Çingiz han - Mongol imperiýasyny esaslandyryjy


Beýik Han, Çingiz Han, basyp alyşlary bilen XIII asyrda Pacificuwaş ummandan Karpat daglaryna çenli Mongol imperiýasyny döredipdir. Medeniýetiň hatlaryny we esaslaryny bilmeýän sähraly söweşijiler, onuň ýolbaşçylygynda şäherleri, häkimlikleri we patyşalyklary tiz basyp aldylar. Güýçli, uzyn däl, gaty atlarda ýadawlyk, gorky ýa-da rehim duýmady. Hemmeler mongol söweşijilerinden gorkýardylar. Çingiz hanyň daşary ýurtlarynda 20 ýyllap dowam eden kampaniýalar, soňra onuň nesilleri 720 taýpany we halky basyp aldy.


Doglan senesi belli däl. Bu maşgala Baýkal kölüniň sebitinde ýaşaýardy, maldarçylyk bilen meşgullanýan mangol taýçuit taýpasyna degişlidi. Oglan ýesir alnan tatar lideriniň hormatyna Temuçin diýip atlandyryldy. Kakasy, Taýçuit taýpasynyň baştutany täze doglan çaganyň egninden gyzyl reňk tapdy. Şamanlar çakladylar - Temujin köp ýurtlaryň lideri bolar.


Temuçiniň ýaşlygynda hemme zat gowy geçmedi. Käbir çeşmelere görä duşman taýpasynyň wekilleri tarapyndan zäherlenen kakasyny ir ýitirdi. Tire taýpasynyň täze başlygy Temuçin maşgalasyny öýlerinden kowup çykardy we ýigit tutulyp, boýnuna agyr ýassyklar goýuldy, emma ol gaçdy, köle taşlandy we birnäçe sagatlap düýbünde durup, diňe burny bilen dem aldy.


.Igit gaty häsiýetli. Ol hiç kime boýun bolmak islemeýärdi we duşmanlaryndan ar almak we emläklerini olar bilen giňeltmek üçin töweregine wepaly söweşijileri ýygnady. Hüjümleri ýyldyrym çaltdy, hiç kim ondan rehim garaşmady. Garşy çykanlary öldürýärdi, köplenç tussaglara goşunyna goşulmagy teklip edýärdi.


1206-njy ýyla çenli onuň goşuny takmynan 90 müň adamdy. Şol ýylda ýygnanan taýpa ýolbaşçylary biragyzdan Temuçini beýik han diýip atlandyrdylar we Çingiz han adyny aldy.Temuçiniň ýolbaşçylygyndaky çarwa taýpalar ýekeje mongol döwletini döretdiler we kanuna eýerdiler: kampaniýada birek-birege kömek etmek we özlerini aldatmazlyk. Her bir söweşiji, serkerdesiniň buýrugy bilen harby ýörişe taýyn bolmaly we ähli zerur enjamlar bilen bile bolmalydy.


Goşunlaryň hereketini “yurtjis” diýilýänler kesgitledi, awtoulag duralgalaryny hem gözlediler. Hüjümler barada maglumat söwdagärler, kerwen ýolbaşçylary we öz gözlegçiler tarapyndan berildi. Çingiz hanyň özi söweşe gatnaşmady. Iň ýokary serkerdeleri baýdaklaryň, turba signallarynyň, ot ýakýan tüsseleriň kömegi bilen buýruk berip, goşuna ýolbaşçylyk edipdir. Çingiz hanyň goşunlary adatdan daşary ykjamdy, sagatda 80 kilometre çenli tizlik bilen hereket edip bilýärdi.


1207-1211-nji ýyllarda Mongol-tatar goşuny Halkasyň Gyrgyzystanyň ýerini basyp aldy. Çingiz han Sibiriň esasy taýpalarynyň we halklarynyň hemmesini diýen ýaly boýun egdirdi. 1209-njy ýylda Hytaýyň Beýik diwaryny ýeňdi we Hytaý Mongol imperiýasynyň bir bölegi boldy. Kawkazyň esasy döwletleri bolan Owganystany, Eýrany aňsatlyk bilen basyp aldy we Demirgazyk Kawkaz jülgelerine girdi. Bu ýerde mongollar polowtsiýany büdrediler, derrew ýeňdiler we Russiýa tarap ugradylar.


1223-nji ýylyň başynda Şazada Galitskiý, Çernihow, Sewerskiý, Smolenskiý we Wolinskiý Kiýewde ýygnandy. Mongollardan goranmak üçin olara Polowtsy diýilýärdi. Olar bu duşmany bilmeýärdiler.


Söweş 1223-nji ýylyň 31-nji maýynda Kalka derýasynda başlandy. Häkimiýet deňagramlylygy mongollaryň peýdasyna, goşunlary 30 müňdi. Rus tarapynda ähli şazadalar öz goşunlaryny mongollara alyp barmady. Kimdir biri garaşýardy. Ilkibaşda artykmaçlyk Mstislaw Udalyň we onuň ýaranlarynyň tarapynda boldy we mongollaryň goşun bölümi yza çekilip başlandy. Ruslar kowalap ylgadylar, ulgamy ýykyldy, soň ullakan mongol goşuny olar bilen duşuşdy. Polowtsiýalylar hüjüme çydap bilmediler we gaçdylar. Ruslar hem olaryň yzyndan ylgadylar. Defeateňiş tamamlandy. Alnan mongollar mongollar tarapyndan rehimsizlik bilen ýok edildi.


Mongollar Kalki derýasyndan Dnepere gidip, ýolda şäherleri we obalary weýran etdiler, emma henizem demirgazyga gitmediler, ýöne Çingiz hana ruslaryň üstünden gazanan ilkinji ýeňşi barada habar bermek üçin gaýdyp geldiler ...

Like- goýmagy unutmaň