Gämi iýýän Sable adasy.
Asyrlar boýy bu ada gämileri yzygiderli ýok edip, “Atlantik gonamçylygy” bilen meşhurlyk gazandy. Ýüzlerçe gämi we müňlerçe deňizçi bu ýerde heläkçiligi tapdy öýdülýär. Birnäçe gözlegçiniň pikiriçe, Sable adasy hakyky anomal zonadyr, bu taşlanan erbet ýeriň birnäçe syrly häsiýetleri şaýatlyk edýär.
Demirgazyk Atlantikada Bir bölek.
Sable adasy Kanada degişlidir, Halifaksyň (Täze Skotiýa) 180 km günorta-gündogarynda Demirgazyk Atlantikde ýerleşýär. Onuň meýdany kiçijik, ýöne adanyň görnüşi gaty adaty däl, uzynlygynyň 42 km, ini bary-ýogy 1,5 km, soňra bolsa iň giň nokadyndadygyny ýatdan çykarmak ýeterlikdir. Käbirleriniň pikiriçe, ada ullakan gurçuga meňzeýär, beýlekiler öz meýilnamalarynda ullakan gylyç görýär, beýlekiler uzyn ýarym aý hökmünde görýärler. Adanyň relýefinde ajaýyp zat ýok, bular otlar we seýrek gyrymsy agaçlar bilen örtülen ownuk ýerler bilen çalşylýan uzyn gumlar we çägeli depeler.
Adanyň iň uly depesiniň beýikligi bary-ýogy 34 metr, ýöne bu "ajaýyp üstünlik" üçin hatda Riggin Hill adyny aldy. Adanyň birnäçe kölleriniň arasynda Wallace köli iň ulusy, iň çuňlugy 4 metrdir. Içindäki suw süýji bolsa-da, henizem ajaýyp tagamly bolýar we tupan wagtynda beýik deňiz tolkunlarynyň bu dar böleginde ýerleşýän köle aňsatlyk bilen baryp ýetýändigi sebäpli bolýar.
Bir seretseň, Sable adasy çöl we jansyz ýaly görünýär, ýöne bu aldawly täsir. Alymlar adada dürli ösümlikleriň 175 görnüşini tapdylar. Olaryň arasynda gyrymsy agaçlar, gül bagry, sogan, alty görnüşli orkide, ýabany nohut we ş.m. Hatda bir agaç bar, bu sosna agajy, beýikligi bary-ýogy 3 metr. Adada agaç ekmek synanyşyklarynyň hemmesi şowsuz boldy.
Janly jandarlar barada aýdylanda bolsa, adada köp guş (300-den gowrak görnüş!) tapyldy, umumy we çal möhürleriň koloniýalary hem bar. Adanyň esasy ýaşaýyş merkezi atlardyr. Gämi heläkçiliginiň birinde ada gelendikleri aýdylýar. Geçen asyryň 60-njy ýyllarynda Kanada bu ýabany atlary gorag astyna aldy.
Adanyň ady näme? Bu barada jedeller henizem bar. Fransuz dilinde “Sable” “gum” diýmegi aňladýar, adada köp, şonuň üçin bu at gaty ýerliklidir. Britishöne Iňlis geograflarynyň pikiriçe, bu söz iňlis dilinde "sable" manysyny berýär. Elbetde, adada gabyklar ýok we hiç haçanam ýokdy, ýöne meýilnamalar boýunça ony esasanam bökmekde tutulan bu haýwan bilen deňeşdirip bolar.
Şeýle hem adanyň ilkibaşda "Saber" (iňlisçe "gylyç") diýlip atlandyrylandygyna ynanýan birnäçe etimologyň pikiri bar, ýöne käbir kartograf ýalňyşlyk goýberip, "r" ýerine "l" ýazdy. "Sable" "gara, gorkunç, ýas" ýaly terjime edilip bilner.
Bu geň adany kimiň ilkinji gezek açandygy barada umumy pikir ýok. Birnäçe gözlegçiniň arasynda, esasanam norwegiýalylaryň arasynda, wikingleriň müň ýyldan gowrak ozal adada ilkinji bolup gonandygy giňden hasaplanýar. Şeýle-de bolsa, fransuz alymlary munuň bilen ylalaşmaýarlar: olaryň pikiriçe, Sable-ny açanlar XVI asyryň başynda ada ýeten Gollandiýadan gelen adaty balykçylardy. Iňlisler, Newfoundlend sebitinde ýüzüp ýören söwdagärlerini ilkinji nobatda öňe sürüp, olar bilen jedelleşýärler.
Portugaliýalylar deňizçileriniň bu adany 1521-nji ýylda tapyp, hatda oňa Santa Cruz diýip at berendigine ynanýarlar. Dogrusy, fransuz syýahatçysy Dean de Leri iň köp “bal” gazandy: köpler bu adany açan we oňa adyny beren adamdygyna ynanýarlar. De Leri Ýewropadan Täze Skotiýa ekspedisiýa gurandygy bellenilýär.
Gizlin Gämi Iýiji
Atlantikde ýitirilen bu kiçijik ýer aýratyn gyzyklanma döredýän ýaly, ýöne beýle däl. Sable Island köpden bäri dünýäde meşhurlyk gazandy we gaty negatiw. Deňizçileriň oňa "Atlantik gonamçylygy", "Gämini iýýän", "Öldüriji Saber" diýip at berendiklerini we şeýle atlar üçin gaty jedelleriň bardygyny ýada salmak ýeterlikdir. Hakykat, adanyň birnäçe asyrlap deňizçileri hakyky elhençlik bilen ylhamlandyrmagydyr.
Sebäbi Sable adasy köp gämi heläkçiligine sebäp boldy, netijede dürli çaklamalara görä bu ýerde 350-den 500-e çenli gämi ýitirim boldy. Ada müňlerçe deňizçiniň mazaryna öwrüldi. Adanyň ýalpak ýerleri duzaga düşen gämileri diýen ýaly ýuwutdy. Gumlar mekir hereketlerine başlansoň, Sable adasynyň ýalpak ýerlerine çökmegi ýeterlikdi. Uzynlygy 100-120 metr we 5000 tonna süýşmegi bilen gämini doly berkitmek üçin iki-üç aý ýeterlik boldy.
Deňizçiler onuň bardygyny gowy bilseler-de, näme üçin gämiler bu ada gaýta-gaýta çökdi? Hakykat, Sable-yň gaty rahatlygy bar, şonuň üçin tupan wagtynda tolkunlaryň arasynda ýitýär we oňa üns bermäge mümkinçilik ýok. Adanyň başga bir anomal aýratynlygy, hameleon ýaly reňkini üýtgedip bilmegi we çägeleri günüň wagtyna, hatda howa şertlerine baglylykda reňkini üýtgedip, ummanyň suwuna meňzeýär.
Gämi heläkçiligine goşant goşýan adanyň başga bir ölüm howply aýratynlygy, hemişe dykyz duman bilen gurşalandyr. Alymlar dumanyň adanyň ýerleşişi bilen baglanyşyklydygyna ynanýarlar, sebäbi bir tarapdan Aýlag akymynyň ýyly suwlary, beýleki tarapdan bolsa sowuk Labrador akymy bilen ýuwulýar. Şonuň üçin ýüzlerçe gäminiň heläkçilige uçramagy bilen adanyň doly tizlik bilen heläkçilige uçramagy geň däldir.
Bir adanyň gäminiň ilkinji siňdirilmegi ýa-da “ýuwulmagy” 1583-nji ýylda hasaba alyndy. Soňra adanyň pidasy Hampi Gilbert ekspedisiýasynyň bir bölegi bolup, erbet howa şertlerinde çägä gaçyp, iňlis gämisi “Delight” (“Delight”) boldy. Sable adasynyň soňky pidasy 1947-nji ýylda “Manhasset” gämisi. Bagtymyza, gäminiň ekipžynyň hemmesi halas edildi. Sable-da gämi heläkçiliginiň tutuş taryhynda gämiler tizlikli ýesirlikden özbaşdak gaçmagy başaranlarynda diňe sekiz waka hasaba alyndy.
Hatda Gadymy Rimliler bu ýere baryp gördülermi ?!
Okean tolkunlarynyň täsiri bilen wagtal-wagtal mekir adanyň ýalpak ýüzlerçe ýyl ozal ýitip giden gämileriň böleklerini açýar. XX asyryň 30-njy ýyllarynyň ahyrynda, birnäçe günläp güýçli tupandan soň, ummasyz çäge hereket etdi. Edil şol wagt adada ylmy ekspedisiýa gelip, öz çäginde sekiz gäminiň süňkleri ajaýyp görünýän we dürli döwürlerde Sable-iň pidasy bolan ep-esli depressiýany ýüze çykardy.
Alymlar öz aralarynda rim galasyny görenlerinde haýran galdylar! Elbetde, adada gadymy gäminiň nädip gutaryp biljekdigi barada ylmy toparlarda derrew çekeleşikler ýüze çykdy. Haýp, alymlar jedelleşip otyrkalar, tolkunlar adanyň çuňlugyndan tonna gum astynda “ýüze çykan” gämileri ýene-de gömdi. Gözlegçileriň diňe gadymy Rim galasyny görmändiklerine ynanmak galýar. Görnüşi ýaly, adanyň biziň eýýamymyzdan ozal açylandygy bellenilýär.
Recentl yakynda Sable-da diňe bäş adam ýaşaýar, bular şol bir wagtyň özünde maýaklara (adaty we radio maýaklaryna) seredýän meteorologiýa stansiýasynyň işgärleri. Adanyň ýaşaýjylary köplenç gadymy teňňeleri, dürli öý goşlaryny, gap-gaçlary, ýaraglary we adam galyndylaryny tapýarlar. Olaryň köpüsi gadymy zatlaryň iň hakyky ýygyndylaryny toplady. Adada uzak durmak hemmeler bolup bilmez: bu ýerde ýaşamak gonamçylykda ýaşamak ýalydyr. Aýagyňyzyň aşagynda müňlerçe deňizçiniň galyndylaryna düşünmek gaty ýakymly däl.
Şeýle hem Arwahlaryň adany awlaýandygy hakda gürrüň edilýär, sebäbi pida bolanlaryň köpüsi dogry jaýlanmady. 50-nji ýyllarda Sable-da gaty üýtgeşik bir waka bolup geçdi. Maýak saklaýanlaryň biri ... arwahlar ony kowalap, aklyndan azaşypdy. Garawul nerw titremesinden titräp, gije-gündiz Silwiýa Mosher gämisinden deňizçilerini halas edýändigini soraýan deňizçileri görýändigini aýtdy ... Garyp adam gyssagly ýagdaýda materige göçürilmeli boldy.
Adanyň iň täsirli aýratynlygy, hereket etmek ukybydyr. Her ýyl takmynan 230 metr hereket edip, göni açyk okeana tarap ugraýar. Alymlar soňky 200 ýylda Sable materikden takmynan 40 kilometre göçendigini hasapladylar. Adanyň günbatar ujunda hereket edýän tolkunlar we akymlar ony ýuwýar, kem-kemden ýitýär, gündogar bölegi bolsa tersine ýuwulýar we uzalýar. Gözlegçileriň pikiriçe, adanyň hereketi edil şeýle bolýar. Şeýle-de bolsa, köp alym adanyň hereketiniň ähli geologiki kanunlara ters gelýändigini boýun aldy.
