atakulyyewa_humay
14.07.2023 00:02
Daşky gurşawy goramak meselesi ähli döwürde, aýratyn hem häzirki wagtda tutuş ýer ýüzündäki adamlary «tolgundyrýar». Şol sebäpli tebigaty we ekologiýany gorap saklamaga gönükdirilen başlangyçlar barha artdyrylýar. Şeýle çäreleriň biri-de bu güne bagyşlanan belli senelerdir. Mysal üçin, Halkara Ýer güni. Ýer güni bu näme?
Köp ýurtlarda Halkara Ýer güni 21-nji martda bellenilýär. Çünki şol günden başlap ýeriň täze aýlawy başlaýar, gije-gündiz deňleşýär we planetanyň ösüşiň täze tapgyryna gadam basylýar. Emma Ýer güni beýleki ýurtlarda başga senelerde-de bellenilýär, ýöne bu ýerde iň esasy zat belli bir sene ýa-da aý däl-de, baýramyň nämä bagyşlanandygynda jemlenendir.
BMG-nyň habaryna görä: «Ýer güni, ähli adamlaryň ünsüni planetanyň umumy öýi hökmünde tanamaga, umumylygymyzy we birek-birege garaşlylygymyzy duýmaga gönükdirilen aýratyn döwürdir». Wagtyň geçmegi bilen Ýer güni uly goldawa eýe boldy. Onuň çäginde ekologiýa bagyşlanan leksiýalar, seminarlar, ylmy duşuşyklar geçirilýär, köpçülikleýin agaç nahallary ekilýär. Şeýle-de ýer sagady diýlen düşünje hem bar. Ýer sagady bu näme? Ol adatça mart aýynyň soňky ýa-da ahyrky şenbesinde geçirilýär. 2009-njy ýylda bu waka adamzat taryhynda iň uly çäre boldy: oňa bir milliarddan gowrak ýaşaýjy gatnaşdy. Onda ýagdaýlar mümkin boldugyça ýönekeý, ýagny çyrany diňe bir sagat öçürmeli. Ýaş ýetginjeklerden uly ýaşlylara çenli her kim muny başaryp biler. Ýer sagady wagtynda, Pariždäki Eýfel diňi, San-Fransiskodaky Altyn derweze köprüsi, Nýu-Ýorkdaky Imperiýa döwlet binasy, Sidneýdäki opera teatry, Londondaky Big Ben we beýleki meşhur ýerler.
Häzirki wagtda tebigata nädip kömek etmeli?
Daşky gurşawy goramaga gönükdirilen başlangyçlar adamzadyň geljekki nesiller üçin planetany halas edip biljekdigine umyt döredýär. Ýöne munuň üçin ýylda bir sagat, hatda bir gün tebigata ideg etmek ýeterlik däl. Munuň üçin näme edip bolar?
Häzirki wagtda köp iri senagatlaşan şäherlerde galyndylary sortlamak üçin ýörite gaplar oturdyldy. Plastmassa, aýna, kagyz we organiki galyndylary aýratyn taşlamak mümkin boldy. Öýden çykylanda ýa-da başga bir otagda bolunýan wagtynda çyralary öçürmeklik we elektrik enjamlaryny aýyrmaklyk, suwy artykmaç akdyrmazlyk, hatda çagalaryň hem berjaý edip biljek bu ýönekeý düzgünleri daşky tebigata uly kömek eder.
Plastiki gaplar daşky gurşawy hapalaýar. Söwda edilende olardan gaça durmak gowy. Gaýtadan ulanylýan kanwas torbalaryny ýa-da moda köp reňkli söwda haltalaryny ýanyňyz bilen alyp gitmek has gowudyr. Esasy zat diňe bir iri kärhanalaryň işinden zyýanly zyňyndylar bilen çäklenmän, eýsem eşikleriň köplenç birnäçe onýyllyklaryň içinde çüýrän poligonlarda gutarmagydyr. Indiki gezek başga bir sumka ýa-da täze aýakgap gerekdigini göz öňünde tutuň. Egin-eşik saýlananda, ekologiýa taýdan arassa markalara we tebigy matalar bilen işleýän dizaýnerlere üns bermek ýerliklidir. Soňra agşamlyk stoluňyzda howpsuzlyk üçin himiki taýdan işlenilmedik, ekologiýa taýdan arassa önümler bolmagy zerur. Mundan başga-da, daşamak üçin ýangyç has az sarp edilmegine ähmiýet berilýär, bu bolsa tebigy baýlyklary tygşytlanylýandygyny aňladýar.
12
35
atakulyyewa_humay
13.07.2023 07:47
Bir damja suw – aslynda, ýönekeý zat ýaly hem görnüp biler. Ýöne suw damjasy – bu daşky şertlere, ululygyna, düzümine we başga-da birnäçe parametrlerine baglylykda üýtgeýän tebigatyň ajaýyp döredijiligidir. Onuň görnüşi hem adatdakysyndan gaty tapawutly bolup biler. Ylma we iň soňky maglumatlara bil baglap, bu hakda has giňişleýin maglumat berilýär.
Damjanyň görnüşi nähili?
Elbetde, köp adam ikirjiňlenmän jogap berer: «aşagy tegelek we ýokarsynda, uzaldylan, süýri-togalak» diýip. Emma bu hemişe beýle däl. Aslynda, bularyň hemmesi damjanyň ululygyna we şoňa görä massasyna bagly bolup durýar.
Mysal üçin, 2 millimetr ýa-da ondanam az suw damjasyny alsaňyz, onuň howadaky ululygy sferik şekilli bolar. Galyberse-de, molekulalaryň çekilmegi damjanyň merkezine gönükdirilip hereket edýär. Şeýle-de bolsa, şekil diňe damja ýeterlik bolmadyk ýagdaýynda peselýär we düşýän tizlik az bolýar we şoňa görä-de howa garşylygy iň az derejede saklanýar. Emma onuň diametri 2 millimetrden köp bolsa, hemme zat üýtgeýär. Molekulalaryň özüne çekiji güýji olary merkeze çekmek üçin indi ýeterlik däl, peselýän tizlik we howa garşylygy ýokarlanýar. Şol sebäpli aşaky böleginde ýokarlanýan basyş meýdany döredilýär, aşak basyşdan pes basyş meýdany emele gelýär. Şonuň üçin ol gümmeze meňzeýär. Mundan başga-da, massa näçe uly bolsa, merkezdäki damja şonça-da egilýär. 7 millimetr ýa-da ondanam uly bolan ululykda, şekil şeýle bir egrelýär welin, damja diňe iki bölege bölünýär. Köplenç şeýle uly damjalar buz bolup ýagýar. Yssy howada bolsa ol çalt ereýär we gaty görnüşinde däl-de, eýsem uly damja suwlary ýaly ýere gaçýar.
Ýagyş damjalarynyň tizligi
Ýagyş wagtynda bir damjanyň iň ýokary tizligi haýsy? Bu görkeziji, esasan, iki faktora - damjanyň ululygyna we aşak düşýän beýikligine baglydyr. Olaryň haýsydyr birini köpeltseň, tizlik ýokarlanýar. Mysal üçin, ideal şertleri göz öňünde tutsak, deňiz derejesinde ýeliň we beýikligiň doly bolmazlygy, diametri 0,5 millimetr bolan bir damjanyň sekuntda 2-6,6 metr tizligi aşak düşýän beýikligine baglylykda bolar. Damjanyň diametrini 10 esse, 5 millimetre çenli ýokarlandyrsak, beýleki faktorlary üýtgetmän goýsak, tizlik sekuntda 9-30 metre çenli ýokarlanar.
Iň uly damjalar
Ýokarda belläp geçişimiz ýaly, adatça damjanyň iň ýokary diametri takmynan 6-7 millimetr, ondan ululary howada dargaýar. Şeýle-de bolsa, tebigat köplenç kanunlary diňe wagtal-wagtal bozýar. Ýagyş damjalary-da edil şonuň ýaly. 2004-nji ýylda Marşal adalarynda we Braziliýada 10 millimetre çenli damjalar ýagdy.
Damja lukmançylykda
Aslynda, bir damja diňe bir kiçijik suw bölejigi ýa-da ýönekeý suwuklyk däl. Lukmançylykda derman öndürijiler ony ölçemek, ululygyny bilmek we hasaplamak üçin köp iş geçirýärler. Onda damjalaýyn usulda bejergide, bir damja 0,05 millilitr, spirtli suwuklygyňky - 0.025 millilitre çenli bolýar.
14
78
atakulyyewa_humay
13.07.2023 00:06
Wagt durmuşymyzyň aýrylmaz bir bölegi hasap edilýär. Wagtdan gaçyp sypmak ýok. Bellenen sagatlar we duýduryşlar durmuşymyza doly täsir edýär. Tehnologiýadan ýüz öwrüp, tebigata gaýdyp gelsek-de, Ýeriň öz okunyň aýlanmagyna we Günüň daşyndaky hereketine bagly ýaşamaly bolýarys. Adamzat dünýäde ähliumumy senäni we wagt guşagyny kabul edýär.
Halkara kosmos stansiýasynda günde 16 gezek gün batýanlygy sebäpli, wagt zolagy hökmünde ähliumumy wagt (UT) hasaplanýar. Bu bolsa Grinwiçiň ortaça wagty (GMT) bilen deňdir.
Bu logika görä, ähliumumy wagt Aýyň wagtydyr. Emma, bu düýbünden dogry däl. «Artemis III» bilen Aýyň üstüne ýene gonular. Emma häzirki wagtda Aýda haýsy wagt zolagyny ulanmalydygy barada doly gelnen netije ýok. Häzirki wagtda kosmosda haýsydyr bir wezipe ýerine ýetirilende, ýerine ýetirilýän ýurda laýyk wagt zolagy ulanylýar.
Emma Aýda, Ýerdäki ýaly, Günden peýdalanmak derege ýaramaýar. Sebäbi, bu ýerde günüň dogmagyndan ýaşýança 14,77 Ýer güni gerek bolýar. Mundan birnäçe wagt öň internetde «Aý standart wagty» atly teklip öňe sürlüpdi. Bu teklipde sekuntlar, minutlar we sagatlar öňküligine galýar, 24 sagady bir aýlaw hökmünde göz öňünde tutsak, 30 aýlaw doly aý gününe gabat gelýär, bu takmynan dogry bolupdy.
«Apollo» kosmonawtlary hem belli bir wagt guşaklygyny ulanmadylar. Kosmonawtlar «Launch Time History» (GET) diýlip atlandyrylýan wagt ulgamyndan peýdalandylar. Şonuň üçin häzir hem Aýda nähili wagtdan peýdalanmaly, haýsy wagt zolagyny ulanmaly bu meselelere çözgüt gerek bolup durýar.
39
387
atakulyyewa_humay
11.07.2023 00:30
Geliň energiýanyň suwdan geçip kenarlara şekil berşini öwreneliň. Okeanlardaky tolkunlar suwy bir ýerden beýleki ýere süýşürýän ýaly görnüp biler, emma bu beýle däl. Aslynda suw süýşenok, ol aýlanýar. Netijede, onuň başlaýan we gutarýan ýeri bir bolýar. Ýöne tolkunlar hakykatdanam bir zady süýşürýär, ýagny ol şemaldan gelýän energiýany süýşürýär. Tolkunlar bu energiýany tä kenara degýänçä ähli tarapa kilometrlerçe süýşürip bilýärler.
Energiýanyň geçişi. Energiýa batly gelýän şemaldan suwuň ýüzüne degip, suwuň kiçijik bölekleriniň aýlanmagyna sebäp bolýar.
Şemal. Şemal suwuň ýüzüne sürtülip, suwuň dowamly aýlanmagyny üpjün edýär.
Suwuň aýlanmagy. Suw aýlanmagyny dowam edip, öz kinetik energiýasyny dürli taraplara ýaýradýar.
Suwuň içinde. Bu energiýa dikligine suwuň düýbüne çenli barýar.
Saý ýerlerde. Çuň ýerlerden gelen energiýa, saý ýerlere ýetende gysylyp, suwuň has ýokary galmagyna sebäp bolýar.
Netijede. Soňunda energiýa has gysylyp, balansdan çykýar we tolkun emele gelýär.
12
34
atakulyyewa_humay
10.07.2023 00:37
Siz bir kagyzy 7 gezek epläp bolýar diýen gyzykly maglumaty eşiden ýa-da okan bolmagyňyz mümkin. Bu makalada hakykatdan hem bir kagyzy 7 gezek epläp bolýandygyny ýa-da bolmaýandygyny subut ederis.
Ululygyna garamazdan islendik bir kagyzy 7 gezek epläp bolýandygyny baradaky maglumat nädogrydyr. Bu maglumatlar internetde uzak wagt bäri ýaýrasa-da, munuň düýbünden dogry däldigini aýdyp bileris. Dünýäde iň köp ulanylýan kagyz A ölçegli formatdaky kagyzlardyr. Olaryň arasynda 21 x 29,7 sm ululykdaky A4 kagyzy iň meşhurdyr. Bu we şuňa meňzeş ululykdaky kagyzlar, öz ululyklaryna görä 7 gezek eplenip bilner. Şu nukdaýnazardan seredilende, A4 kagyzlarynyň 7 gezek epläp boljakdygy baradaky hakykat, ýöne kagyzyň ululygy üýtgände epinleriň sany hem artar.
Emma, matematikanyň dili bilen düşündirsek bu kada düýbünden başgaça ýagdaýa gelýär. Ýagny, 0,1 mm galyňlykdaky bir kagyzyň bardygyny göz öňüne getiriň. Bu kagyzy epläp başlanyňyzda, ilki bilen hiç hili kynçylyk çekmersiňiz, ýöne birneme wagt geçensoň, kagyz galyňlaşdygyça siz kynçylyk çekip başlarsyňyz. Bir kagyzy 7 gezek epleseňiz, aljak galyňlygyňyz 128 sahypanyň galyňlygyna deň bolar. Bu galyňlyga ýeteniňizden soň, A4 ölçegli kagyzy indi epläp bilmersiňiz. Emma, haýsydyr bir enjam bilen eplemäge synanyşsaňyz, kagyz içki gysylma güýjüne çydaman pytyrar. Şunlukda, islendik kagyzy eplemek onuň ululygyna hem bagly bolup durýar.
11
42
