Jorj Kleýson
Iň baý adamyň iň gadymy syry: nädip baýamaly?

Ir zamanlarda gadymy Wawilonda Arkad atly tüçjar baý ýaşapdyr. Hemme ýerde onuň baýlygy hem jomartlygy hakdaky gürrüňler dilden-dile geçipdir. Maşgalasyny bol-telki ýaşadypdyr, mätäçlere eli açyk bolupdyr. Şeýle sahy bolsa-da, baýlygy egsilmändir, puly näçe köp hem tiz-tizden sowdugyça, ol şonça-da tiz artypdyr.
Bir gün çagalyk dostlary onuň ýanyna gelip, şeýle diýipdirler:
— Arkad, sen biziň barymyzdan rysgally ekeniň. Wawilonda senden baý adam ýok, biziň weli gara günümiz gaýgy. Sen iň owadan lybaslary geýip, iň şirin hem seýrek tagamlardan datýarsyň. Biz weli tapanymyzy iýýäs, geýýäs.
Ýöne ozal senem biz ýalydyň ahyr. Bir mugallymdan bilim aldyk. Bile oýnadyk. Okuwda-da, oýunda-da bizden üýtgeşik ýeriň ýa-da şäher içinde bizden artyk abraýyň ýokdy.
Bizden köp der dökmediň, işiňem biziňkiden agyr däldi. Ýöne näme üçin bir seniň edeniň ugruna bolup, gum diýip garbanyň gyzyla öwrülip, biziň gyzyl diýip ýetenimiz gum bolup çykýar? Bizem-ä baý bolmagy senden kem arzuw eden däldiris. Seň bagtyň getirdi, işiň şowuna. Islän eşretiňden binesip bolaňok.
Arkad olara garşy çykdy:
— Ýaşlyk ýyllarymyzdan bäri diňe ölmez-öde ýaşamaga ýeterlik pul gazanmagyňyz, ýa-ha baýlyk toplamagyň kanunlaryny bilmeýäniňiz, ýa-da bilseňizem, berjaý etmeýäniňiz zerarlydyr.
Şowlulyk hiç haçan hiç kime-de hemişelik ýaran bolanok. Tersine, ol ýeňil baýan, şowuna düşüp, altyna ýetenleri heläk edýär. Ol gerekmejek çykdajylara iterip, baýlygy isrip edýär. Onsoň şowlulyk bilen baýan adam bar zadyny elden gidirensoň, baýlyga öwrenişen nebsi bilen, zar-zelil halda, mätäçlikde galýar. Pul-püçegi bar wagty ondan peýdalanan adamlar bolsa, öwezine zat gelmejegini bilip, öz zatlaryny ondan gizlärler. Üstesine-de, mydama talaňçylardan gorkup ýörensoňlar, durmuş olara garaňky hem bimany ýaly görner.
Elbetde, azapsyz altyn gazanyp, ömrüniň ahyryna çenli bagtly, ýaşaýşyň eşretini duýup ýaşaýanlaram bar. Emma olar juda az, özüm-ä olar ýaly adamy gözüm bilen görmedimem, diňe eşitdim. Ur-tut baýan adamlary, uly emläk miras alan kişileri ýatlaň, men hak aýdypdyrynmy ýa-da nähak, özüňiz pikir edip göräýiň.
Arkadyň aýdanlaryny dostlary makullady. Baýlygy miras alan tanaýanlary babat¬da bu gürrüň dürsdi. Nädip uly baýlyk toplandygyny soranlarynda, Arkad ýene gürrüňini dowam edip başlady:
— Ýetginjekkäm islegimi kanagat¬landyrýan, bagt eçilýän köp zatlaryň barlygyna gözüm ýetdi. Olary diňe baýlyk bilen gazanyp boljakdygyna oňat düşünýärdim. Baýlyk — uly güýç. Bu güýç bilen köp iş bitirip bolýar. Öýüňi iň gowy öý-goşlary bilen bezäp bolýar. Deňizde alys kenarlara tarap ýüzüp bolýar. Çet ülkeleriň datly tagamlaryn¬dan iýip bolýar. Zergärleriň iň ajaýyp şaý-seplerini alyp bolýar. Belent ybadat-hanalary gurup bolýar. Göwnüňe rahat¬lyk berjek, duýgularyňy kanagatlandyr¬jak başga-da köp zatlary edip bolýar.
Şu hakykata düşünemsoň, ýaşaýyş eşretinden öz paýymy hökman al¬maly diýen pikire geldim. Özgeleriň bolçulygyna, şatlanyşyna keseden syn edesim gelmedi. Eleşan egin-eşikleri däl-de, gowy lybaslary geýmek isledim. Pukaranyň täleýine kaýyl bolasym gel¬medi. Durmuşyň toý-baýramynyň hor¬matly myhmany bolmak isledim.
Siz gowy bilýäňiz-ä, kakam pa¬hyr agyr maşgalanyň keşigini zordan çekýän, gününi ýetde-gütde aýlap ýören söwdagärdi. Ne atamdan miras galan baýlygym, ne-de gowy gazanjym bardy. Isleýän zatlaryma eýe bolmak üçin wagt hem bilim gerekdi.
O döwürde meniň üçin wagtdan bol zat ýok. Baýajak bolsaňyz, şoňa ýeterlik wagt sizde-de gyt bolan däldir. Emma öz aýdyşyňyz ýaly, häzir maşgalaňyzdan başga buýsanara zadyňyz ýok.
Bilim iki hili bolýar diýip, dana mu¬gallymymyz aýtmanmydy näme: biri mekdepde öwrenip ýat tutýanymyz, beýlekisi bolsa bilmeýän zatlarymyzy nireden tapyp boljagyny salgy berýän tejribe.
Şonuň üçin baýamagyň ýoluny öwrenip, ony maksat edinerin diýdim. Ýagty jahanda dirikäk ýaşaýşyň lez¬zetinden nesibeli bolmak dogry dälmi eýsem?! Başga dünýä gitmeli çagymyz ýanymyza gaýgy-hasratyň öz-özi geler.
Ilki ýazgylar edarasyndan iş tapyp, mürze bolup işe başladym. Uzakly gün palçykdan ýasalan ýazgylaň üstünde işleýärdim. Işläp ýörşüme hepde yzyna hepde, aý yzyna aý geçýärdi. Üýtgeşik gazanýan zadymam ýok. Gazananym iýmite, geýim-gejime, Hudaý ýoluna edýän sadakalaryma, başga-da ýady¬ma düşmeýän ownuk-uşak hajatlara gidýärdi. Baýamak höwesi welin günüme goýmady.
Bir gün şäher häkiminiň öýüne pul¬dar Algamiş gelip, maňa Dokuzynjy kanunyň sanawyny buýurdy. Ol maňa seredip:
— Iki günde taýýar etmeli. Eger ýetişseň, men saňa iki mis şaýy bererin – diýdi.
Azap edip işledim. Emma kanun uzyn bolansoň dynyp bilmedim. Algamiş gelende-de ýazyp otyrdym. Gahary gel¬di. Eger onuň guly bolan bolsam, ýen¬jerli görünýärdi. Şäher häkiminiň maňa degdirmejegine gözüm ýetensoň, gork¬madym. Men:
— Algamiş, sen juda baý adam. Meniňem baýasym gelýär. Nädip baýamalydygyny aýtsaň, şu gije bilimi ýazman, ertir irdene çenli ýetişdireýin – diýdim.
Ol ýylgyrdy-da, şeýle diýdi:
— Haý, sen ýüzi galyň diýsänim. Ýöne bu şert üçin aýtmaga men razy.
Bilim üzülere gelip, pelteli çyraň tüssesinden ýaňa başym aýlanyp, gözüm garaňkyrasa-da, uzak gije palçyk ýazgylary iş edindim. Ol irden gelende hemme ýazgy taýýardy.
— Indi söz beren zadyňy gürrüň ber – diýdim.
— Şertimize görä, sen öz borjuňy bitirdiň, oglum. Menem sözümde ta¬pylaryn. Bilmek isleýän zatlaryň bary¬ny gürrüň bermäge taýýar. Men indi garradym, garry adam bolsa lakgylda-magy gowy görýär. Ýaşlar garrylaryň ýanyna maslahata gelseler, ýyllarboýy toplanan tejribeden paý alýarlar. Ýöne käte ýaşlar gojalarda diňe geçen ýyllaryň paýhasy bardyr öýdýärler. Ýadyňda bolsun: şu günki nur saçyp duran Gün seniň kakaň doglanynda-da nur saçyp durdy, seniň soňky neberäň dünýesini täzeläninde-de, ony şu Gün ugradar.
Ýaşlaryň pikiri gije süýnýän ýyldyzlaryň ýalpyldysy ýalydyr. Gojalaryň paýhasy bolsa deňizçilere ýol görkezýän ýyldyzlar kimin hemişe üýt¬gewsiz nur saçyp durandyr.
Meni gowja diňle, eger sen öwretjek hakykatymy süňňüňe siňdirmeseň, onda gije ýatman çeken azabyňy puç boldy hasap edäýgin.
Ösgün gaşlarynyň astyndan siňe seretdi-de, pessaý ses bilen gürledi:
— Men baýlyga barýan ýoly gaza-nan pullarymyň bir böleginiň özüme degişlidigini bilenimden soň tapdym. Ony senem tapyp bilersiň.
Ol ýiti nazary bilen bakyp oturşyna, soň hiç zat gürlemedi.
— Bary şumy? – diýdim.
— Çopanyň ýüregini puldar ýürege öwürmäge şu-da ýeterlik bolupdy – diýip jogap berdi.
— Gazanýan zadym şeýle-de maňa degişli ahyr.
Algamiş al-petimden aldy:
— Asla beýle däl. Eýsem sen tikinçä pul töläňokmy? Geýýän çepegiň üçin köwüşçä näme berýäň? Iýýän iýmitiň mugtmy nä? Sen Wawilonda çykdajy et¬män, ýaşap bilmersiň ahyr. Soňky aýda¬ky gazanjyň näçesini harçladyň? A ýyl¬da näçe sowduň? Akmak! Sen özüňden başga çem gelene pul berýäň. Ähli gazanýanyň başgalara gidýär. Bar onda, git-de, gara günüň guly bol, iýjegiňe-geýjegiňe ýeter diýip hojaýynyň berýän hakyna kaýyl boluber. Eger sen gazanjyň, iň bolmanda, ondan birini özüňe goýan bolsaň, on ýylyň içinde näçe pul ýygnardyň?
Arifmetika bilimim ýüzügara etmedi, dessine jogap berdim:
— Bir ýylda gazanýanymy ýygnardym.
— Bu diňe dogry jogaba degişli böle¬gi. Seniň ýygnan her bir altyn teňňäň guluňa öwrülip, seň üçin işläp başlaýar. Onuň getirýän her bir mis şaýy seň guluň ogly bolup, o-da seň haýryňa işleýär. Eger iru-giç baýaýsaň, ähli top-lan baýlygyň seň üçin pul gazanyp, seni isleýän eşretiňe ýetirer.
Gije ýatman çeken zähmetiň üçin men seni aldandyryn öýdýäňmi? Eger kelläň işleýän bolsa, saňa aýan eden hakykatym bilen, men saňa müň esse köp töledim.
Gazanýanyň bir bölegi saňa degişli, senem ony hökman saklamaly. Näçe girdejiň barlygyna garamazdan, ýygna¬jak bölegiň gazanjyň ondan birinden az bolmasyn. Köp ýygnap bilseň has gowy. Gazandyňmy, ilkinji nobatda özüň bilen hasaplaş. Tikinçä-de, köwüşçä-de özüňe aýyrýanyňdan köp töleme. Azyk üçin, haýyr-sahawat, sadaka üçinem pul goýmagy ýatdan çykarma.
Baýlyk kiçijek tohumdan şine ýaryp, gögerýän daragt mysalydyr.

(dowamy bar...)