atakulyyewa_humay
18.07.2023 18:00
Bu soraga «kim» däl-de «näme?» diýip düzediş berjegiňiz seýrek däldir. «Boing» sözüniň aňladýan manysy biziň durmuşymyzda uçaryň görnüşi hökmünde girdi. Sebäbi laçyn nyşanly türkmen uçarlarynyň hem köpüsi ýokary amatlylykly 757, 737, 717 kysymly «Boing»-lerdir.
«Boing» amerikan uçar konserniniň ady bolup, şol konserniň öndüren uçarlary hem «Boing» diýip atlandyrylýar. Ýöne, bu sözüň adam ady bilen baglydygyny ýadymyzdan çykarmaly däldiris.
Eýsem, Boing kim?
Uilýam Boing (William Boeing (1881-1956)) amerikan awiakonstruktory we senagatçysydyr. Ol 1903-nji ýylda Ýel uniwersitetini tamamlaýar. 1916-njy ýylda özüniň ilkinji uçaryny ýasaýar hem-de «Pacific Aero Products» atly uçar şereketini esaslandyrýar. Birnäçe aý geçeninden soň şereketiň ady «Boeing Airplane Co» diýip üýtgedilýär. 1927-nji ýyla çenli Boingiň şereketi, esasan, harby uçarlary, şeýlede ýük daşaýan uçarlary ýasamaga ýöriteleşýär. 1934-nji ýylda Boing şereketiniň özüne degişli bölegini satýar hem-de çapylýan atlary köpeltmek bilen meşgullanýar. Boingiň uçara bolan söýgüsi, gyzyklanmasy ýok bolup gitmeýär, ikinji jahan urşy döwründe ol özüniň öňki uçar kärhanasynyň maslahatçysy bolýar. Bu kärhana «Boing-707» ýolagçy uçaryny döretmek baradaky taslamanyň üstünde işläp başlaýar.
Täze uçar 1954-nji ýylda doly taýýar bolýar. U.Boing öz kärhanasynda ýasalan ilkinji ýolagçy uçarynyň asmana galşyny görmäge ýetişýär. Häzir «Boing» uçarlarynyň dürli kysymlary öndürilýär. Olaryň birnäçesi dünýä rekordyny goýýar. Meselem, 1989-njy ýylda ulanyşa berlen «Boing-747» uçary dünýäde iň köp ýolagçy ýerleşýän uçar diýlip yglan edildi. Bu uçaryň ganatlarynyň gerimi 64,9 metre, uçuş uzaklygy 13340 kilometr aralyga deňdir. Oňa 566 ýolagçy ýerleşýär.
26
215
atakulyyewa_humay
18.07.2023 06:42
Stilistler bu gözelligi saýlanynda ýüzüň görnüşini göz öňünde tutmak bilen bagly «altyn kadany» ýatdan çykarmazlygy maslahat berýärler. Meselem kwadrat keşpli ýüzüňiz bar bolsa, aýlaw gulakhalkalary, ýüzüňiz inçe bolsa tegelek ýa-da uly şaý-sepleri dakynmak, üçburçlyk ýüz üçin bolsa uzyn ysyrgalary saýlamak has gowudyr.
Gulakhalkalary bedeniň reňkine gabat getirmek babatda has eýermeli bir kada bolmasa-da bu aýratynlygy göz öňde tutmalydyr. Garaýagyzlara islendik reňkdäki daşlar bilen bezelen ysyrgalar gelşer. Saryýagyz zenanlarda bolsa ýyly öwüşginli şaý-sepler has gowudyr. Eger ysyrga saýlamakda gözleriň reňki bilen utgaşykly keşbi döretmek islegi ýüze çyksa, onda ýa-ha göz bilen reňkdeş ýa bolmasa-da oňa garşylykly reňkdäki ysyrgan dogrudyr.
Has sazlaşykly keşbi döretmek üçin saçyň taraşlanyş görnüşi hem az ähmiýetli däldir. Saldamly dürli şekilli we uzyn gulakhalkalary gündelik boglup uzynlygyna goýberlen hem-de boglup ýygnalan ýa-da burum saçlar bilen utgaşdyryp baýramçylyk dabarasyna gitmek örän gelşikli obrazy döreder.
Saçyň bezegi barada aýdylanda bolsa munda kare, piksi, bob ýaly gysga saçlara hem ähmiýet berilýär. Zynjyr şekilli saldamly gulakhalkalar, kafflar, uly halkalar – aksesuarlaryň zenanyň daş keşbine laýyk bolmagy üçin möhümdir. Bu babatda has aýdyň gözelligi döredip bilmek assimetrik saçly zenanlar üçin hem kyn düşmese gerek. Bezegdäki assimetriýa – has ýerlikli çözgütdir, ýagny bir gulaga uzyn göwrümli halka dakmak, beýleki gulaga bolsa gysga «çüýjagaz» şekilli gulakhalka dakynmak.
23
188
atakulyyewa_humay
17.07.2023 20:06
Geçirilen gazuw-agtaryş işlerinden çen tutup, taryhçylar ilkinji matalar sekiz müň ýyl mundan öň hem bar eken diýen netijä gelýärler. Şol wagtlar matalar zygyr süýüminden dokalypdyr. Gadymy Müsürde diwaryň ýüzüne çekilen suratlardan, şeýle hem şol döwürden biziň günlerimize gelip ýeten mata böleklerinden belli bolşy ýaly, adamlar mata dokamak üçin zygyr süýümini egripdirler hem-de işipdirler.
Belli taryhçy Gerodotyň belleýşi ýaly, gadymyýetde iň gymmat we arzyly sowgat mata bolupdyr. Gresiýada matalar dokalmandyr diýen ýaly. Ol ýere matalar Müsürden eltilipdir. Soňy bilen pagtadan mata dokamak ýola goýlupdyr. V-VI asyrlarda mata dokamak Angliýada we Germaniýada has ösüpdir. 1500-nji ýylda Ispaniýada 16 müň sany mata dokaýan gural bolupdyr. X-XIII asyrlarda mata dokamak ençeme ýurtlarda esasy käre öwrülipdir we söwda-da arzyly haryt hasaplanypdyr.
Taryhdan belli bolşy ýaly, geçmişde iň oňat matalar Merwde, Nusaýda dokalypdyr. Merwde dokalan matalar söwda gatnaşyklarynda esasy önümleriň biri bolupdyr. Muňa mysal edip, Merwde dokalan kenep matalarynyň tapylan böleklerini görkezmek bolar. Olar Müsüriň Kairdäki muzeýleriniň birinde saklanylýar we senesi boýunça IX-X asyrlara degişli diýip hasaplanylýar.
Orta asyr taryhçysy Juweýniniň aýtmagyna görä, «Merw Horasandaky ähli şäherlerden giň bolupdyr. Ilatyň sany nisan (aprel aýyndaky) ýagşyň damjasyna barabar bolupdyr». Şol döwürlerde Merw uly bazarly şäher hökmünde-de tanalypdyr. Alys ýurtlardan gelen täjirler Merwiň bazarlarynda söwda edipdirler. Bazarlarda türkmenleriň dokan matalarynyň hyrydarlary az bolmandyr. Merw Beýik Ýüpek ýolunyň çatrygynda ýerleşmek bilen, Sarahs, Abiwerd, Amul, Ürgenç ýaly şäherleriň arasynda söwda aragatnaşygyny saklapdyr. Bu bolsa Merwiň ykdysady taýdan durnukly ösmegine oňat mümkinçilik döredipdir.
21
108
atakulyyewa_humay
16.07.2023 10:57
Simmetriklik beden üçin ewolýusiýanyň netijesidir. Eýsem, başlangyç organizmler tegelek bolup, olara simmetriklik mahsus bolmandyr. Jandarlaryň arasynda simmetriklik deňiz anemonlarynda, ýyldyz balyklarynda, gidralarda bolýar. Ilki bilen, bu adalganyň nämäni aňladýandygyna düşünmek gerek. Simmetriklik – bu birmeňzeşlikdir, ýagny islendik jandaryň çep tarapy sag tarapyna gaty meňzeýär. Simmetriýanyň iki görnüşi bar, radial we ikitaraplaýyn simmetriýa. Birinjisi ýyldyz balygy, gidralar we deňiz anemonlary ýaly jandarlara mahsusdyr. Elbetde, tegelek görnüşe eýe bolan bir öýjükli organizmleri hem şol bir kategoriýa degişli edip bolar. Bularyň hemmesini şertli oklar bilen birnäçe bölege bölüp bolar, olar edil birmeňzeş bolar.
Ikitaraplaýyn simmetriýaly görnüşe ýer planetasynyň ýaşaýjylarynyň köpüsi - ähli guşlar, balyklar, haýwanlar we elbetde adamlar degişli edilýär. Şeýle-de bolsa, bu ýerde birnäçe kadadan çykmalar bar. Mysal üçin, flounder - çep tarapy saga birneme meňzeýär. Ora-da bir dyrnagy elmydama beýlekisinden has uludyr. Emma bu kadadan çykmalar seýrekdir we düzgüni ret etmegiň ýerine tassyklaýarlar.
Simmetriýanyň sebäpleri
Ýer planetasyndaky ähli organizmleriň näme üçin simmetrikdigine düşünmek üçin milliard ýyl yza gaýdyp gelmeli bolar. Deňizlerde diňe iň ýönekeý jandarlar ýaşap, elbetde, olar simmetrik bolupdyr. Bu olara adaty ýaşaýan ýerlerinde aňsatlyk bilen hereket etmäge mümkinçilik beripdir. Emma ewolýusiýa netijesinde kem-kemden has çylşyrymly organizmler peýda bolup, ilki balyklar, soňra süýrenijiler, ýerde-suwda ýaşaýanlar, soňra süýdemdirijiler döräpdir. Emma adaty simmetriýa bolsa saklanyp galypdyr. Munuň birnäçe sebäbi bar. Ilki bilen adaty deňagramlylyk. Suwda bu gaty möhüm däl bolsa-da, gaty ýerde, gaty güýçli agyrlyk güýji haýsydyr bir jisime täsir etse, bu gaty çynlakaý faktor bolup durýar.
Adam bedeniniň hem käbir içki organlary simmetrik tertipde ýerleşdirilýär. Olaryň beden üçin möhüm gymmaty bar. Şonuň üçin olar gan bilen deň derejede üpjün edilmeli, ýokumly maddalar we kislorod baryp durmaly. Şol sebäpli ýürekden takmynan bir aralykda ýerleşmegi gaty möhümdir.
Gözler üçinem edil şonuň ýaly. Biri-birinden belli bir aralykda ýerleşen gözler, obýektleriň aralygyny kesgitlemäge mümkinçilik berýär. Adam böwreginde adam bedenindäki iň uly ýükleriň biri bolan artykmaç suwuklygy çykarmak prosesi geçýär, günde ençeme mukdarda gan süzýärler. Ýagny, şol bir bäş litr gan ýüzlerçe, hatda müňlerçe gezek olardan geçýär. Bir böwrek bolan ýagdaýynda bu mümkin bolup bilmezdi.
Aslynda, belli bir assimetriklik tutuş adama mahsusdyr. Iň ýönekeý zat, sag eliň köplenç güýçli bolmagy we netijede bu ýerde myşsalar has galyň bolmagydyr, çünki adam sag elini has ýygy ulanýar, bu bolsa onuň myşsalarynyň has köp ösjekdigini aňladýar. Mysal üçin, köp adamyň eňegiň bir tarapynda deň däl-de, bir tarapda iýmit çeýnemek ähtimallygy bilen baglanyşykly bolup biler. Şol sebäpli ýüz myşsalary hem birmeňzeş ösmeýär. Käbir adamlar bu tapawudyň ululara garanyňda çagalarda has göze ilýändigini öňe sürýärler.
19
47
atakulyyewa_humay
16.07.2023 00:07
Hat-da ABŞ-nyň Azatlyk heýkeli hem bu heýkel bilen deňeşdirilende kiçi görünýär, Hindistandaky dünýäniň iň uly we iň beýik heýkel äpet ölçegli bilen görenleri haýran galdyrýar.
Birlik (jebislik) heýkeliniň boýy 182 metr bolup, ol Hindistanyň Gujarat welaýatynyň Kewadia şäheriniň golaýyndaky Narmada derýasynyň kenarynda dur.
Bu heýkel, 1875-nji ýylda Hindistanyň premýer-ministriniň birinji orunbasary, 1875-nji ýylda Gujarat şäherinde doglan hindi garaşsyzlygy ugrunda göreşen Wallabhhai Pateliň keşbini görkezýär. Mahatma Gandi bilen işleşen Patel, 1947-nji ýylda Hindistany Iňlis kolonial dolandyryşyndan azat etmegi başaran raýat boýun egmezlik hereketinde möhüm rol oýnady. Patel eglişiksiz ýolbaşçylygy we tutanýerliligi bilen «Hindistanyň demir adamy» hökmünde hem tanalýar.
Birlik (jebislik) heýkelini gurmak üçin 422 million dollar sarp edildi. Heýkel dolulygyna diýen ýaly bürünç bilen örtülen polat çarçuwadan we demirbeton gurluşdan ybarat. Heýkel äpet ululygyna garamazdan, sekuntda 50 metre çenli şemallara garşy durmak üçin döredilip, ýer titremesine çydamly bolup durýar.
Birlik (jebislik) heýkeli gurlanda, Hytaýdaky Bahar ybadathanasy bolan Buddanyň heýkelini 54 metr geçip, dünýädäki iň uly heýkel boldy.
Heýkeliň gurluşygy üçin başlanan mega-taslama Narendra Modi 2013-nji ýylyň oktýabr aýynda Gujaratyň premýer-ministri bolup işleýärkä yglan edildi. Heýkel Pateliň 143-nji doglan gününiň öňüsyrasynda, 2018-nji ýylyň oktýabr aýynda tamamlandy, şol döwürde Modi Hindistanyň premýer-ministri boldy.
12
174
atakulyyewa_humay
15.07.2023 00:37
Durmuşda biz ekizlere ýygy-ýygydan duş gelýäris. Belki bu biziň maşgalamyzda bolup hem biler. Käbir ekizler bir-birine meňzeş bolýar, käbirisi bolsa onçakly meňzemeýär. Bir ýumurtgadan (monozigot) bolan ekizler we dürli ýumurtgalardan (geterozigot) doglan ekizler bolýar. Birinji monozigot ekizler biri-birine meňzeş, ikinjisi bolsa düýbünden meňzemeýär.
Mälim bolşy ýaly, olar iki, üç sany bolýar. Dünýä ýüzünde şu güne çenli doglan ekizleriň arasynda iň uly sanlysy dokuz çagadan ybarat bolan ekizlerdir.
Ekizleriň arasyndaky tapawutlar
Käwagt ýumurtga iki bölege bölünýär we olar biri-birine garaşsyz ösýär. Şol bir wagtyň özünde, olar 99,99% meňzeş hromosomalar toplumyny göterýär. Şonuň üçin bir jynsdaky çagalar hemişe biri-birine gaty meňzeýär, olar şol bir plasentada ösýärler, ýagny olar dogulmazdan ozal hem «tanyşýarlar».
Geterozigot ekizler biri-birinden düýbünden tapawutlanýar we hatda başga jynsda hem bolup bilerler. Käbirleri has çalt, käbirleri has haýal ösüp biler. Netijede, köplenç beýlekiler bir doganyň ýa-da aýal doganyň beýlekisinden uludygyny pikir edýärler.
Käbir gyzykly maglumatlar
Käbir ekizler edil aýnadaky şekiller ýalydyr. Ýagny, biri beýlekisiniň takyk aýnadan çepden saga göçürmesini görkezýär, mysal üçin, biriniň çep ýaňagynda ýerleşýän zat bir beýlekisiniň sagynda bolýar.
Ekizleriň öz dili bar diýilýär. Alymlar bu hadysany kriptofaziýa diýip atlandyrýarlar. Ol çagalar sözler, yşaratlar, ýüz keşplerini ulanyp, hemme zada gowy düşünip, biri-biri bilen erkin aragatnaşyk saklaýarlar. Beýlekiler üçin bularyň hemmesi manysyz ýaly bolup görünýär.
Ekizleriň dogluşy ýer ýüzi boýunça dürlüçe paýlanýar. Mysal üçin, Braziliýada ekizler köp dogulýarlar, ýöne Ýaponiýada olar gaty seýrek bolýar. ABŞ-da garaýagyz ekizler akýagyzlylara garanyňda ep-esli köp bolýar.
Ekizleriň köplenç meňzeş terjimehallary, halaýan tagamlary we endikleri bolýar. Belli bir sebäplere görä, ekizler aýry düşäýseler ýa-da hersi dünýäniň başga künjünde bolsalar hem olaryň endigi, özüni alyp baryşlary birmeňzeşligini saklaýar.
24
272
atakulyyewa_humay
14.07.2023 03:32
Häzirki wagtda alnyp barylýan täze gözlegler, global ýylylyk düşünjesini we oňa nähili çemeleşmelidigini we bu ugurdaky çäreleri ýokarlandyrýar. Tomsk döwlet uniwersitetiniň rus alymlary torf batgalyklarynyň uglerod toplanmagy boýunça tokaýlardan öňe geçip biljekdigi barada netijä geldiler, bu möhüm wezipe planetany global gyzgynlykdan goraýar. Howanyň sowamagynyň açary, dünýädäki bu görnüşiň iň uly ekosistemasy bolan Günbatar Sibiriň batgalyklary bolar. Bu ýerler atmosferadan kömürturşy gazyny alýarlar, ýöne tokaýlardan tapawutlylykda ony ýüzlerçe däl, müňlerçe ýyllap saklaýarlar. Uzak ýyl bäri ýurduň batgalyk ulgamlaryny öwrenýän TSU merkeziniň «Biota, howa we landşaft» merkeziniň hünärmenleriniň pikiriçe, tokaýlar CO2 saklamak işini çalt ýitirýärler. Planetar togalagynyň ýaşyl öýkenleri bolan tokaýlyklar ýangyndan, bikanun köpçülikleýin zyýanlardan has köp ejir çekýär we ýakyn wagtda köp mukdarda uglerody howa goýberip biler. Şol bir wagtyň özünde ýaşyl ekosistemalary parnik gazyny bary-ýogy bäş ýyl, tokaýlar 150 ýyl saklaýar. Bu döwürden soň, mikroorganizmler ýakylanda ýa-da gaýtadan işlenilende gaz ýene atmosfera çykýar. Täze gözlegler, torf ýerleriniň müňlerçe ýyllap CO2-ni siňdirip biljekdigini we häzirki wagtda beýleki ekosistemalara garanyňda 7 esse köp CO2 saklap biljekdigini görkezýär. Planetar togalagynyň bary-ýogy 3%-i planetamyzyň topragynda toplanan ähli toprak uglerodynyň takmynan 30%-ini öz içine alýar. Alymlar Russiýanyň Günbatar Sibir sebitindäki meşhur Wasýugan batgalyklaryny goşmak bilen dünýäde iň uly batgalyk ulgamynyň bardygyny bellediler. Diňe Uly Wasýugan batgalygy sebitdäki Daniýanyň ýa-da Gollandiýanyň çäginden geçýär, ýüzlerçe köl we basseýn bilen 53,000 km inedördül meýdany eýeleýär.
Umuman alanyňda, batgalyklar Günbatar Sibir düzlüginiň 70%-ini tutýar we planetanyň diňe 1,6%-i eýeleýär, emma dünýädäki torf ätiýaçlyklarynyň dörtden bir bölegi bu ýerde ýerleşýär. Toparyň pikiriçe, atmosfera uglerodynyň iň uly paýy, rus torf batgalarynyň Ýeriň howasyny sowatmagyna kömek edýän planetar göwrümli sowadyjylardyr. Tomsk alymlarynyň hasaplamalary Wasýugan batgalygynyň diňe bir ýylda 3-10 million tonna kömürturşy gazyny alýandygyny we 1,5-5,5 million tonna kislorod goýberýändigini görkezdi. Gözlegçiler, geçen asyryň başyndan bäri batgalyk ekosistemanyň kömegi bilen planetanyň 1,7 ºС ýerine ortaça 1,1 ºС gyzandygyny aýtdy.
Ygalyň görnüşine düşýän ähli suwy, şeýle hem gar örtüginiň eremegi bilen olar köp suwy ýygnaýar. Suw ýygnamak bilen batgalyklar suwuň derýalara köp mukdarda girmegine böwet bolýar we şeýlelik bilen suw joşmalarynyň öňüni alýar ýa-da derejesini peseldýär. Netijede, batgalyklarda ýygnanan suw ýuwaş-ýuwaşdan derýa akymlaryna gaýdyp, gurak döwürlerde derýanyň guramagynyň öňüni alýar. Torf batgalygy ösümlik biomassasynyň işlenmedik galyndylaryna öwrülýän örän täsirli süzgüçdir. Batgalyklar aşa köp ösümlik görnüşi bilen häsiýetlendirilýär. Batgalyklaryň tokaýlara garanyňda birnäçe esse kislorod öndürýändiginiň subutnamasy bar. Köp sanly batgalyk ösümlikleri köp mukdarda kömürturşy gazyny siňdirmäge ukyply, ýylda 1 gektar batgalyk ösümligi bir ýarym tonnadan gowrak gazy siňdirýär. Bu mukdarda CO2 himiki reaksiýalara girýär we atmosfera gaýdyp barman torfda saklanýar. Şeýdip, batgalyklar kömürturşy gazyny arassalaýar. Demirgazyk giňişliklerinde çyg torf batgalyklary permafrost üçin ýylylyk izolýatory bolup, onuň ýok edilmeginiň öňüni alýar. Batgalyk ýerler suwda-da, gury ýer bilen serhetde-de ýaşaýan biologiki görnüşleriň köpdürlüligi bilen häsiýetlendirilýär. Batgalaryň ekosistemasy bu görkezijide tokaýlardan we sähralardan ýokary bolup, bu häsiýeti tropiki tokaýlara ýakynlaşyp biler. şeýle biodürlüligi olary gymmatly aw meýdançalaryna we peýdaly miweleri we dermanlyk ösümlikleri ýygnamak üçin ösümlik görnüşine öwürýär. Şeýle hem torf batgalyklary we ösümlikleri himiýa pudagynyň käbir ugurlary üçin ýangyç we çig mal bolup biler. Arheologlar bu ekosistemanyň ylma inkär edip bolmajak uly goşandyny aýdýarlar.
Batgalyklary oba hojalygy ýa-da durnukly ösüş gazanmakda mundan beýläk ulanmak üçin kämahal suwarmagy teklip edýärler. Bu hökmany suratda diňe bir sebitdäki biologiki dürlüligiň peselmegine däl, eýsem gidrologiki düýpli bozulmagyna hem sebäp bolýar. Netijede, suw derrew suw howdanlarynyň kanallaryna girýär we derejesini ýokarlandyrýar we kömürturşy gazy ýaly zyýanly ýangyç önümlerini atmosfera goýberýär. Şeýle haýal ys alyş prosesleriniň ýakynlygy köplenç tokaý ýangynlarynyň döremegine getirýär. Batgalyklar tutuş sebitiň biodürlüligine we tutuş planetanyň howasyna täsir edýän çylşyrymly ekosistemadyr. Ekosistemadaky şertleriň esassyz üýtgemegi tebigy landşaftlaryň deňagramlylygyny, ekologiki ýagdaýy bozýar, görnüşleriň dürlüligini peseldýär we torf ýangynlary bilen baglanyşykly töwekgelçilikli ýagdaýlary döredýär.
12
59
