Dünýäniñ iñ uly 4 bombasy. Ýadro bombalar
Dünýäde ýadro ýaraglary gaty uly ösüşe eýe boldy. Hawa, el bombalaryndan dälde ýadro ýaraglary barada gürrüñ etýäs. Siz iñ uly bomba Atom bombasy hasap etýäñizmi ? Gelin onda bombalar barada biraz gürrüñ edeliñ.
Atom bombasy
Atom ýadrosy ýok edilende uly energiýany ulanýan aşa weýran ediji güýji bolan bomba. ABŞ-nyň Manhattan taslamasy bilen Ikinji jahan urşy döwründe ony ösdürip, Hirosima we Nagasakide ulandy. Soň bolsa SSSR-iň önümçiligi sowuk urşa sebäp boldy.
Adamlarda uly ýigrençli gorky duýgusyny döreden, hiç kimiñ ulanmaga gaýraty çatmaýan Atom bombasyny Amerika Ýaponiýa garşy ulanandyr.
Atylan bombalaryñ her biri 20 tondadyr. Ýarylanda ilki bilen gaty erbet ses bilen göz kör ediji ýagtylyk peýda bolýar. Bomba ýarylan ýerinden 3-5 km içinde näme bar bolsa kül eder. Bu Atom bombasy 200 mün adamyñ ölümüne sebäp boldy. Atom bombasy ýarylanda güýji we reaksiýasy 7-15 km e çenli täsir edip biler. 15 km dan soñ hiç güýji bolmaz.
Bomba ýarylandan göni 1 minut soñra gaty gyzgyn ýylylyk, gaty uly yşyk, ýadro radiasiýa we basyş Elektromagnitly Pals emele geldi. Soñ Radioaktiw düşüş peýda boldy. Radioaktiw düşüş bomba ýarylandan 20 30 minut soñra emele geler. Bomba ýarylanda jaýlar muzeýler kitaphanalar kiçiräk binalar küle döner. Agaçlar yerinden oýnap, daşdaky jaýlar gelýän uly tizlikli tozanyñ netijesinde pytrar. Ýyldyrym ýadro yşygy ady berilen yşyk peýda bolar. Bu yşyga ýalañaç göz bilen seredilende 15-45 minut geçiji bolan körlüge sebäp bolýar. Bu yşykdan goranmak üçin kagyz hem ýetip biler. Bu yşygyñ öldürme güýji ýokdyr. Esasy howply bolan ýylylyk ýadro radiasiýasy bilen ýadro ýyldyrym yşygynyñ birlikde gelmegidir. Bu daşdaky ýaşaýjylar üçinem gaty howply bolup biler. Bu ýylylyk radiasiýasy yşyk tizliginde hasaplanýar. Ýylylyk radiasiýasynyñ ýarag güýjüne daýanýan dowamlylygy bardyr. Ýöne ýarylan ýerinden uzaklaşdykça güýji ýatyşýandyr. Bu radiasiýalary hiç bir zat durduryp bilmez näme bolsada ýakyp eretýändir. Bu güýç gaty uly ses bilen birleşip binalary köprüleri ýykýandyr. Elektromagnitly Pals bolsa bar bolan enjamlary bozup, islenmeýän signal çykaryp maddy zepere sebäp bolýar. Iñ esasy howplardan biri hasaplanýan serpikme radiasiýasy bardyr. Başgada Atom bombasy atylanda Galyjy we yzarlaýjy kesele sebäp bolýar. Nagasaki we Hiroşima atylan Atom bombalaryñ her biri 20 tondadyr. Atom bombasy gaty erbet kesele sebäp bolýandyr bu keseliñ yzarlaýjylygy sebäpli Ýaponiýada şuwagtam maýyp çagalar dogýandyr. Bir Atom bombasy 15.000 TNT deñdir.
B83
B83 1970-nji ýyllarda “Liwormor” barlaghanasynda işlenip düzülen we 1983-nji ýylda kabul edilen ABŞ nyñ öndüren bombasydyr. Atom bombasyndan 3 esse beter güýçlüdir. Agramy 1 mln tondyr. Ýarylanda boýy 20 km çenli uzap bilýär. Göz öñüne getiriñ Atom bombasy 1 km da ýetenok. B83 iñ boýy bolsa 20 km çenli ýetip bilýär. Bu iñ uly daglaryñ biri bolan Ewerest dagyndanam hatda ondan ýokary uçyp bilýän uçarlardanam beýik bolýar. Bu uly termon ýadro bombasydyr. Bomba 1970 nji ýyllarda başgada köp ýurtlar tarapyndan öndürlip ugrady. 1984 nji ýylyñ 15 nji dekabrynda barlag edilendir. Bombanyñ uzynlygy 3,67 m; diametri 45,7 sm.
B83 enjamlaşdyrylan bombaçynyň uzynlygy 3,67 m, diametri 457 mm. Üýtgeýän kuwwaty 1,2 Mt çenli bolan termiki ýadro zarýady, uzynlygy 90-dan 120 santimetre çenlidir. Bomba daşaýjy uçaryň gitmegini üpjün etmek üçin “Kevlar PTS” bilen enjamlaşdyryldy. B83 aşakdaky uçarlarda ulanylyp bilner :
B-1B
B-2
B-52H
F-15E
F-16
F/A-18A
Castle bravo
Castle Bravo - 1954-nji ýylyň 1-nji martynda Bikini atolunda (ABŞ bilen baglanyşykly Marşal adalary respublikasy) termon ýadro partlaýjy enjamynyň Amerikanyň synagy tarapyndan döredilen bomba. Partlama energiýasy 15 megata ýetdi we “Bravo Castle” ABŞ-nyň ähli ýadro synaglaryndan iň güýçlüsi boldy. Partlama, daşky gurşawyň radiasiýa hapalanmagyna sebäp boldy, bu bolsa bütin dünýäde alada döretdi we ýadro ýaraglary baradaky bar bolan pikirleriň çynlakaý gözden geçirilmegine sebäp boldy.
Bu bomba B83 den hem beter howplydyr.
Uzynlygy 4,5 m; we diametri 1,35 m bolan silindr görnüşlüdir, agramy 10,5 tonna. Partlaýjy enjam Ulam - Teller shemasy boýunça ýasaldy. Ýarylanda gaty uly termon ýadro reaksiýa peyda bolýar.
Ýarylanda 6 Mt bilen 4-8 Mt aralygynda bolup biler diýip hasaplanylýardy. B83 1,2 MT dyr.
Bombanyñ içindäki gurluşy 1954 nji ýylyñ 28-nji fewralda günortan tamamlady. Bomba synag edilende gämide we uçarda bolan takmynan 10 müň adam partlamany synlady.
Partlama 1954-nji ýylyň 1-nji martynda sagat 06:45-de boldy. Partlama güýji hasaplananlardan 2,5 esse ýokary bolup, 15 Mt boldy, şolardan 5-si birleşme reaksiýasyndan we 10-sy termon ýadro zarýadyny gurşap alýan uranyň gabygynyň bölünmeginden çykdy. Bunkerdäki synçylar partlamanyň täsirini güýçli ýer titremesi hökmünde häsiýetlendirip, bunkeri "tupanly deňizdäki gämi" ýaly hasap etdiler.
Hasaplanan güýjüň artykmaçlygynyň sebäbi, energiýa goýberilişine baha berlende, zarýadda bar bolan beýleki litiý izotopynyň 7Li rolunyň hasaba alynmazlygydyr. Ilkibaşda sintez reaksiýasy wagtynda diňe 6Li reaksiýa berer öýdülýärdi, ýöne başga bir izotopyň hem reaksiýa döredendigi we şeýle ýokary partlama güýjüne sebäp bolandygy ýüze çykdy.
Partlamanyň kömelek buludy çaltlyk bilen beýiklige çykdy. Bir minutyň içinde 15 km belentlige, 6 minutdan bolsa 40 km ýetdi. Partlamadan 8 minut soň iň uly belentlige ýetdi. “Kömelek gapagynyň” diametri takmynan 100 km, “ininiñ” galyňlygy 7 km e ýetdi. Toprakda we deňiz düýbüniň ýanaşyk ýerlerinde bolan partlamadan soň, diametri takmynan 1,8 km bolan ullakan bir çukur emele geldi.
Ýarylan bombadan gaty uly reaksiýa çykdy hatda bombadan çykan reaksiýa Çernobildäki atylan reaksiýa bilen deñeşdirildi.
Ýarylandan soñ bunkerdäkiler 11 sagatdan soň çykyp bildiler. Partlamadan 5 sagat soň, merkezden 55,5 km uzaklykda ýerleşýän gämiler hem sagatda takmynan 5 rentgen derejesinde ýokaşdy, bu bolsa gäminiñ ekipalaryny içerde gizlenmäge mejbur etdi.
Uzynlygy 550 km we ini 100 km bolan ýumurtga görnüşindäki zona peýda boldy. Ýadro reaksiýasynyñ ýokaşmasy şeýle bir derejä ýetdi welin, 2-nji martda ol ýerdäki 28 ABŞ goşuny uçar bilen gyssagly ýagdaýda Kwajeleine göçürildi.
Synag meýdançasyndan onlarça kilometr uzaklykda ýerleşýän radiasiýa derejesi Newada synag meýdançasyndaky köp sanly ýadro synagynyň merkezinden has ýokarydy. Şeýlelik bilen, Bikini şäherinden 192 km uzaklykda ýerleşýän Rongelap atolunyň demirgazykda ýerleşýän gyrasynda radiasiýa derejesi sagatda 1000 rentgen şöhlesine ýetdi (600 rentgen dozasy elbetde adamlar üçin ölümlidir)
Çar bombasy (Царь бомба) (TSAR BOMB)
Çar bombasy şu güne çenli ýarylan iñ uly ýadro bombasydyr. Dünýäniñ iñ uly bombasy hasaplanýar. Çar bombasy 1961 nji ýylda SSSR tarapyndan öndürilendir we şo ýylam synag edilendir. Bomba iñ başda 100 MT (1 MT 1 milýon tondaky TNT deñdir) soñra 50 MT düşürilendir. Bomba 27 ton agyrlykda bolup, 8 metr uzynlykda we 2 metr ini bardyr. Ýarylanda ýogynlaşmasy 64 km beýgelendir. Bomba synag edilende TUPOLEV TU-95 uçary bilen paraşutly ýere goýberilendir, bulam uçaryñ çaltlyk bilen uzaklaşmasyna peýda edendir.
Atom bombasy ýarylanda Istanbul şäheriniñ daşky gurşawy bilen 10 da 1,8 bölegini tutar.
B83 ýarylanda bolsa Istanbul şäheriniñ daş gurşawy bilen 10 da 4,8 ini alyp biler. Şöhlelenmesi deñizlerdenem çykýandyr. Bu daşky şäherlerde gaty howplydyr.
Castle Bravo Istanbul şäherinde atylsa Türkiýänin şo ýerdäki ýerleşýän meýdançasy doly ýiter we has daşlarada gaty uly maddy zyýan ýetirip biler.
A Çar bombasy Istanbulda atylsa Gresiýa çenli zyýan edip, şöhlelenmesi Ankara şäherinin golaýlaryna ýetip biler. Eger Parižde atylsa Pariž şäheri bilen birlikde daşky gurşawy 35 km çenli ýeri alyp biler. Bu bomba atylanda Kosmosdan hem arkaýyn görüner. Çar bombasy Dünýä boýunça iñ uly bombadyr.
