Orta asyr musulman dünýäsiniň filosofiýasy
Orta asyrlarda yslam dünýäsinde uly bir ösüşe eýe bolup başlan filosofiki pikirler, köplenç, ylmyň esasynda kemala gelipdirler. Şol döwürde Merkezi Aziýada ýaşan alymlaryň matematika, astronomiýa, lukmançylyk, geografiýa, taryh ylymlarynda, aýratyn da alhimiýada meşhurlyga eýe bolandyklary taryhdan bellidir. Aslynda lukman, astronom we geograf bolan filosoflar, köplenç, howaýy pikir ýöretmelere däl de, takyk ylymlara, tejribä höwesli bolupdyrlar.




Orta asyr musulman filosofiýasynyň görnükli wekilleri hökmünde Al -Farabynyň, Ibn Sinanyň we Al -gazalynyň atlary tutulýar. Al- Faraby (870 -950) ýüzden gowrak filosofiki we tebigy ylymlaryň taryhyna degişli eserleri döredipdir. Ol diňe bir Ýakyn we Orta Gündogarda aristotelizmi esaslandyryjylaryň biri bolman, eýsem täze döwrüň filosofiýasynyň döremegine güýçli itergi beren akyldar bolupdyr. Faraby teoretik (logika, filosofiýa we tebigy ylymlar) we amaly (edep we syýasat) böleklerden bolan ylmyň akyl ýetirişiň esasy serişdesiliginden ugur alypdyr. Ol hakyky bilimi ýalan bilimden tapawutlandyrmaga kömek berýän logika ilkinjiligi beripdir. Şol esasda hem filosof paýhasyň aýratyn ähmiýetini belläpdir. Onuň pikiriçe, diňe filosofiýa adama barlygyň manysyna düşünmeklige ýardam etmeklige ukyplydyr. Barlyk bolsa, hem-ä “bitewilik” we şol bir wagtda-da “köplükdir”. Barlygyň bu hili ýagdaýy barlygyň dürli gurşawlarynyň bir “bitewilikden” gelip çykýanlygy bilen baglydyr. Farabynyň aýtmagyna görä, dünýä dokuz sany, biri biriniň içinde ýerleşýän asman çäklerinden durýar. Olarda ýaşaýan ruhlar bu asmanlary herekete getirýärler.




Ibn Sina (Awisenna) (980 1037) adamzadyň filosofiki pikirine saldamly goşant goşan akyldardyr. Ol 300 den gowrak eserleri döreden, olaryň arasynda onuň “Tebipçilik ylmynyň Kanuny”, “Bilimler kitaby” ýaly eserleri uly meşhurlyga eýedir. Ibn Sina ensiklopediki bilimlilige eýe bolan akyldardyr. Ol ylymlary öwrenýän zatlaryna görä kadalaşdyrmagyň wajyplygy baradaky pikiri öňe sürýär. Akyldar tebigat ilkibaşdan bar we ýok edilmeýär diýen pikiri goldapdyr. Tebigatyň kanunlary üýtgemeýärler, şonuň üçin olara adam akyl ýetirip bilýär. Ibn Sinanyň filosofiki mirasynda barlyk taglymaty aýratyn orun tutýar. Ol barlygyň iki görnüşini, ýagny gerekli bar zadyň we mümkin bolan bar zadyň barlygyny tapawutlandyrýar.

🔻İNFO🔻