Ewklid - "Geometriýada şa ýollary ýok ..."
Müsür Aleksandriýada höküm süren gadymy grek şasy Ptolemeý I Soter geometriýanyň kanunlaryny düşündiren ucewklidiň muny has gysga we has çalt ýerine ýetirmegini isledi. Ol şeýle jogap berdi: “Beýik şa, geometriýada şa ýollary ýok ...” Platonyň şägirdi Ewklid 13 kitapda “Başlangyç” atly traktat ýazdy. Olarda alym geometriýanyň esaslaryny kesgitledi, bu grek dilinde “Eartheri ölçemek ylmy”, köp asyrlaryň dowamynda ucewklid geometriýasy diýlip atlandyrylýar.
Ewklidiň ýa-da ucewklidiň dünýä inişi we ömri barada jikme-jik maglumatlar saklanmady. Afinynyň golaýynda doguldy diýen çaklama bar. Bilimine Platonyň okuwçylary gatnaşdy. Ptolemeý I-iň döwründe işlänligi hem mälimdir. Bu patyşa şol döwrüň adaty grek we müsür hökümdarlaryna meňzemeýärdi. Öňküleri ýaly giň gerimli basyp alyş söweşlerine ýolbaşçylyk etdi, ýöne şeýle hem güýçli Müsür döwletini döretdi. Tebigaty boýunça sahydy, müsürlileriň zerurlyklaryna üns berýärdi we dürli ýurtlardan hakyna tutma hakyna tutulýardy. Ylmyň we edebiýatyň muşdagy boldy. Aleksandriýada hökümdarlyk eden döwründe Gadymy dünýäniň taryhy, şol döwrüň dürli ylymlary barada bahasyna ýetip bolmajak eserleri ýygnaýan dünýä belli kitaphanasy döredildi. Kitaphanada 400-den 700 müňe çenli pergament aýlawlary saklanandyr. Her gadymy alym ol ýere gitmegi mertebedir.
Astronomiki obserwatoriýa, botanika bagy we haýwanat bagy bolan meşhur grek matematigi Ewklidi Aleksandriýa Museýonda (grek dilinde “mukaddes ýer, muslaryň ybadathanasy”) okatmaga çagyran Ptolemeýdi. Dürli ýurtlardan gelen alymlaryň köpüsi Museýonda ýaşady we işledi. Matematika, astronomiýa, geografiýa, lukmançylyk, botanika, filologiýa ýaly ylym ugurlarynda bilim aldylar. Mugallymlardy. Gynansagam, miladydan öňki 273-nji ýylda Rim imperatory Aurelianyň döwründe Aleksandr Museýon weýran edilip, pergament kitaplary bilen birlikde meşhur kitaphana ýakylýar. Dogry, bir zat halas edildi we Konstantinopola äkidildi. Belki, halas edilenleriň arasynda ucewklidiň "başlangyçlary" bar. Himöne ol we işi baradaky esasy maglumatlar beýleki aň-bilim işgärleriniň ýatlamalary arkaly biziň döwrümize ýetdi.
Derýalarda bent guran, köprüleri, bir kenardan beýleki kenara zyňan we köp gatly binalary we ajaýyp ybadathanalary döreden gurluşykçylar üçin geometriýa gaty zerurdyr. Ewklid muňa gaty gowy düşünýärdi, şonuň üçinem işinde ýönekeýden çylşyrymlylyga geçdi. Ilki bilen iň ýönekeý geometrik gurluşlaryň we sanlaryň kesgitlemesini berdi we kem-kemden çylşyrymly görnüşlere öwrüldi, üçburçluklaryň, gönüburçluklaryň esasy aýratynlyklaryny gözden geçirdi. Bäş sany geometrik postulat çykardy, olaryň käbiri häzirki zaman mekdebinde öwrenilýär. Mysal üçin, iki nokadyň üsti bilen diňe bir göni çyzyk ýa-da çyzygyň daşynda ýatan nokadyň üsti bilen paralel diňe bir göni çyzyk çyzyp bilersiňiz.
“Başlangyçlar” I-IV kitaplarynda ucewklid geometriýa we dürli sanlar barada umumy düşünje berdi, V-de nisbatlar doktrinasyny gözden geçirdi, VII-IX - sanlar, häsiýetleri bilen tanyş bolan X-XIII-de kosmosda sebitleriň we uçarlaryň kesgitlenmegini teklip etdi. .
Ewklidiň "başlangyçlary" arap matematikleri tarapyndan ýokary baha berildi. Kitaby ilkinji bolup arap diline terjime etdiler we mekdeplerde okamagy teklip etdiler. Başlangyçlar bilen Europeanewropanyň tanyşlygy has soňrak, diňe XVI asyryň başynda bolup geçdi. 1533-nji ýylda ucewklidiň eserleriniň asyl nusgalary we terjimeleri ilkinji gezek Bazelde görkezildi. Häzirki wagtda fizikada geometriýa giňden ulanylýar.
like goýmagy unutmaň ❗❗❗
