"Kolumbyň güni" aslynda kimiň güni ýa-da Amerikany kim açdy?

Eýsem Amerikany kim açdy? Bu sorag ritoriki ýaly bolup görünýändir: Hristofor Kolumbyň ýolbaşçylygyndaky ispanlaryň ilkinji bolup Amerika yklymyna aýak basandygyny her bir okuwçy bilýär we bu waka 1492-nji ýylyň 12-nji oktýabrynda bolup geçdi. Şeýle-de bolsa, birinjiligiň kime degişlidigi babatdaky jedeller häli-şindi dowam edip gelýär.

Amerikada mesgen tutan ilkinji adamlar, takmynan 20 müň ýyl ozal Aziýadan Bering geçelgesi (Iki materigi ýa-da materigi ýarym ada bilen birleşdirýän ýa-da iki suw howdanynyň arasynda ýerleşýän inçe ýer zolagy) boýunça göçüp gelen ýerli indeýleriň ata-babalarydyr. Amerika ýerli däl adamlardan ilkinji bolup gelenler diýlip şu aşakdakylar aýdylýar:

GIPOTETIKI TAÝDAN:
Köne dünýäniň her dürli siwilizasiýalarynyň deňizçileri tarapyndan Kolumbdan öň Amerika baryp görlüp we ýerli ilaty bilen aragatnaşyga girilendigi barada birnäçe gipotezalar bar. Esasanam, Tur Heýerdal tarapyndan öňe sürlen "Amerika müsürliler tarapyndan baryp görlüpdir" diýen teoriýa has meşhur. Bu teoriýany subut etmek üçin 1969-70-nji ýyllarda köne tehnologiýalar bilen gurlan Ra we Ra-2 gämilerinde ekspedisiýalar gurnaldy. Birinji gämi Karib adalaryna çenli baryp bilmedi, emma oňa ýetmek üçin bary-ýogy birnäçe ýüz km aralyk galypdy. Ikinji gämi barmaly nokadyna üstünlikli ýetdi. Mundan başga çaklanylýanlar:
•miladydan öňki 371-nji ýylda Finikiýalylar;
• V asyrda - Hueý Şen (5-nji asyrda Fusan ýurduna (käbir pikirlere görä, Ýaponiýa ýa-da Amerika bolup biler) syýahat eden hytaý budda monarhy);
• VI asyrda - Keramatly Brendan (Irlandiýaly monarh);
•X asyrda wikingler ýerli ilat bilen söwda etmek üçin Amerika gidipdirler;
•XII asyrda - Madog Op Ouaýn Gwined (Uelsyň şazadasy, rowaýata görä, 1170-nji ýylda Amerika baryp gördi);
•käbir çaklamalara görä, Amerikanyň bardygy azyndan XIII asyrdan başlap tamplierler ordenyna belli bolupdyr;
•1331-nji ýylda - Abubakar II (Maliniň soltany);
•1398-nji ýyl töweregi - Genri Sinkleýr (de Sankt Kleýr), graf Orkneý (1345-1400-nji ýyllar);
•1421-nji ýylda Çžen He (hytaýly gözlegçi);
•1472-nji ýylda - Huan Korterial (Portugaliýa).
Bu çaklamalaryň ählisi diýen ýaly rowaýatlara, halk arasyndaky gürrüňlere esaslanýar we ylmy taýdan subut edilmegi mümkin däl hasaplanylýar.

KOLUMBDAN 500 ÝYL ÖŇ
Emma, ylmy taýdan subut edilen we alymlaryň hiç biri tarapyndan jedel edilmeýän käbir faktlar bar. Bular takmynan biziň eýýamymyzyň X-XI asyrlaryna degişli.
Amerika Kolumbdan öň barylandygynyň birinji we has meşhur wakalary wikinglar bilen baglanyşykly. 900-nji ýyllarda Gunnbýorn diýen adamyň gämisi ýolundan çykyp, Islandiýa barmagyň deregine günbatarda heniz belli bolmadyk ýere barandygy barada rowaýatlar bar. Bu Täze Dünýä baradaky ilkinji ygtybarly ýatlamalar diýip hasaplanýar. 982-nji ýylda adam öldürmekde aýyplanan we Islandiýadan kowlan Erik Torwaldson Gunnbýornyň gören ýerlerine gitmegi makul bilipdir. Oňa we ýanyndaky adamlara ol ýere barmak we kiçiräk oba döretmek başardypdyr. Torwaldson baran ýerini Grenlandiýa diýip atlandyrypdyr. Bir ýyldan soň Erik Islandiýa gaýdyp gelip, ýany bilen gitmäge başgalaryda çagyrypdyr. Onlarça gämilerde wikingler Grenlandiýa gelipdirler. Soňra olar Leýf Erikssonyň (ýagny, Erigyň ogly) ýolbaşçylygynda has günbatara we kenaryň ugry boýunça günorta syýahat edipdirler we Newfoundlanda çenli baryp ýetipdirler. Erik bu ýerlerde üzümiň köplügi sebäpli Winland diýip at beripdir.
Emma wikingler bu ýerde ornaşmadylar. Ýerler hasyllydy, ýöne onuň üstünde öz ýerlerini bermek islemeýän ýerli urşujy indeýler bilen söweşmek kyndy. Leýfyň dogany Torwald we başga-da köp sanly wikingler şol uruşlarda ölüpdir we galan wikingler yzyna dolanmaly bolupdyr. Olaryň syýahatlary barada "Gyzyl saçly Erik baradaky sagada" we "Grenlandiýalylar baradaky sagada" (saga=epos) giňişleýin aýdylýar.
XX asyryň ikinji ýarymyna çenli wikingler hakyndaky rowaýatlarada hiç kim ynanmaýardy, emma arheologik tapyndylar sagalaryň ýalan däldigini subut etdi - Grenlandiýada we L'Ans-o-Medouzda (Newfoundland, Kanada) wikingleriň meşhur "uzyn öýleri" we birnäçe artefaktlary tapyldy. Tapylan tapyndylar 1000-nji ýyllaryň başlary bilen senelenilýär, şeýle-de köp wagt däl-de, birnäçe ýylyň dowamynda takmynan 30-dan 160-a çenli adamyň ýaşan biljek obajygy hökmünde suratlandyrýar. Tapylan ýerleriň Leýf Erikssonyň ýerleşen ýeridigi ýa-da däldigi barada-da anyk subutnama ýokdur.
L'Ans-o-Medouzda tapylan wikingleriň ýaşan ýerleri häzirki döwürde muzeýe öwrüldi we ÝUNESKO-nyň bütindünýä medeni mirasynyň sanawyna girizildi.