Lilia_
23.08.2023 01:31
HAÝSY ÝURDYŇ ADY NÄHILI MANY BERÝÄR?
Häzirki wagtda dünýäde 195 ýurt bolup, olaryň 193 sanysy BMG-niň agzasy, iki ýurt bolsa, (Palestina bilen Watikan) synçy döwletler hasaplanýar. Köp ýurduň ady şol ýurduň esasy ilaty ýa-da esaslandyran adamyň ady bilen baglanyşykly bolýar. Eýsem, haýsy ýurduň ady näme manyny berýärkä? Ine, olaryň käbiri.
Taryhy we medeni ýadygärliklere baý bolan Ýewropanyň Ortaýer deňziniň kenaryndaky Italiýa witaly atly halk tarapyndan esaslandyrylypdyr. Bolgariýa bolsa, «garyşyk» manysyny berýän «bulga» sözünden emele gelipdir. Bu adyň berilmegi ýurtda köp halkyň ýaşaýandygy bilen bagly bolupdyr. Tailand sözi bolsa «erkin adam» diýmegi aňladýan tai halkynyň ady bilen baglanyşyklydyr.
Pars aýlagynyň kenarynda ýerleşýän arap ýurdy bolan Bahreýn «iki deňiz» diýmegi aňladýar. Karta seredilende ýurduň iki deňziň arasyndadygyny görmek bolýar. Ispaniýa sözi bolsa, «towşanlaryň mekany» diýmegi aňladýar. Bu at ilkinji gezek karfagenýan atly halk tarapyndan goýlupdyr. Soňra bolsa rimliler hem ýurdy şol at bilen atlandyrmagyny dowam etdiripdirler.
Karib deňzinde ýerleşýän kiçijik ada döwleti bolan Trinidad we Tobagonyň adyny meşhur deňizçi Hristofor Kolumb dakypdyr. Trinidad «üç depe», tobago bolsa, «temmäki» diýmegi aňladýar.
Dünýäniň 25 ýurdunyň ady şol ýurduň geografik taýdan ýerleşýän ýeri bilen baglanyşyklydyr. Köp döwletiň we şäheriň ady bolsa, öz ýurdunda başgaça, halkara derejede başgaça atlandyrylýar. Mysal üçin, hytaýlylar öz ýurduny «Çžunhua» diýip atlandyrýarlar. Bu söz «merkezi patyşalyk» diýmegi aňladýar. Ýaponlar bolsa öz ýurduny «Nippon» diýip atlandyrýarlar. Bu söz ýaponçada «Günüň dogýan ýurdy» diýmegi aňladýar. Şol bir wagtyň özünde bu söz beýleki dillerde hem ýurduň ikinji ady hökmünde ulanylýar. Ýaponiýanyň baýdagyndaky ak düşegiň üstünde ýerleşýän gyzyl tegelek şekil hem Güni aňladýar. Halkara derejesinde ulanylýan Ýaponiýa ady bolsa, hytaýçadaky «Japuen» sözünden emele gelip, bu söz hem «Günüň dogýan ýurdy» diýmegi aňladýar.
Ýer ýüzündäki 25 ýurduň ady, şol ýurt üçin esasy şahsyýetleriň ady bilen baglanyşyklydyr. Mysal üçin, Müsüriň ady Nuh pygamberiň neslinden bolan Misraim bilen baglanyşyklydyr. Ýurduň arapça ady Misr. Günorta Amerikadaky Boliwiýanyň ady şol sebitleriň garaşsyzlygy ugrunda göreşen hem-de ýurduň ilkinji döwlet ýolbaşçysy Simon Boliwaryň adyndan gelip çykýar. Kolumbiýa sözi ilkinji bolup, Amerikany açmagy bilen meşhurlyk gazanan Hristofor Kolumbyň adyndan döräpdir. Italýan deňizçisi Amerigo Wespuççi Amerika yklymyna barandan soňra bu ýer şeýle atlandyrylyp başlanypdyr.
Liwanyň ady ýurduň Siriýa bilen serhedindäki daglardan gelip çykypdyr. Bu dag ulgamy jöwzaly tomus günlerinde hem eremeýän gar örtügi bilen gadymy döwürlerden bäri meşhur bolupdyr. Liwan sözi iwrit dilinde ak daglar diýmegi aňladýar. Şeýlelikde, bu söz hem dagyň, hem ýurduň ady bolupdyr.
Hindi ummanynyň kenaryndaky Oman arap dilinde «giň deňizler» diýmegi aňladýan sözden emele gelipdir.
Demirgazyk Ýewropada ýerleşýän Norwegiýa norweg dilinde «demirgazyk ülkesi» diýmegi aňladýar.
Irki döwürlerden bäri keramatly ýer hasaplanýan Şri-Lanka bu at 1972-nji ýylda berilýär. Käbir çeşmelerde bu sözüň «dabaraly, şowhunly» diýen manysynyň bardygy bellenilýär.
Bangladeş ady bolsa, bengal dilinde «bengallaryň ýurdy» diýmegi aňladýar.
81
130
Lilia_
22.08.2023 23:00
Ýer ýüzünde ajaýyp ýerler köp bolup, olary söz bilen suratlandyrmak aňsat däl. Bu täsinlikler wulkan hadysalarynyň ýa-da meteoritiň gaçmagy netijesinde emele gelipdir. Käbiri bolsa millionlarça ýyl dowam eden tebigy eroziýanyň netijesinde, çölüň jümmüşinde ýa-da deňizlerde peýda bolupdyr. Geliň, dünýäniň iň täsin ýerleri barada gysgaça maglumatlara seredeliň!
Saharanyň gözi: Mawritaniýada ýerleşýän halka görnüşli çykgyt dünýäniň iň owadan geologik täsinlikleriniň biri hasaplanýar. Sahara çölündäki göz şekilli täsin halkany diňe kosmosdan görüp bolýar. Bu halkanyň diametri takmynan 50 km-e barabar. Alymlar bu ýeriň topragyň eroziýasy netijesinde emele gelendigini çaklaýarlar.
Uly gök çukur: Beliz şäherinden 70 km uzaklykda ýerleşýän çukur merjen rifleriniň merkezinde ýerleşýär. Diametri 400 metr bolan tegelek görnüşli çukuryň çuňlugy 124 metre barabardyr. Tegeligiň goýy reňkiniň geografik emele geliş bolup, onuň daş-töwereginiň arasyndaky çuňluk tapawudy bilen baglanyşyklydygy aýdylýar.
«Garagum ýalkymy»: Garagum sährasynyň jümmüşinde ýerleşýän bu täsinlik dünýäniň syýahat edilmeli ýerleriniň hatarynda hemişe öňdäki orunlarda durýar. Iň özboluşly hem-de gaýtalanmajak tebigy ýadygärlikleriň biri hasaplanýan şeýle nokada Ýer ýüzünde başga hiç ýerde duş gelinmeýär. Giň sähranyň merkezindäki ägirt uly alaw gijesine alyslardan görünýär. Onuň golaýyna baranyňda bolsa, jadylaýjy duýgy gaplap alýar. Alawyň ýylylygy daş-töwerege ýaýraýar. Gijeki täsinligi synlan syýahatçylaryň bu görnüşlere haýran galmagy tötänden däldir. Alawyň özboluşly öwüşgini Günüň ýaşýan pursaty altynsow şapagyň şekili bilen utgaşyp, has täsin gözelligi döredýär. «Garagum ýalkymy» tebigy gaz ýatagy bolup, ol 1970-nji ýyllarda gözleg işleri alnyp barlanda, topragyň opurylmagy netijesinde emele gelipdir. Oýlugyň diametri 69 metre we çuňlugy 30 metre barabardyr.
Erebus buz gaýalary: dünýäniň iň sowuk yklymy bolan Antarktidada buzdan emele gelen täsin gaýalar bar. Boýy 20 metre ýetýän bu gaýalar ýitip barýan wulkanyň bölekleri hasaplanýar. Bu ýerden ýüze çykan lawa akymlary, Saturnyň, Ýupiteriň we Neptunyň üstündäki şekillere çalym edýär. Dünýäniň iň gurak ýeri bolan Antarktidanyň käbir ýerlerinde 2 million ýyl bäri hiç hili ýagyn ýagmandyr.
Gamyş tüýdük gowagy: Hytaýyň demirgazyk-günbataryndaky Guýilin şäheriniň merkezinden, takmynan, 6 km uzaklykda ýerleşýän gowak gadymylygy bilen tapawutlanýar. 180 million ýyl ozal emele gelendigi çaklanylýan gowagyň çuňlugy 240 metre ýetýär. Şeýle-de bolsa onuň içi o diýen garaňky däl. Sebäbi, Gün şöhlesi gowagyň içine depeden göni düşýär. Gowagyň diwarlaryndaky reňkli daşlar şöhläni yza serpikdirip, ýagtylandyrýar hem-de jadylaýjy tebigy gözelligi emele getirýär. Bu ýer 1940-njy ýyla çenli näbelli bolupdyr. Häzirki wagtda Guýilin sebiti iň köp syýahatçylyk edilýän merkezleriň birine öwrüldi. Bu gowak «tebigy sungat köşgi» diýlip atlandyrylýar. Reňkli öwüşginleri bilen tapawutlanýan köşgüň içki gurluşy gamyş tüýdüge meňzeş bolansoň, şeýle atlandyrylypdyr.
Daş tokaýy: Madagaskar adasynyň günbataryndaky Melaky sebitinde ýerleşýär täsin «tokaý» millionlarça ýyllyk eroziýalaryň netijesinde gorizontal we wertikal geologik gurluşlar hökmünde ýüze çykypdyr. Bu düzlük iňňe uçlary ýaly gaty ýiti we uçly gaýalardan we gowaklardan ybarat. Bu täsin sebit ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasy hökmünde hasaba alyndy. Tokaýyň uzynlygy 666 km-dir. Bu geografik sebit haýwanat dünýäsine o diýen baý däl.
TAGLARGaragum ýalkymySaharanyň göziUly gök çukur
111
311
Lilia_
19.08.2023 23:18
Uran Gün ulgamyndaky 7-nji Planetadyr. Uran diametri boýunça Gün ulgamyndaky 3-nji uly planetadyr (1-nji Ýupiter; 2-nji Saturndyr) Massasy boýunça bolsa, 4-njidir (1-nji Ýupiter, 2-nji Saturn; 3-nji Neptundyr). Uran öz adyny Grek hudaýlarynyň birinden alýar (asman hudaýyndan)
Orbitasynyň aýratynlyklary
Günden ortaça uzaklygy
2.872.460.000 km.
19,2 AB
Perigel
2.741.300.000 km.
18,3 AB
Afeliý
3.003.620.000 km.
20,1 AB
eksentrisitet
0,046
Orbitasynyň ekliptika tekizligine gyşyklygy
0,77o
Günüň daşyndan aýlanma wagty
30 685,4 gün=
84 yıl
Kavuşum süresi
369,66 gün
Günüň daşyndaky ortaça tizligi
6,81 km/sek
Tebigy hemralarynyň sany
27
Ýerden seredeniňdäki aýratynlyklary
Ýere iň golaý mahaly
Ýere uzaklygy
2.581.900.000 km.
17,3 AB
Ýerden seredeniňdäki diametri
4,1 ýaý sekundy
Ýerden seredeniňdäki ýagtylygy
+5,3
Ýere iň daş mahaly
Ýerden uzaklygy
3.157.300.000 km.
21,1 AB
Ýerden seredeniňdäki diametri
3,3 ýaý sekundy
Ýerden seredeniňdäki ýagtylygy
+6,0
Fiziki aýratynlyklary
Ekwator diametri
51.118 km.
(4,01 x Ýer)
Polýus diametri
49.946 km.
Şekiliniň elliptiklik derejesi
0,023
Göwrüm
63 x Ýer
Massa
14,5 x Ýer
Dykyzlygy
1,27 g/cm3
Polýuslarynyň ekliptika tekizligine gyşyklygy
97,77°o
Öz daşyndan aýlanma wagty
- 17 s. 14 minut 24 sek.
Ekwatorynda dartyş güyji
8,87 m/s2
(0,9 x Yer)
Ekwatorda ikinji kosmos tizligi
21,3 km/sek
(1,9 x Yer)
Serpikdirme derejesi(albedo)
0,51
Ýüzüniň temperaturasy
58 K
72
66