Ibn Sina we onuň saglyk hakda pentleri

Dagdan agajy

Kömelekleriň beýni we süňk saglygy üçin peýdasy

BARMAKLARY ŞYRKYLDATMAK ZYÝANLYMY?

"OK" dünýäde iň köp ulanylýan we tanalýan sözleriň biridir.Düzgün bolşy ýaly, dil täze sözlere diňe tanyş sözlere meňzeýän mahaly rugsat berýär. 1839-njy ýylyň 23-nji martynda “Boston Morning Post” -yň ikinji sahypasynda “o.k. all correct" Bu gowşak degişmäniň, kärdeşleri ýaly ýitip gitmegiň ýerine, nädip diri galmagy, Amerikanyň 1840-njy ýyldaky prezident saýlawy bilen baglanyşykly bagtly tötänlik sebäplidir. Bir kandidata Old Kinderhook lakamy berildi, öňki Amerikanyň prezidentiniň dogry ýazyp bilmejekdigi we şeýlelik bilen resminamalaryň hemmesini "all correct" gysgaltmasy diýip pikir edip, "OK" bilen tassyklanjak ýalan erteki bar. 

  Bu faktlaryň ikisi-de adamlary "okey" ýada salmaga hyzmat etdi. Onýyllygyň içinde adamlar hakykatdanam resminamalara “OK” diýip bellik edip başladylar we hemme zadyň gowydygyny görkezmek üçin telegrafda “OK” ulanyp başladylar. Şeýlelik bilen, OK öz ýerini tapdy, aýtmak ýa-da ýazmak aňsat, şeýle hem düşnükli bolmagy üçin tapawutlydy. OK-yň çäklendirilen ulanylyşy bardy. Ýalňyş ýazylan gysgaltma käbirlerine sowatsyzlygy aňladyp biler we OK adatça iş şertlerinden başga zatlarda ýa-da rustiki ýa-da sowatsyz hasaplanýan gahrymanlar tarapyndan toslanyp tapylan gepleşiklerden gaça durýardy. Hakykatdanam, Amerikaly çeper edebiýat ýazyjylary, hatda erkin söz ulanýan Mark Twen ýaly ýazyjylaram gaça durýardylar.

Ýöne 20-nji asyrda OK gepleşigiñ esasy akymyna geçdi, kem-kemden hemmeleriň diýen ýaly söhbetdeşligine öwrüldi, indi sowatsyzlyk ýa-da  söz ýaly görülmedi. ABŞ-nyň prezidenti Wudrow Wilson, 20-nji asyryň başynda, tassyklan resminamalaryna ,,okey" bellemek bilen abraýyny göterdi. Tizara ,,OK" köp dillerde öz ornuny tapdy. Ýöne näme üçin OK-y şeýle şeýle köp ulanýarys, ony köp gepleşiklere goşýarys? Okeý-da üpjün edilen zat bitaraplyk, pikir tassyklamazdan ylalaşygy tassyklamagyň ýa-da beýan etmegiň usuly bolup hyzmat edýär. 

Şeýle-de bolsa, dünýädäki gepleşikleri ýeňip geçendigine garamazdan, OK-yň tapylmaýan dilleri hem bar. Taýýarlanan çykyşlarda bu söz kän gabat gelmeýär. Hakykatdanam, resmi çykyşlaryň we hasabatlaryň köpüsi bu sözi ulanmayar. Ýöne ,,OK" henizem söhbetdeşligimiziň giň meýdanyna höküm sürýär.

Jynlaryň taryhyndan

Dünýäň awtonastroýkalary

Belli bir ýaşdan geçen her bir adam, bir zada düşünmeli. Haýsam bolsa bir Güýç, adamyň durmuşyny dolandyrýar. Elbetde ol güýç Hudaý, we elbetde biziň ber birimiziň ol Güýje bolan garaýşymyz aýratyn. Hudaýa bolan garaýyşlardan iň köp ýaýrany: “Hawa, Hudaý bar, hawa ol Güýçli, ýöne oň maňa eli degenok, ol asmanda bir ýerde planetalary aýlaýar, galaktikalaryň arasyndaky urşlara gatnaşýar, ol öz başyna, men öz başyma, eger örän agyr bolsa, men Ony kömege çagyraryn”. Beýle garaýyşyň ateizmdan gowy ýeri ýok. Biziň Hudaýa garýşymyza garamazdan, Ol her bir adamyň durmuşyny dolandyrýar, özem dolandyryşda, Öz täsin golyny goýýar. Meň aýtjak zatlaryma düşünme kyn, sebäbi meň özüm ýaňy diýen ýaly ähli zada düşünip başladym. Onsoňam ähli zady sözde düşündirip bolanok eken, köp halatlarda “zritelny obrazy” diýen zat gerek eken. Ýeri bolýa, barybir synanşaýy, ýöne temany diýseň uzakdan başlamaly boljak.
Hudaýyň adamzat durmuşyny dolandyrşyny meň pikirimçe iň birinji gören we çeper eseriň üsti bilen düşündirip bilen Ýapon ýazyjysy Haruki Murakami. Ol ýazjyň özi, Hudaýa ynanýadyr öýdemok, ýöne baribir Hudaý barada iň wajyp informasyýany bermegi başarypdyr. Ol ýazjyň iň wajyp eserniň ady “Kafka Kenarda”. Bu eseri men birinji gezek 2014-nji ýylda okadym we şol bada öz durmuşumdaky iň gowy kitap diýen netijä geldim. Men ilki ol eseriň näme üçin meň göwnüme ýarandygyny hem düşünip bilmedim. Meň göwnüme şol kitabyň üsti bilen maňa örän wajyp bir zat aýdylan ýaly bolupdy, ýöne näme aýdylany aýan däldi, (ol eserde Hudaýyň goly bardy). Diňe şu ýyl men nämäň nämedigine çalaja çaladan düşünip başladym. Ýer ýüzünde ähli barlyklary Hudaý dolandyrýan bolsa, diýmek Hudaý öz edýän işini, başga hiç bir güýç gaýtalap bilmez derejede amala aşyrmaly? (Başga güýç diýip şeýtany göz öňüne tutýan). Başga güýçler barada aýratyn, bu wagt bolsa iň esasy Güýç barada aýdyp bereýin. Bu gezek mysaly öz durmuşymdan getirme kyn, şol sebäpden Kafka kenarda eserinden getireýin, has takygy şol eseriň sýuzetyndan, Haruki Murakamiň bilmezlikde, ýa-da bilgeşleýin aýan eden infomasyýayndan. Esere görä bir oglan bar eken we ol oglan 15 ýaşynda bir gyza sataşýar. Oglanyň ady Kafka, gyzyň ady Saýeki. Ol jübüt 15 ýaşdan başlap jynsy gatnaşykda ýaşap başlaýarlar. Oglan baý maşgaladan bolup, we öz başlaryna kitaphanalary bar, oglan şol kitaphanaň 2-nji gatynda, bir otagda ýerleşýär, öz öýündäkilerden çetde we öz başyna kitap okamak üçin. Wagtyň geçmegi bilen, Kafka atly oglan, Tokiýa (paýtagta) okuwa gitmeli bolýar we Saýeki bilen hoşlaşýar. Saýeki Kafkadan gaty görýär, meni taşladyň diýip, sebäbi Saýekiň ene atasy öz gyzlaryny hiç ýerik göýberenoklar. Aradan köp ýyl geçmäkä Kafka şäherde ölýär we Saýeki ýeke galýar. Soň ol gyza bir zat bolýar, öz şäherini taşlap gidýär, bir näçe ýyldan soň bir heýkeltaraşa durmuşa çykýar we ondan ogul dogurýar. Oglunyň daşyndan bir gizjagazy hem gyzlyk alýar. Ýöne ýoldaşy bilen uzak wagt ýaşaman, ogly 4 ýaşynda wagty äri bilen aýrylyşýar we 4 ýaşly ogluny taşlap gidýär. Indi waka taşlanan ogul barada we şoň sözlerinden dowam edýär. Oglanyň kakasy heýkel taraş, aýalynyň şeýdip gideni gaty görüp, ondan ar almak isleýär we örän täsin usul saýlaýar. Ol heýkeltaraş ýöne adam däl bolmaly we durmuşyň köp syrlaryndan habardar bolmaly? Ol adam entek öz ogly kiçi wagty, oňa birje gezek şeýle diýýär: -Sen meni öldürersin we öz ejeň we öz uýaň bilen ýatarsyň. Oglan bir bada näme eşidenine düşünenok we kakasynyň aýdan zady barada oýlanyp gezýär. Şeýle usul bilen guýylan informastýa, irden giçde adamyň kellesinde programma öwrülýäninden, heýkeltaraş habarly bolmaly? Oglanyň pikirne görä bolsa, kakam şeýle usul bilen, ejemden ar aljak bolýandyr diýip düşünýär. Sebäbi gynansakda her bir adamyň ähli arzuwlary irde giçde hasyl bolýar. Oglan köp kitap okany üçin, özine Kafka ady saýlap alýar, kafka Tamura. Şol öz ejesiniň birinji söýgülsiniň adyny, özem öz ejesiniň geçmişinden habarsyz, ejesi hem öz taşlap giden oglunyň ykbalyndan habarsyz. Onsoň Kafka Tamura 15 ýaşap öýünden gaçýar, sebäbi öz kakasyny öldürer öýdýär we azyp-tozup öz ejesiniň şäherine düşýär. Ol ýerde şol kitaphana işe girýär we ýaşama ýeri bolmansoň, kitaphanaň 2-nji gatyndaky otagynda ýerleşýär. Örän täsin tötänliklere görä bolsa, şol kitaphanany ýöredýär, Kafka Tamuraň ejesi bolup çykýar. Ýöne Kafka Tamura öz ejesine sataşanyna doly ynamy ýok, diňe çaklamalar, oň ejesi hem, Saýeki hiç zady boýun alasy gelenok. Bar zadyň tarapy, Saýeki atly aýal, 15 ýaşlarynda, öz gowy görýän oglanynyň ýaşaýan kitaphanasynyň 2-nji gatynda şol oglan bilen duşuşuklar gurnaýardy. Özem ol oglanyň ady Kafkady. Indem ençeme ýyllardan soň, şol kitaphanaň 2-nji gatyna Kafka atly 15 ýaşly oglan ýaşamaga geldi. Awtor okyýja näme aýtjak bolýar? Elbetde awtoryň öz aýdýan zatlarynda Hudaýyň goluny görýändigi känbir düşnükli däl, sebäbi meň pikirimçe awtor ateistmyka diýýän, ýöne barybir Haruki Murakami öz işini doly ýerine ýetirdi. Indem awtoryň aýdan zatlary: Saýeki atly gyz üçin, oň iň bagtly günleri, 15 ýaşyndaky wagtlary, öz gowy görýän oglany bilen ýaşaşyp bilýär. Soň ol oglan ony taşlap, okuwa gidýär we ýogalýar. Saýeki durmuşa çykýar we ogul dogurýar, we özi öz ogluny taşlaýar, özem kitabiň mazmunyna görä, öz duguran oglunda, öz birinji söýgülsiniň ruhy bar ýaly? Saýekiň göwnüne ol, öz birinji söýgülsini taşlap, ondan ar alýan ýaly bolup görünýär. Saýekiň ýoldaşy heýkeltaraş, aýalynyň taşlap gidenini bagyşlap bilmän, oglunyň kellesine programma guýýar we öz ýalyndan ar almagy isleýär, netijede aryny alýar. Saýekiň taşlanan ogly Kafka Tamura, öz taşlap giden ejesi bilen ýatmagy arzuw edip gezýär we iň soňynda öz ejesine sataşýar. Saýeki atly gyz, öz durmuşyndaky iň süýji günler, 15 ýaşynda geçdi diýip pikir edýär we şol günleriň gaýdyp gelmegini dileýär. Netije öz söýgülsiniň köne otagyna 15 ýaşly Kafka atly oglan peýda bolýar, ol oglan bir bada Saýekiň ogly. Göräýmäne adatdan daşary waka, sýužet gyzykly, ýöne bu ýerde ähli zatdan beter täsin tötänlikler gyzykly. Şeýle tötänlikleri diňe, Beýik Ýaradyjy gurnamaga ukyply. Bir nokadyň üstünde 3–4 sany adam, durmuşdan öz isleýän zadyny alýar. Kaka öz aýalyndan ar alýar, oglan öz ejesine duşýar, eje öz köne söýgülsine sataşýar. Özem üçisi hem bir nokatda. Hudaý bir hadysaň üsti bilen, bir näçe sany meseläni çözýär, özem bolýan zatlary örän ussatlyk bilen bir birne gabat getirýär. Biziň ählimiz öz durmuşumyzda şeýle zatlaryň şaýady boldyk we öz başymyzdan geçirdik, ýöne biz köplenç ähli zady tötänlikleriň hasabyna ýazýarys.

© Rahman Zulfikarow

10 ýyl türmede...