Seljukly döwletini döredenler – Togrul beg bilen Çagry begiň atasy bolan Dukak Oguz

türkmen döwletinde gaýduwsyz, ugurtapyjy, abraýly, sözi diňlenilýän, buýrugy ýerine

ýetirilýän serdardy. Dukak Oguz hanyň Kynyk agtygynyň neberesindendir. Taryhçylar

Dukagyň adyny anyklanlarynda, ony ≪Täze ýaý≫, ≪Demir ýaý≫ atlary bilen teswirleýärler.

Şonuň üçin hem oňa Demir ýaýly Dukak hem diýlipdir. Dukagyň ogly Seljuk, takmynan, 900-

nji ýylda dogulýar.

Dukak ölende ol 17-18 ýaşlarynda eken. Birnäçe wagtdan soň, hökümdar ony goşun başlygy

wezipesine belleýär. Başarnyksyz hökümdaryň ýerine geçmek üçin hem-de öz abraýyny

galdyrmak üçin Seljuk beg goşunda tertip-düzgüni gowulaşdyryp, birnäçe özgertmeler

girizýär. Soňra ol niýetini aç-açan durmuşa geçirip başlaýar. Seljugyň özbaşdak hereket

etmegi hökümdara we döwletiň beýleki emeldarlaryna ýaramandyr. Ýagdayyň hatarlydygyny

duýan Seljuk Ýaňykentden gaýdyp, takmynan, 930-935-nji ýyllarda 100 atlysy bilen Jent

şäherine gelýär. Bu ýerde Seljuk begiň maşgalasy we ýanyndakylar yslam dinini kabul edip,

musulman bolýarlar.

Seljuk begiň Mikaýyl, Arslan (Ysraýyl ), Ýunus we Musa diyen 4 ogly bolupdyr. Mikaýyldan

Dawut Çagry beg we Muhammet Togrul beg atly 2 ogul galýar. Olary Seljuk beg

terbiýeläpdir. Seljuk beg 1007-nji ýylda, takmynan, 107 ýaşynda Jentde ýogalýar. O1 şol

ýerde hem jaýlanýar. Şondan soň, Arslan seljuklylar maşgalasynyň başyna geçýär we ýabgu

diýlip yglan edilýär. Uzak wagt geçmänkä, seljuklylar Jendi terk edip, Mawerannahra

gelýärler.

999-njy ýylda Samanylar döwleti synýar. Garahanly döwletiniň goşunynyň Mawerannahry

eýelemegi seljuklylary kyn ýagdaya düşüripdir. Syrderýa, Talas, Çu taraplaryndaky

türkmenler bilen seljuklylaryň gatnaşygy gowy däldi. Sebäbi olar seljukly türkmenlerini

samanylara hyzmat etmekde aýyplapdyrlar.

Mawerannahra gelen gaznaly soltany Mahmyt dürli wadalar berip, Arslan ýabguny ýanyna

çagyrýar. Soltan beren wadasynda wepalydyr öýden Arslan ýabgu 300 sany saýlama atly we

ogly Gutulmyş bilen Samarkanda soltanyň huzuryna gelýär. Soltan Mahmyt onuň bilen

duşuşyp, onuň goşunynyň köpdügi barada maglumat alýar, özüne uly bir garşydaş bolar

öýdüp, ony Hindistana iberýär. Şol ýerde hem 1025-nji ýylda soltan Arslany Kalanjer

galasynda bendi edýär. Ýedi ýyl geçenden soň, 1032-nji ýyl da Arslan bendilikde ýogalýar.

Arslany halas etmek üçin seljuklylar hiçhili hereket etmändirler. Ýöne ogly Gutulmyş

kakasyny halas etmek maksady bilen, özüni tanatman, ençeme ýyllar galanyň töwereginde

aýlanypdyr. Kakasynyň ölendigini bilenden soň, ol hem maşgalasynyň arasyna gelipdir.

Mawerannahryň häkimi Ilek Nasr Buharadan 20 farsahlykda 1 ýer tutan seljuklylaryň gün-

günden kuwwatlanýandyklaryndan howatyrlanypdyr. Şonuň üçin hem ol 1015-1016-njy

ýyllarda seljuklylary Mawerannahrdan çykarmak kararyna gelipdir. Şol sebäpli hem ol

köpsanly, kuwwatly goşun jemläpdir. Onuň niýetini aňan doganlar Çagry beg bilen Togrulbeg Ilek hanyň ýerinden uzaklaşyp, Günbatar Garahanly hökümdary Bugra hanyň ülkesine

girip, onuň ýanyna ilçi iberipdirler. Garahanly hökümdar seljuklylaryň öz ýurduna

gelmeklerine garşy bolýar. Doganlary ele salyp, olardan dynmak isleýär. Ýöne onuň

artykmaç güýji ýokdy. Şol sebäpli hem Bugra han ilçä: ≪Mundan beýläk soltanlyk işi biziň

bilen Seljuk ogullarynyň arasynda bilelikde dolandyrylar≫ diyipdir.

Seljuklylar hanyň aýdan sözlerinden netije çykaryp, oňa şübhelenipdirler. Şol sebäpli hem

Togrul begiň ýolbaşçylygynda türkmenler maşgalalaryny, sürülerini aman saklamak üçin

howpsuz ýere gitmeli diyip maslahatlaşýarlar. Çagry begiň esasy maksady 3 müň atly esger

bilen Kiçi Aziya ýöriş geçirip, seljuklylaryň topary ýerleşer ýaly amatly ýer tapmakdy. 1016-

njy ýylda Çagry beg rugsat alman, soltan Mahmydyň hökümdarlyk eden ýerlerinden geçip,

Anadola barýar. Ol ýerde Wizantiya imperiyasynyň goşun bölekleri bilen çaknyşyp, olary

derbi-dagyn edýär. Emma Wizantiya imperiýasyna tabynlykda bolan ermeni knýazlygynyň

goşuny bilen bolan söweşde ýeňiş gazanyp bilmändir. Çagry beg yzyna gaydanda hilegarlige

ýüz urupdyr.

O1 Horasana girende goşunyndaky esgerleri saga, çepe dagadypdyr. Özi bolsa tüçjar baý

eşigine girip, 1021-nji ýylda Mawerannahra gelipdir. Arslan ýabgu ýesir alnandan soň,

Çagry beg we Togrul beg seljukly maşgalasynyň başyna geçýärler. Arslan soltanyň

garamagyndaky serkerdeler oňki yagdaylarynyň bolmajakdygyny duýan wagtlarynda, 4 müň

öýli adamlary bilen Gaznaly döwletiniň ýerine gidipdirler.

Doganlaryň seljukly maşgalasynyň başyna geçmeklerini öňki ýaranlary bolan Aly tegin

islemändir. O1 Çagry bilen Togrul begi tutmak üçin dürli hilelere baş urupdyr. Olary aýry-

aýrylykda, yzly-yzyna ýanyna çagyrypdyr. Bilelikde Samarkanda ýöriş geçirmegi teklip

edipdir. Çagry beg we Togrul beg Aly teginiň asyl maksadyny bilýändikleri üçin, onuň ähli

tekliplerini ret edipdirler. Etjek bolyan pirimi başa barmansoň, Aly tegin başga bir hilä ýüz

urupdyr. Seljukly maşgalasynyň serdarlaryny bir-birlerine garşy goýmak niyeti bilen

Musanyň ogly Ýusuby ýanyna çagyryp, häkimlik edýän ýerlerindäki ähli türkmenleriň

başlyklygyny oňa beripdir. Şondan başga-da ony ýabgu diyip yglan edipdir. Ýusubyň Aly

teginden ýabgulygy kabul etmegine Togrul begiň gahary gelip, onuň üstüne ýöriş etmek

isläpdir.

Emma Çagry beg oňa ýol bermändir. Ýusup hem doganlaryň garşysyna hiçhili duşmançylyk

etmändir. Öňki ýaly ähli işler Çagry beg bilen Togrul begiň elinde bolupdyr. Aly tegin gizlin

pirimleriniň ýol almandygy sebäpli, goşun başlyklaryndan Alp Garanyň kömegi bilen Ýusup

ýabguny öldürdipdir. Çagry beg bilen Togrul beg Aly teginden ar almak üçin goşun ýygnap

başlaýarlar. Garşydaşlaryň urşy netijesinde, Aly teginiň goşuny ýeňlişe sezewar edilýär. Alp

Gara bolsa öldürilýär. Ýusup ýabgu öldürilenden soň, ýabgu unwany onuň kakasy Musa

berilýär.

Çeşme: Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan taýýarlan