sina lukmançylyga degişli 450 sany kitap ýazyp, biziň günlerimize olardan 240 töwereklisi gelip ýetipdir.

Ibn Sinanyň esasy eseri — «Tebipçilik ylmynyň kanuny» diýen köp jiltli işidir. Alym bu eserini ýazmaga ömrüniň 20 ýylyny bagyşlapdyr. Onuň bäş kitapdan durýan bu ylmy işi 500 ýyllap bütin Gündogaryň we Günbataryň lukmanlarynyň ýankitaby bolup hyzmat edipdir.

Ibn Sina bu kitabynda ýüregiň urşunyň dürli görnüşlerini jikme-jik ýazyp beýan edipdir. Ol hatda bejermesi kyn bolan meningit, süýji keseli, plewrit ýaly keseller barada, adamyň görejiniň hirurgiýasynda zenan saçynyň taryny, göni içegäniň operasiýasynda doňuz tüýüni tikin üçin peýdalanmak, mal derisini kateter hökmünde ulanmak barada ýazypdyr. Ol degna keselleriniň görnüşlerini ýazanynda, olary beýniniň keselleri (tutgaý, çişler) we degnanyň keselleri (ysmaz, guruşma) diýen toparlara bölüpdir.

Dogry iýmitlenmek hakda Ibn Sinanyň pentlerinden

Iýeniňizde işdä bilen iýiň, eger işdäňiz ýok bolsa, naharlanmakdan saklanyň. Uzak aç gezmäň, çünki açlygyň netijesinde aşgazan ýaramaz şirelerden dolýar;

Iýmiti oňat siňdirmek üçin berhiziň şu görnüşini peýdalanyň: ilki günde bir gezek, ertesi gün bolsa iki gezek — irden we agşamyna naharlanyň;

Gyşyna gyzgyn nahar iýiň, tomsuna sowuk ýa-da ýyly iýmitler bilen naharlanyň;

Göwnüçökgünlik, şeýle hem işjeň hereketde bolmazlyk iýmitiň kadaly siňmegine päsgel berýär;

Eger naharlananyňyzdan soňra gyzgynyňyz galýan bolsa, howlukman, az-azdan iýiň;

Semiz adamlara hammamdan soň dessine naharlanmak zyýanlydyr, iň gowusy, biraz garaşyň we ýatyp ukyňyzy alyň. Olara günde bir gezek naharlanmak peýdaly bolar;

Gowy naharlananyňyzdan soňra uklamak ýa-da işjeň hereketde bolmak peýdaly däldir. Şeýle hem köp suw içmäň, sebäbi suw aşgazanyň iýmiti özleşdirmegine päsgel berýär;

Adam gartaşanda iýmitini kemse ýagşy, çünki onuň bedeni üçin iýmit artykmaç ýüke öwrülýär;

Çakdanaşa köp iýmek zyýanlydyr. Ol iýmitiň siňmegini kynlaşdyrýar we aşgazanda çig şireleriň mukdaryny köpeldýär. Netijede içege ýollary dykylýar, ynsan ysgyndan gaçýar hem-de podagra ýaly birgiden keseller döreýär;

Ýeterliksiz iýmitlenme, az iýmek hem zyýanly, çünki ol adamy tapdan gaçyrýar, horlaýar, baş aýlanma döredýär;

Fiziki türgenleşiklerden, hammamdan soň açlygyňa suw içmek hem peýdaly däldir;

Eger garnyňyzy mazaly doýrup ýatan bolsaňyz, gijesine suwsap turmak tebigy ýagdaýdyr, emma beýle ýagdaýda köp suw içmän, diňe agzyňy suw bilen çaýkamak ýa-da turup arassa howada gezim etmek dogry bolar;

Suwy birbada başyňyza çekip däl-de, eýsem, az-azdan owurtlap içmek ýerliklidir.

18

14.04.2024 12:54

Dagdan agajy

Türkmen halky dagdan agajyny keramatly, gözden dilden goraýan mukaddes agaç hasaplanýar. Şol ynam ygtykat bilen dagdandan kiçijik üljäniň şänigi çemesi ululykda, iki başy ýaýbaňja, orta bili gyşbyja şekiljik ýasap, ýaş çagajyklaryň tahýasyna, kürtekçesine dakýarlar ýa-da alaja bag bilen boýnundan asýarlar. Ol şekiljige dagdabjyk diýýärler. Mundan başga-da çeper elli gelin-gyzlaryň aýratyn ussatlyk bilen nagyşlan kürte, çyrpy ýaly lybaslaryna hem gözden-dilden gorasyn diýip dagdanjyk çatýarlar. Halynyň bolsa esasy nagyşlarynyň başlanýan hem-de gutarýan ýerinde bir hatar dagdanjyk nagşyny çitýärler. Umuman, türkmençilikde haýsy zada göreniň mähri gidip, gözi deger öýdülse, şoňa dagdan agajyny gorag edýärler.

Türkmen hatda mal-garasynyň ýüpüne-de bir bölek dagdan agajyny berkidýär. Bu barada şeýle bir rowaýatam aýdýarlar. Öňden bir gözi degegen adam bar eken. Ol adam özüniň bu bolşundan müýnürgemän, gaýtam:

- Men gözimi diken zadymy, salymyny bermän tüwdüräýýändirin - diýip öwinýärmiş.

Bir gün şeý diýip öwünip otyrka, töweregindäkiler oňa:

- Beýle bolsa, hany, hol duran düýäni tüwdir, göreli! - diýipdirler.

Ol adam şol diýilýän düýä tarap gözini çarhlap, tiňkesini dikipdir weli, düýe duran ýerinde taýyp, bir entirekläpdir, ýöne ýykylmandyr.

Gözi degegen adam:

- Bu ýerde bir hikmet bardyr, ýogsa, düýe hökman ýykylardy. Hany, ýörüň göreliň! - diýipdirler.

Baryp görseler, düýäniň owsarynyň düýbinden iki barmak çemesi dagdan agajy bar eken. Muny gören adamalar:

-Be-e, dogurdanam dagdanly taýsa-da, gaýmajak eken! - diýişipdirler. Şu wakadan soň “Dagdanly taýmaz” diýen durnukly söz düzüminiň nakyla öwrülip, il içine ýaýrandygyny aýdýarlar.

Dagdan agajy biziň ýurdumyzda Uly Balkan, Kürendag, Günorta-Günbatar, Merkezi we Gündogar Kopetdag, Badhyz we Köýtendag sebitlerinde ýaýrandyr. Dag syýahatyny halaýanlar bu agaçlaryň dag çeşmeleriniň golaýynda ösüp, olary kölege bilen büreýändiklerini bilýärler. Dagdan esasan, dag jülgeleriniň, manzaralary, gaýalaryň çuňlyklaryndaky jaýryklarda, suw ýygnanýan künjeklerinde ösýär. Türkmen halk döredijiliginde we nusgawy edebiýatynda bu syrdam agaçlar dag gaýalarynyň syraty, kuwwaty we tebigy gözelligi bilen baglanşdyrylýar. “Dagdan” agajy “dagdan güýç alýar” diýip, il içinde aýdylýar.

95