SEN RAK BARADA NÄMELER BILMELI? ESASY FAKTLAR

Ölümiň esasy sebäpleriniň hatarynda dünýä boýunça rak ikinji orny eýeleýär. 2015-nji ýylda bu keselden 8,8 mln adam ýogaldy. Dünýäde her bir altynjy ölümniň sebäbi rakdyr.

↪ Rakdan ölýänleriň 70%-e golaýy pes we orta derejeli girdeýjisi bolan döwletlerde ýaşaýarlar.

↪ Rakdan dörän ölümçiligiň takmynan 1/3 bölegi özüňi alyp barmagyň düzgünine we iymit tertibine bagly bolan esasy bäş sany töwekgelçilik bilen şertlenendir: beden agramynyň ýokary indeksi, miweleriň we gök önümleriň az iýilmegi, fiziki işjeňligiň ýoklugy, temmäkiniň we alkogol içginiň ulanylmagydyr.

↪ Ragyň ýüze çykmagynda esasy faktoryň biri temmäkiniň ulanylmagy bolup, şu keselden ölenler umumy görkezijiniň 22 %-ni tutýar.

↪ Girdeýjisi pes we orta derejeli döwletlerde ragy döredýän esasy faktorlar gepatitiň wirusy we adamyň papilloma wirusydyr.

↪ Ýaýbaň meselelere lukmançylyk kömegine keseliň giçki tapgyrynda ýüz tutulmagyny we keseliň irki döwründe anyklaýşyň elýetersizligini degişli edip bolar.

↪ Ragyň ykdysady täsiri düýpli we gün-günden artyp barýar. 2010-njy ýylda ragyň umumy ýyllyk ykdysady zyýany takmynan ABŞ-nyň 1,16 trln dollaryna barabar boldy.

↪ Onkologiýa keseller ulgamynda zerur syýasaty işläp düzmek üçin gerekli maglumatlar (statistika), girdeýjisi pes we orta bolan ýurtlaryň diňe bäşden birinde bar.

Rak näme?

Rak bu howply döremeleriň uly toparynyň umumy atlandyrmasydyr, yagny ol bedeniň islendik böleginde döräp, zeper ýetirip biler. Rak üçin mahsus bolan alamatlar: kadaly däl öýjükleriň tiz emele gelmegi, öz sepgidinden daşyna çykmagy, bedeniň golaýyndaky agzalara ýaýramagy – oňa metastazlaryň döremegi diýilýär. Rakdan ölmegiň esasy sebäbiniň biri hem döreýän metastazlardyr.

↣ Öýkeniň ragy (1.69 mln ölüm);

↣ Bagryň ragy (788 000 ölüm);

↣ Ýogyn we göni içegäniň ragy (774 000 ölüm);

↣ Aşgazanyň ragy (754 000 ölüm);

↣ Süýt mäziniň ragy (571 000 ölüm).

Rak näme sebäpden döreýär?

Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň Ragy öwrenmek boýunça Halkara agentligi kanserogen (raga getirip biljek täsirli) alamatlary toparlara bölýär:

⇒ Fiziki kanserogenler – ultramelewşe we ionizirleýji şöhlelenme;

⇒ Himiki kanserogenler – asbest, temmaki tüssesi, aflatoksinler (iýmit önümlerini hapalaýanlar) we myşýak (agyz suwuny hapalaýanlar);

⇒ Biologiki kanserogenler – käbir mugthorlar, bakteriýalar, wiruslar.

Ragyň emele gelmeginiň ýene-de bir esasy faktory – ýaşyň ulalmagydyr. Garramak bilen rak keseline duçar bolma ýagdaýlary köp derejede ýokarlanýar, onuň hem sebäbini bedende töwekgelçiligi artdyrýan dowamly keselleriň köpelmegi we beden öýjükleriniň kadaly köpelme häsiýetiniň bozulmagydyr.

Ragyň emele gelmeginiň sebäplerine ýaramaz endikler we ýalňyş gurnalan durmuş şertleri hem degişli edilýär: temmäkiniň, alkogolyň ulanylmagy, sagdyn däl iýmit we fiziki işjeňligiň ýoklugy. Olar bolsa öz gezeginde ýokardaky kanserogenleriň täsirliligini döredip, ýokanç däl keselleri hem ýüze çykarýar.

Ragyň döreme sebäplerine käbir dowamly keseller degişli edilip, olar esasan hem girdeýjisi pes we orta derejeli ýurtlarda ýüze çykýar. Kanserogen ýokançlyklar bolan Helicobacter pylori, adamyň papilloma wirusy (APW), gepatit B we C wiruslary, Epşteýna-Barra wirusy 2012-nji ýylda dörän rak keselleriň sebäpleriniň 15%-ni düzdiler.

Gepatit B we C wirusy hem-de adamyň papilloma wirusynyň käbir görnüşleri bagyrda hem-de yatgynyň boýunjygynda ragyň emele gelmegine sebäp bolup biler. Adamyň immunýetmezçilik wirusy (AIW) hem ragyň emele gelmegine, mysal üçin, bagryň, öýkeniň, ýatgynyň boýunjygynyň rak keseliniň sebäbi bolup biler.

Rak keseliniň öňüni nädip alyp bolýar? Ýaýramagyny nähili gysgaldyp bolar?

Häzirki wagtda rak keselleriniň 30-50% emele gelmeginiň öňüni alyp bolar. Bu ýagdaýa howply sebäplerden gaça durup we degişli öňüni alyş çäreleriň geçirilmegi bilen ýetip bolar. Mundan başga-da, ragyň çalt ýaýramagynyň öňüni alynmagy, onkologiýa keseli döräp biljek syrkawy ir wagtda anyklamagyň üsti bilen amala aşyryp bolar. Irki wagtda anyklanylan we dogry bejergi geçirilen ýagdaýynda ragyň dürli görnüşinden bejerilmek mümkinçiligi has ýokarlanýar.

HOWPLY SEBÄPLERIŇ ÖŇÜNI ALMAK WE ÜÝTGETMEK

Aşakdaky howply töwekgelçilik sebäplerini üýtgedip ya-da öňüni alamak bilen rakdan daşlaşyp bolar:

↺ Temmäki çekmek, şol sanda çilim we tüssesiz çilim ulanmak;

↺ Beden agramynyň artyklygy we semizlik;

↺ Sagdyn däl iýmit, miwe we gök önümlerini az iýmek;

↺ Fiziki işjeňligiň ýoklugy;

↺ Alkogolyň ulanylmagy;

↺ Gepatite, papilloma wirusa ýa-da dürli kanserogen ýokançlyklara sezewar bolmak;

↺ Ultramelewşe ýa-da ionizirleýji şöhlelenme;

↺ Şäherlerde howanyň hapalanmagy;

↺ Öýlerde ýangyjyň gaty görnüşini ulanmak bilen tüsselenmegi.

Temmäki çekmeklik, rak keseliniň ösmeginde düýpli sebäpleriň biri bolmak bilen şolar ýaly ýagdaýlar rak sebäpli ölümiň 22%-i tutýar.

ÖŇÜNI ALMAGYŇ STRATEGIÝALARY

Ragyň öňüni almakda geçirilýän çäreler:

↪ Ýokarda agzalan howply sebäplerden gaça durmak;

↪ Gepatit B we adamyň papilloma wirusyna garşy edilýän sanjymlary geçirmek;

↪ Iş ýerinde howply şertleri aýyrmak;

↪ Ultramelewşe şöhleleriň täsirini azaltmak;

↪ Ionizirleýji şöhlelenmäniň täsirini azaltmak (iş ýerinde ýa-da lukmançylyk anyklaýyş işi geçirlende)

APW we gepatit B wirusyny emele getirýän ýokançlyklaryň garşysyna edilýän sanjymlar her ýylda 1 mln golaý döräp biljek rak keselinin öňüni alýar.
 
IRKI ANYKLAÝYŞ ÇÄRELERI

Onkologiýa keselinden ölýänleriň sanyny irki wagtda ýüze çykarmak we bejermek arkaly azaldyp bolar. Ragy ir döwürde ýüze çykarmagyň iki ýoly bar:

Irki anyklaýyş

Ragy ir wagtda anyklamak netijeli bejerginiň täsirini ýokarlandyrýar, ýaşaýyş mümkinçiligini uzaldýar, keselçiligiň we bejerginiň bahasyny peseldýär.

Irki anyklaýyş üç tapgyrdan ybarat bolup, öz wagtynda we toplumlaýyn amala aşyrylýar:

↣ Lukmançylyk-sanitar kömeginiň elýeterliligi we wagyz-nesihat işiniň geçirilmegi;

↣ Kliniki baha bermek, kesel kesgidini goýmak we keseliň döwrüni anyklamak;

↣ Elýeterli bejergi.

Häzirki wagtda irki anyklaýyş dürli ýagdaýlarda we ragyň dürli görnüşinde wajypdyr. Anyklaýşyň gijikdirilmegi keseliň giçki döwründe anyklanylmagyna we bejerginiň netijesizligine getirýär .

BEJERGI

Dogry goýlan kesel kesgitleme bejergini takyk we netijeli geçirmek üçin wajypdyr, ýagny her bir ragyň görnüşine görä aýratyn bejergi geçirilýär. Ol öz içine bir ýa-da birnäçe usuly jemleýär: hirurgiki operasiýa, şöhle hem-de himiýa serişdeleri. Bejerginiň maksatlaryny kesgitlemek ilkinji wäjyp ädim bolup, lukmançylyk-sanitar hyzmatlar toplumlaýyn häsiýete eýe bolmalydyr we adamlara gönükdirilmelidir.

Esasy maksat – ragy bejermek ýa-da mümkin boldugyçä näsagyň ömrüni uzaltmakdyr. Ýene bir wajyp maksadyň biri – näsagyň ýaşaýyş hilini ýokarlandyrmakdyr.