Albert Eýnşteýn we otnositellik teoriýasynyň gysgaça taryhy.

︻

Hemmämiz salam. Biz öňem Albert Eýnşteýn barada birnäçe postlary taýýarlapdyk. Onuň biografiýasyny we ylmy işlerini birnäçe postda beýan etmek mümkin däl.

Bu postda beýik alymyň durmuşy we otnositellik (görälilik) teoriýasy hakda öň eşitmedik maglumatlaryňyzy size ýetirýäris.

︼

Özüniň örän zehinliligi we ýokary İQ derejesi bilen, beýnisi muzeýde ýerleşdirilen bu alym Ulme şäherde 1879-njy dogulýar. Edil şol ýyl Tomas Edison özüniň ilkinji tejribe lampa- syny synagdan geçirýär we ýene üç sany nobel baýragynyň eýeleri dogulýar.

A.Eýnşteýn çagalygynda o diýen zehinli çaga hökmünde tanalmandyr. Ene-atasy çagalygynda Eýnşteýniň özledirişinden alada edipdirler. Bäş ýaşa ýetýänçe jümle gurup, sözleşip bilmändir.Ol öz pikirini beýan etmäge başlaýança ençe wagt gerek bolupdyr.Muňa garamazdan ol dünýä we daş-töweregindäki zatlaryň nähili işleýişi barada hemişe gyzyklanypdyr.



Bäş ýaşynda onuň ömründe möhüm wakalaryň biri bolup geçýär. Onuň kakasy Alberte oýnamak üçin kompas alyp berýär. Çagajyk beýle zady ilkinji gezek görýär we oňa örän gyzyklanýar. Esasanam onuň diliniň hemişe demirgazyga gönükmegi ony haýran galdyrýar.

Soň-soňlar Eýnşteýn özüniň terjimehalynda kompasa bolan gyzyklanmasynyň gorünmez güýçleriň hereket edip biljekdigi hakda oýlanmaga mejbur edendigini we onuň geljedäki karini saýlamagynda möhüm wakalaryň biri bolandygyny belleýär.

15 ýaşynda Eýnşteýn eýýam differensial, integral hasaplamalary özleşdiripdi. (uzynluklar, meýdanlar, göwrümler, tizlikler). Şol wagtlar ýetginjek ylymyň käbir ugur- larynda kämilleşipdir, emma başga ugurlarda, meselem: dil öwrenmekde kynçylyk çekipdir. Ol mekdebi hijem halamandyr. Oňa köplenç täsin we düşnüksiz häsiýetli adam hökmünde garapdyrlar. Eýnşteýnden bizar bolan bir mugallymy onuň durmuşda hiç wagt hiç zada ýetip bilmejekdigini aýdýar. (Wahh onuň mugallymy näderejede ýalňyşypdyr)



Mekdep durmuşuna öwrenişip bilmezligi 15 ýaşynda mekdebi taşlap gitmegine sebäp bolýar. Ol Şweýsariýada indiki ädimlerini ätýär we Sýurihdäki abraýly Şweýsariýa tehnologiýa institutyna resminamalaryny tabşyrýar. Iki gezek synanşyp görýär. Giriş synaglaryndan geçip bilmeýär. Matematika we fizika derslerinden gowy netijeler görkezsede dil we zologiýa botanikadan pes bahalary alýar. Ýene bir mesele giriş synaglar fransuz dilinde geçirilýär. Okuwyny orta mekdepde dowam etdirýär. Bu mekdeldäki ýokary bahalary hem oňa institita girmäge mümkinçilik berýär. Ol fizika we matematik mugallymlary taýýarlaýan 4 ýyllyk okuwa ýerleşýär.

Bu ýyllar Eýnşteýn üçin möhüm kararly ýyllaryň bolýar. Şol okuwda ol fizika fakultetinindäki ýeke-täk gyz we boljak aýaly Milewa Mariç bilen tanyşýar.



1900-njy ýylda Eýnşteýn okuwy tamamlaýar we hünärmenlik boýunça diplom alýar.

Eýnşteýniň aýtmagyna görä, eger siz bir meseläni ýönekeý düşündirip bilmeseňiz, özüňiz hem ýeterlik derejede düşünmänsiňiz. Onuň üçin çylşyrymly zatlary ýönekeý düşündirmek okatmagyň esasy usulydy. Şonuň üçinem ol zähmet ýoluna mugallym bolup başlamaga hereket edýär.

Okuwy gutaranyndan soň, matematika, fizika derslerinden sapak bermek üçin birnäçe bilim merkezlerine ýüz tutýar. Emma ony hiç ýere işe almaýarlar. Iki ýyllyk gözlegden soň ol Berndäki Şweýsariýa patent edarasyna işe ýerleşýär. Ilki Eýnşteýn bu wezipeden o diýen hoşal bolmady. Muňa garamazdan ol ömrüniň ýedi ýylyny şu wezipede geçirýär. Mälim bolşuna gorä, bu wezipe oňa takdyryň sowgady bolupdyr. Ir bilen we günortandan soň patent üçin tabşyrylan arzalary barlap, olaryň hakyky ýa-da däldigini bahalandyrypdyr. Agşam ara bolsa oňa özbaşdak oýlanmaga wagty bolupdyr. Bu iş intelekt talap etmez we boş wagtyny özüniň gyzyklanmalaryna, fizikany öwrenmäge mümkinçilik berýärdi. Şol gidişde onuň durmuşunda uly üýtgeşme bolup geçýär:


1905-nji ýyl. Ýaz. Agşam ara Eýnşteýn patent edarasynda işi gutaryp daşaryk çykýar. Tramwaýa münip öýüne ýola düşýär. Şol tramwaýda ol älemiň hereketi baradaky pikiri düýbünden üýtgeden bir zatlar ýüze çykýar. Ol tramwaýyň aýna- syndan daşary seredip, Berniň merke- zindäki sagat minarasyna biperwaý seredýär. Soňra tramwaý herektlenip başlaýar. Şonda ol eger tramwaý ýagtylyk tizliginde hereket etse nähili boljagyny gözeöňüne getirdi. Sekuntda 300 müň km tizlik bilen hereketlense, onda sagadyň dilleriniň amalda durup galjakdygyny düşünýär.Şoň bilen birlikde minaradaky sagat adatdaky tizlikde hereketini dowam etdirerdi. Emma ýagtylyk tizliginde syýahat edýän adam nukdaýynazardan seredilse wagt durup galan ýaly kabul edilerdi. Bu pikir Eýnşteýni haýran galdyrýar. Ol kosmasda näçe tiz hereket edilse wagt içinde şonça haýal hereket ediljegine düşünýär. Bu Eýnşeýni wagt otnositel bolup biler diýen pikire alyp gelen wakady. Başgaça aýdylanda bu hemişe gözegçiniň tejribesine bagly.


1905-nji ýyl Eýnşteýn üçin şowly ýyl bolýar. Şol ýyl ol dört eser ýazýar. Soňra çap edilýar. Olar Adamzadyň Älem hakdaky garaýşyny özgerýdýär. 1905-nji ýylda çap edilen eserleriniň arasynda oňa dünýä derejesinde şöhrat getiren teoriýa hem bardy. Ol Eýnşteýniň otnositellik teoriýasy. Bularyň hemmesi tramwaýda oýüne gaýdyşda ýüze çykýar. Mekdepde hemmämiz Eýnşteýniň şol meşhur formulasyny (eger yzda uklap oturmadyk bolsaňyz :)) öwrenensiňiz.


E=mc²

Bu esasan energiýa massasy ýagtylyk tizliginiň kwadratyna deňligini aňladýar.


Eger oňa düşünmek kyn bolsa, alada galmaň. Eýnşteýniň özi hem matema- tikadaky kynçylyklaryňyzdan alada galmaň diýipdir. Ynanaýyň meniň kynçylyklarym ondan hem köp"- diýip belleýär.


1921-nji ýylda Eýnşteýn ýagtylyk teoriýasy üçin nobel baýragyna eýe bolýar, emma otnositellik nazariýasy üçin däl. Ylmy jemgyýetiň bir bölegi otnositellik nazariýasyna ynanmaýardy. Sebäbi ol dartyş güýjüni hasaba almandy. Eýnşteýn hem bu hakda alada edýärdi. Şonuň üçin ol öz açyşlary hakda oýlanmagyny bes etmändir we olary kämilleşdirmegiň ýollaryny hemişe gözleýär.



Alma agajynyň aşagynda oturan we kellesine alma gaçansoň dartyş güýjüni açan Nýutony bilýänsiňiz. Nýutonyň pikiriçe dartylma ýerdäki we älemdäki ähli jisimlere täsir edýän hemişelik güýçdir. Nýutonyň açyşlaryny gözöňünde tutup görälilik nazaryýetini tamamlamak üçin Eýnşteýne ýene 10 ýyl gerek bolýar. Eýnşteýniň täze umumy otnositellik teoriýasy dartylma güýjüniň nähili işleýşini düşündirmegi başardy. Meselem: Günüň dartyş güýji nädip ýeri orbitada saklap durýar. Eýnşteýne görä, Gün ýaly agyr jisim kosmosda çukur emele getirýär. Massasy kiçi bolan beýleki jisimler, meselem Ýer bu çukuryň täsirinde galýar we edil käsäniň iýinde aýlanyp ýören şarjagaz ýaly Günüň töwereginde hereket edýär. Ol bu açyş üçin nobel baýrak almady. Emma ol fizika äleminde uly öwrülişik etdi.

1930-njy ýyllarda Eýnşteýn ABŞ göçýär. Albert Eýnşteýn hiç bir ýerde özüni watanyndaky ýaly duýmaýandygyny aýtsada, ömrüniň ahyryna çenli ABŞ-da ýaşaýar.


Çeşme: Expert.media
taýýarlan 𝚝𝚖_𝚢𝚒𝚐𝚒𝚝𝟽𝟼