Bahasyz kitabyň taryhy
Ir döwürlerde adamsy aradan çykan bir zenan maşgalanyň gün-güzerany bijaý egbar düşüp, ýanýoldaşyndan miras galan kitaby satuwa çykarýar. Ol bir kitapşynasyň aýaly eken. Adamsy dünýäden ötmezden öň: «Juda horlanyberseň, şu kitaby sataýgyn, emma arzan beräýmegin» diýip, zynharlap sargap gidýär. Zenan maşgala kitaby satýar, türki halklaryň bagtyna kitap tüýs hak eýesine gowuşýar. Ol kitaby okap:

— Bu kitabyň asyl bahasy tölenmeli bolsa, onda oňa dünýäniň hazynasy hem ýetmezdi – diýipdir.

Şeýlelikde, ulanyşa girmän, 830 ýyl ýatan bu diwan ylmy dünýä aralaşyp, kitabyň awtory Mahmyt Kaşgarlynyň adyny bütin dünýä meşhur edipdir. Bu kitabyň golýazmasynyň 638 sahypasy bar. Mahmyt Kaşgarly ony 1071—1072-nji ýyllarda ýazmaga başlap, 1073—1074-nji ýyllarda hem gutarýar. Mahmyt Kaşgarlynyñ işi, esasan, sözlükdir, emma käbir sözler düşündirilende, belli söze ýa-da kitabyñ belli bölümine degişli edilip, grammatik kadalar ýa-da sözleriñ etimologiýasy düşündirilýär. Şular bilen birlikde, bir topar halklaryñ atlarynyñ etimologiýasy hakda awtoryñ döwründäki ertekiler hem berilýär. Meselem, «türkmen» sözüniñ gelip çykyşy hakda III tomuñ 304— 307-nji sahypalarynda ertekiler esasynda uzyn maglumat ýazylýar.

«Diwan lugat at-türk» türkmen diline-de degişlidir, çünki awtoryñ özi şol döwürdäki türki dilleriñ hemmesiniñ materiallaryndan peýdalanandygyny köp ýerde belleýär. Mahmyt Kaşgarly türki dilleriñ biri-birinden tapawutlanýandygyny telim gezek ýatlaýar. Ol öz işinde şol wagtdaky türki dilleriñ faktlaryny (köplenç, oguz dili bilen beýleki dilleri) deñeşdirýär. Awtor oguzlary türkmen hasap edýär. Şonuň üçin «Diwanda» oguz diline degişli diýlen zatlary türkmen dili bilen hem baglanyşykly hasap etmek bolar. Mundan başga-da Mahmyt Kaşgarly käbir sözleriñ türkmençedigini aýratyn belleýär ýa-da türkmen hakynda, türkmen durmuşy hakynda aýratyn maglumat berýär. Şu zatlaryň hemmesi Mahmyt Kaşgarlynyñ «Sözlüginiñ» türkmen diline-de degişlidigine şaýatlyk edýär.

Alym, adyndan belli bolşy ýaly, Kaşgarda dogulýar, ylym-bilim alýar. Ýerligi oguz bolan alym seljuklar Bagdady basyp alyp, paýtagt edinenden soň şol ýere baryp, ylym bilen meşgullanyp başlaýar. Mahmyt Kaşgarly «Diwan lugat at-türk» atly bäş tomluk sözlüginiň birinji tomunda: «Oguzlar türkmenlerdir. Olar ýigrimi iki urugdyr… birinji baştutanlary hem kynyklardyr. Zamanamyzyň hakanlary şu kynyklar urugyndandyr» diýip ýazsa, üçünji tomunda: «Türkmenler – bular oguzlardyr» diýip has hem tekrarlaýar. Mahmyt Kaşgarly sözlüginiň başga bir ýerinde: «Men bulardan esasylaryny, ene uruglaryny ýazdym. Oguz türkmenleriniň maýda uruglaryny hem, olaryň mallaryna basylýan tagmalaryny hem ýazdym» diýip belläpdir.

Arzylanylyp, saklanylyp ýörlen şeýle kitaplar müňlerçedir.