enes_∞
08.10.2024 08:54
![]()
2024: lukmançylyk boýunça Nobel baýragy gowşuryldy
2024-nji ýylda baýrak mikroRNK molekulalaryny oýlap tapandygy hem-de onuň transkripsiýadan soňky gen dolandyryşynda tutýan orny üçin Wiktor Ambros we Gariý Ruwkuna berildi. Baýrak gowşurylyş dabarasy şu gün, 7-nji oktýabrda Şwesiýanyň paýtagty Stokgolm şäherinde geçirildi.
MikroRNK — ribonuklein kislotasynyň (RNK) gysga molekularyndan ybarat bolan aýratyn topar bolup, ol beýleki molekulalar ýaly, ençeme geniň işjeňligine täsir edýär. Köp ýagdaýlarda hut MikroRNK-a seredip, bedeniň ol ýa-da beýleki öýjüklerindäki genleriň işjeňlik ukyby anyklanylýar.
![]()
MikroRNK-nyň oýlanyp tapylmagy juda möhümdir, çünki olar genleri dolandyrmaga gatnaşýarlar. Bu ýagdaýyň bozulmagynyň netijesinde, süýjüli diabet, onkologik we autoimmun keselleriň döremegi mümkin. Şonuň üçin-de, gen dolandyrylyşynyň mehanizmine düşünmek soňky onýyllyklarda ylym üçin möhüm maksat bolup gelýär.
Däp bolşy ýaly, Nobel hepdeligi lukmançylyk we fiziologiýa boýunça baýrak gowşurylyş bilen açylýar. Ertir — 8-nji oktýabrda fizika, 9-njy oktýabrda himiýa, 10-njy oktýabrda edebiýat, 11-nji oktýabrda Osloda parahatçylyk boýunça Nobel baýragynyň eýeleri mälim ediler. Şeýle hem 14-nji oktýabrda Şwesiýa banky tarapyndan 1968-nji ýylda döredilen — Alfred Nobeliň baýragynyň ykdysadyýet boýunça eýesi belli bolar.
Ýeri gelende bellesek, 2023-nji ýylda lukmançylyk we fiziologiýa ugry boýunça Nobel baýragy wengriýaly biohimik Katalin Kariko we amerikaly Drýu Waýsmana gowşurylypdy.
«TürkmenGazet».
14
124
enes_∞
07.10.2024 16:56
![]()
Kwadrat we ýürek görnüşli garpyzlar
Gök we bakja ekinleriniň arasynda iň ähmiýetli bolan ekinleriň biri hem garpyz hasaplanylýar. Ol kädililer maşgalasyna degişli bolan bir ýyllyk ösümlikdir. Garpyzyň watany Günorta we Merkezi Afrikadyr.
Garpyzlaryň dürli görnüşleri bolup, olara tegelek, süýri, kwadrat, romb, ýürek şekillerini aýtmak bolýar. Gyzyl etli we ýaşyl derisi bolan adaty bolmadyk garpyzlar bar. Ösümligiň gögermeginden doly bişmegine çenli 90 gün gerek. Miwäniň soganlygy şireli we ysly. Togalak görnüşli garpyzlardan dürli şekilli garpyzlary ösdürip ýetişdirmek bolýar. Kwadrat garpyzlar köpler üçin geňdir. Ýöne aslynda bu garpyzlar beýle däl. Sebäbi genetikleriň, seleksionerleriň gudraty bilen bu görnüş alyndy. Aslynda, olar miwelerden emele gelýär. Garpyz çigitleriniň gögermegi üçin +15, +16 gradus ýylylyk gerek.
![]()
Kwadrat garpyzlar 1980-nji ýyllarda oýlanyp tapyldy. Bu garpyzlaryň ýaýran ýeri Ýaponiýa hasaplanylýar. Kwadrat garpyz 6 — 10 santimetre ýetende diametri aýdyň ýerde ýerleşdirilýär we plastik kub gutuda ornaşdyrylýar. Bu garpyzyň ähmiýetli tarapy köp daýhanlaryň ünsüni we köp güýjüni talap edýär. Suwarymly şertlerde ýokary hili agrotehniki çäreler geçirilende 180-200 sentnere çenli hasyl alyp bolýar. Ýürek görnüşli garpyzlar edil kwadrat garpyzlar ýaly ösdürilýär. Olar ýürek şekilli gutularda ösüş döwründen plastik gutularda ýerleşdirilýär. Aýna we tagta gutulardan peýdalanylanda belli wagtdan soň olar döwülýär we belli şekili almakda kynçylyk döredýär.
![]()
Kwadrat we ýürek şekilli garpyzlaryň ösmegi üçin topragyň düzümi mehaniki taýdan ýeňil çägesow topraklarda ösdürilip ýetişdirilýär. Bu görnüşe degişli garpyzlar el güýji bilen ýygnalyp alynýar. Onuň bişenligini daýhanlar daşky görnüşinden tanaýarlar. Kwadrat we ýürek şekilli garpyzlar, esasan, bezeg we owadanlyk üçin satyn alynýar. Dünýä bazarlarynda bu garpyzlaryň bahasy gymmat pula durýar. Içiniň etlek bölegi kän bir süýji bolmasa-da, daşky şekili boýunça has ähmiýetlidir. Olaryň agramy dürli-dürlüdir. Sowadyjylarda kwadrat garpyzlary togalak garpyza seredeniňde kän bir ýeri tutmaýar. Dürli toý baýramlarda garpyzyň kwadrat we ýürek görnüşi hemmäni özüne çekýär. Bu garpyzlar her bir adamyň esasy harydyna öwrüldi.
Türkmenportal
12
86
enes_∞
07.10.2024 16:29
![]()
7-nji oktýabr — Bütindünýä pagta güni
Mälim bolşy ýaly, 2021-nji ýylyň awgust aýynda Birleşen Milletler guramasynyň Baş Assambleýasynda her ýylyň 7-nji oktýabryny Bütindünýä pagta güni diýlip yglan etmek boýunça resminama kabul edildi. Bu sene dünýäniň köp ýurtlarynda pagtanyň esasy girdeji we eklenç çeşmesi hökmündäki ähmiýetini görkezmek maksady bilen döredildi.
Pagta dünýä ykdysadyýetinde möhüm harytlaryň biri bolmak bilen, häzirki wagtda bäş yklymyň 75 ýurdunda 100 milliondan gowrak maşgala üçin esasy girdeji we eklenç çeşmesi bolup hyzmat edýär. Halkara pagta güni mynasybetli, her ýyl 7-nji oktýabrda dünýäniň dürli ýurtlarynda baýramçylyk çäreleri – pagta ösdürip ýetişdirmegiň we pagtanyň görnüşleri boýunça sergiler, ýarmarkalar we ylmy-amaly seminarlar guralýar.
Häzirki wagtda pagta süýüminden we çigidinden jemi 150-ä golaý görnüşli önüm alynýar. Hut şonuň üçinem halk hojalygynda gowaçanyň uly ähmiýete eýedigi hemmä belli hakykat. Onuň bilen deňleşip biljek önüm ýok bolsa gerek. Sebäbi onuň diňe bir süýüminden öndürilýän önümleri-de näçe sanasaň sanabermeli. Nah matalar, sapaklar, sellýuloza önümleri, pektin maddalary… Pagta çigidem durşuna baýlyk. Onuň 1 tonnasyndan 170 kilogram ýag, 400 kilogram künjara, 300 kilogram harpyk, 30 kilogram lint, başga-da birnäçe önüm alynýar. Lintden plastmassa, surat plýonkalary, likoleum, laklaer we beýleki önümler öndürilýär. Harpyk gidroliz senagatynda giňden ulanylyp, onuň bir tonnasyndan 85 litr spirt, 300 kilogram lipolit gurluşyk plitasy, 28 kilogram kömürturşy we 300 kilogram sirke turşusy alynýar.
Biziň bellänlerimiz diňe gowaça süýümine we çigidine degişli. Gowaçanyň ýaprak we baldak ulgamynda-da köp peýdaly maddalar bar. Diňe bir ýaprakda organiki kislotalaryň 17-si emele gelýär. Olar halk hojalygynda giňden ulanylýan limon, alma, askorbin, şabel, süýt, üzüm fumor, sirke, nikotin, walerion, salisil, ketoglatar, izolimon, sis-akonit kislotalarydyr. Gowaçanyň baldagy barada aýdylanda, onda, esasanam, 97-98 göterim selýuloza bar. Ýeri gelende bellesek, mundan 4-5 ýyl öň daşary ýurt tehnologiýasy esasynda onuň baldagyndan TBP we DSP ýaly mebel önümçiligi üçin zerur serişdeleri öndürmegem ýola goýuldy. Ýerli telekeçileriň bu önümleri şu wagta çenli daşary ýurtlardan satyn alynýanlardan hiç babatda kem däl. Şeýlelikde, gowaçanyň ýapragyndan, gülünden we gozasynyň çaňňalagyndan dürli düzümli uglewodlaryň 6-sy we spirtiň 7 görnüşi bölünip çykýar.
Halk hojalygyna şeýle köp önümleri berýän gowaçanyň ýetişdirilişi pagtaçylyk oba hojalygynyň esasyny düzýär. Türkmen topragynda bu ekin ekilip, pagta öndürilip başlaly bäri geçen döwrüň içinde ilkinji ýönekeý enjamlardan başlanýan dokma senagaty soňra çalt depginler bilen ösüp, öz önümlerini daşarky bazara çykaryp bilýän pudaga öwrüldi.
Turkmengazet
9
54
enes_∞
07.10.2024 10:24
![]()
Dünýäniň iň abraýly baýraklary
Nobel baýragy
Şwesiýaly meşhur alym Alfred Nobeliň adyny göterýän bu abraýly baýrak dünýäniň iň abraýly baýraklarynyň biridir. Alym öz oýlap tapyşlarynyň üsti bilen gumanitar ylmy tagallalary höweslendirmek isläpdir, şol sebäpli hem baýlygynyň agramly bölegini bu baýragy maliýeleşdirmek üçin sarp edipdir. Nobel baýragy ilkinji gezek 1901-nji ýylda gowşurylyp, häzirki wagtda ykdysadyýet, ekologiýa, himiýa, fizika, parahatçylyk, edebiýat, fiziologiýa we lukmançylyk ugurlary boýunça uly işleri bitiren adamlara berilýär.
![]()
Oskar baýragy
Kino äleminiň iň abraýly baýragy bolup, ol 1929-njy ýyldan bäri berilýär. Bu abraýly baýragy almak kino sungatynyň belli aktýorlarynyň, aktrisalarynyň arzyly baýragydyr.
![]()
Grammy baýragy
Bu baýrak 1959-njy ýyldan bäri aýdym-saz sungaty boýunça görnükli işleri alyp baran adamlara berlip gelinýär. Baýragyň gowşulylyş dabarasy bu sungatyň iň uly baýramçylyk agşamy hökmünde bilinýär.
![]()
Booker baýragy
1969-njy ýyldan bäri gowşurylyp gelinýän bu baýrak örän abraýly baýraklaryň biri bolup, hatda baýragy alman, onuň dalaşgärleriniň sanawyna girmeklik hem uly dereje hasaplanylýar. Ol iňlis dilinde gürleýän ýurtlaryň ‘Iňlis dilindäki iň gowy roman” ugry boýunça geçirilip, hödürlenýän eserler, kitaplar diňe Beýik Britaniýada hem-de Irlandiýada çap edilen bolmalydyr.
![]()
Brits baýragy
Meşhur baýrak Beýik Britaniýanyň iň abraýly we ähmiýetli baýraklarynyň biri bolup, ol 1977-nji ýyldan bäri gowşurylyp gelinýär.
Palme d’Or (Kan festiwaly)
Başgaça Kan ýa-da Cannes diýlip atlandyrylýan baýrak “altyn palma” diýmekdir. 1955-nji ýyldan başlap, ol her ýyl kino režissýorlarynyň sylaglandyrylýan ähmiýetli film festiwalydyr.
![]()
Altyn Globus baýragy
Film dünýäsiniň we telewideniýe ulgamyndaky alyp baran üstünlikleri işleri üçin berilýän bu baýrak 1944-nji ýyldan bäri gowşurylýar.
Bafta baýragy
Beýik Britaniýanyň kino we telewideniýe sungaty akademiýasy tarapyndan badalga berilýän bu baýragyň gowşurylyşy, esasan, fewral aýynda geçirilýär.
![]()
Pulitser baýragy
Gazet-žurnal, onlaýn žurnalistika, aýdym-saz we edebiýat ugurlarynda 21 kategoriýa boýunça berilýän bu baýrak belli žurnalist Josef Pulitser tarapyndan döredildi. Baýragyň gowşurylyş dabaralary ABŞ-nyň çäklerinde geçirilip, ýeňijiler ýörite sertifikat, altyn medal we pul baýraklary bilen sylaglandyrylýar.
Türkmengazet:
13
111
enes_∞
06.10.2024 16:48
![]()
∞Ömrüm hakda oýlanyp∞
Kalendarda gün kän, emma belli seneler sanaýmalyja, durmuşda gapy köp, emma başa iş düşende kakjagym sanaýmalyja, dünýäde millionlarça gyz bar, emma söýýän gyzym sanaýmalyja däl, ol ýekeje.
***
Gapyny gulplap gaýdýan. Ýöräp ugranymdan soň, köplenç yzyma gaýdyp onuň gulplanandygyny täzeden barlaýan. Göwnüme käbir unutmak isleýän zatlarym hem gulplanandygyna şübhelenýän gapym ýaly. Her sapar unutmaga başlanymdan soň yza dolanyp, onuň ýoklugyna ýene has anyk göz ýetirjek bolýan. Şeýdibem ýene ýatlaýan.
***
Geljegini oňat gurmaga wagty bolmady. Çünki bolanja wagtyny geçenleri ahmyr etmäge bagyşlady.
***
Şeýle bir gidip barýardy, başarsa garda galan aýak yzlaryny-da özi bilen alyp gitjekdi.
***
Ýitireniňden soň gadyryny bilmegiň berýän yzasy, gadyryny bilýän zadyňy ýitireniňde döreýän dertden has ýeňildir.
***
Erteki diýen söz ertirki diýen söze meňzeşdigine garamazdan hemişe düýnki wakany gürrüň edýär. Durmuşda-da şeýle, meselem: çagalyk.
***
Gije garalmasa ýyldyzlar, gündiz agarmasa gül ýüzler, görünmezdi. Hemme zat ýerinde ýagşy.
***
Öňler oňa jaň edemde diňe belgim ýazylýardy. Köp wagt geçdi. Indi name üçin jaň edýändigim hem ýazylýan ýaly.
***
Şeýle bir harasat turdy weli Ýer öz sapagyndan tänjek göründi.
***
Aýdylmaly hoş sözleri soňa goýmalyň. Gar diňe galan işe ýaganok.
***
“Eger geçmişimi redaktirläp bolýan bolsady, onda redaktirlenmedik sanaýmalyja sahypa galardy” diýdi. (Ol sanaýmalyja sahypa bolsa düýbünden aýryp, täzeden ýazylmaly sahypalardy)
Seýran SEÝITMÄMMEDOW.
10
81
enes_∞
06.10.2024 11:09
![]()
Bahasyz kitabyň taryhy
Ir döwürlerde adamsy aradan çykan bir zenan maşgalanyň gün-güzerany bijaý egbar düşüp, ýanýoldaşyndan miras galan kitaby satuwa çykarýar. Ol bir kitapşynasyň aýaly eken. Adamsy dünýäden ötmezden öň: «Juda horlanyberseň, şu kitaby sataýgyn, emma arzan beräýmegin» diýip, zynharlap sargap gidýär. Zenan maşgala kitaby satýar, türki halklaryň bagtyna kitap tüýs hak eýesine gowuşýar. Ol kitaby okap:
— Bu kitabyň asyl bahasy tölenmeli bolsa, onda oňa dünýäniň hazynasy hem ýetmezdi – diýipdir.
Şeýlelikde, ulanyşa girmän, 830 ýyl ýatan bu diwan ylmy dünýä aralaşyp, kitabyň awtory Mahmyt Kaşgarlynyň adyny bütin dünýä meşhur edipdir. Bu kitabyň golýazmasynyň 638 sahypasy bar. Mahmyt Kaşgarly ony 1071—1072-nji ýyllarda ýazmaga başlap, 1073—1074-nji ýyllarda hem gutarýar. Mahmyt Kaşgarlynyñ işi, esasan, sözlükdir, emma käbir sözler düşündirilende, belli söze ýa-da kitabyñ belli bölümine degişli edilip, grammatik kadalar ýa-da sözleriñ etimologiýasy düşündirilýär. Şular bilen birlikde, bir topar halklaryñ atlarynyñ etimologiýasy hakda awtoryñ döwründäki ertekiler hem berilýär. Meselem, «türkmen» sözüniñ gelip çykyşy hakda III tomuñ 304— 307-nji sahypalarynda ertekiler esasynda uzyn maglumat ýazylýar.
«Diwan lugat at-türk» türkmen diline-de degişlidir, çünki awtoryñ özi şol döwürdäki türki dilleriñ hemmesiniñ materiallaryndan peýdalanandygyny köp ýerde belleýär. Mahmyt Kaşgarly türki dilleriñ biri-birinden tapawutlanýandygyny telim gezek ýatlaýar. Ol öz işinde şol wagtdaky türki dilleriñ faktlaryny (köplenç, oguz dili bilen beýleki dilleri) deñeşdirýär. Awtor oguzlary türkmen hasap edýär. Şonuň üçin «Diwanda» oguz diline degişli diýlen zatlary türkmen dili bilen hem baglanyşykly hasap etmek bolar. Mundan başga-da Mahmyt Kaşgarly käbir sözleriñ türkmençedigini aýratyn belleýär ýa-da türkmen hakynda, türkmen durmuşy hakynda aýratyn maglumat berýär. Şu zatlaryň hemmesi Mahmyt Kaşgarlynyñ «Sözlüginiñ» türkmen diline-de degişlidigine şaýatlyk edýär.
Alym, adyndan belli bolşy ýaly, Kaşgarda dogulýar, ylym-bilim alýar. Ýerligi oguz bolan alym seljuklar Bagdady basyp alyp, paýtagt edinenden soň şol ýere baryp, ylym bilen meşgullanyp başlaýar. Mahmyt Kaşgarly «Diwan lugat at-türk» atly bäş tomluk sözlüginiň birinji tomunda: «Oguzlar türkmenlerdir. Olar ýigrimi iki urugdyr… birinji baştutanlary hem kynyklardyr. Zamanamyzyň hakanlary şu kynyklar urugyndandyr» diýip ýazsa, üçünji tomunda: «Türkmenler – bular oguzlardyr» diýip has hem tekrarlaýar. Mahmyt Kaşgarly sözlüginiň başga bir ýerinde: «Men bulardan esasylaryny, ene uruglaryny ýazdym. Oguz türkmenleriniň maýda uruglaryny hem, olaryň mallaryna basylýan tagmalaryny hem ýazdym» diýip belläpdir.
Arzylanylyp, saklanylyp ýörlen şeýle kitaplar müňlerçedir.
17
88
enes_∞
05.10.2024 21:09
![]()
Deňziň reňkini näme kesgitleýär?
Deňizleriň we ummanlaryň reňki dürli-dürli bolýar. Olaryň käsi ýerleşýän ýerine we wagta baglylykda üýtgäp durýarlar.
Adatça, olaryň reňki gök bolýar. Emma deňizler mawy, açyk ýaşyl, syýa, gök, çal we hatda mele hem bolup bilýär. Onuň reňkiniň başga-başga bolmagynyň sebäbi nämedenkä? Munda fizikanyň we biologiýanyň täsiriniň bardygy mälimdir. Aslynda, arassa suw reňksiz bolýar. Emma deňiz çuň bolanlygynda şöhle deňziň düýbünden yza serpikmeýänligi sebäpli goýy gök reňk berýär.
Suw molekulalary uzyn tolkunda gelýän gyzyl, narynç sary, we ýaşyl şöhläni özüne has gowy çekýär. Gök reňkiň tolkun uzunlygy gysga bolansoň, ol suwuň has çuň ýerine siňýär. Bu bolsa deňziň mawy reňkde görünmegine sebäp bolýar. Gysga tolkunda şöhle has dagynyk bolup, başga taraplara ýaýrap bilýär. Emma suwuň dykyzlygy hemme ýerde birmeňzeş däl. Onuň düzümindäki gyrmançalar we beýleki kiçijik bölejikler şöhläniň pytramagyna sebäp bolýar.
Derýalardan deňze guýýan ýa-da ýeliň täsiri bilen emele gelen tolkunyň täsiri bilen deňziň aşagyndaky çäge ýokary galyp, kenardaky suwuň reňkini üýtgedýär. Şeýle hem suwuň içinde çüýrän ösümlikler ýaşyl, sary we goňur reňkleri ýüze çykaryp, reňki has hem üýtgedýär.
Türkmengazet
10
51
enes_∞
05.10.2024 10:35
![]()
5-nji oktýabr —Bütindünýä mugallymlar güni
Ilkinji halypalary ýatlamak üçin ajaýyp gün
Her ýylyň 5-nji oktýabrynda «Bütindünýä mugallymlar güni» diýlip atlandyrylýan halkara güni dünýäniň dürli künjeklerinde giňden bellenilýär. Bu sene 1994-nji ýylda döredilip, häzirki wagtda dünýäniň 100-den gowrak döwletinde giňden bellenilýär. Bu halkara güni ýaş nesilleriň bilimli, ylymly, giň dünýägaraýyşly bolup ýetişmekleri ugrunda zähmet çekýän mugallymlaryň edýän işlerini ýatlamak maksady bilen döredilýär.
Mugallymçylyk kyn we asylly hünärdir. Bu kär döredijilikli we gyzykly hünärleriň biridir. Biziň durmuşymyzda mugallymlaryň aýratyn orunlary bardyr. Olaryň bize berýän bilimdir maslahatlary jemgyýetde dogry ýoly saýlap almakda bize uly ýardam edýär. Mugallymyň iň ýokary sungaty döredijilikli aňlatmagyň we bilim almagyň şatlygyny oýarmak ukybydyr.
Gowy mugallym bolmak üçin öwredýäniňi hem-de öwredýänleriňi söýmeli. Bu gün mugallymlarymyza çuňňur minnetdarlyk bildirmek, hoşniýetli, adalatly we adamkärçilikli bolmagy ündeýän ilkinji halypalary ýatlamak üçin ajaýyp gün!
Bütindünýä mugallymlar güni käbir ýurtlarda dürli senelerde bellenilip geçilýär. Ýagny bu sene Hindistanda 5-nji sentýabrda, Hytaýda 10-njy sentýabrda, Germaniýa we Pakistanda 5-nji oktýabrda, Braziliýada 15-nji oktýabrda, Täze Zelandiýada 29-njy oktýabrda, Türkiýede 24-nji noýabrda we Malaýziýada 16-njy maýda bellenilýär.
Bütindünýä mugallymlar günüňiz gutly bolsun!📙📙📙
18
66
