Ýer titremeleri hakynda nämeleri bilýärsiňiz?



Häzirki zaman garaýyşlaryna görä, ýer titremeler planetanyň geologiki üýtgemelerini görkezýär. Ýer titremelerine global geologiki we tektoniki güýçler sebäp bolandyr öýdülýär, ýöne häzirki wagtda ýer titremeleriniň sebäpleri, tebigaty düýbünden aýdyň däl. Bu güýçleriň peýda bolmagy, ýeriň jümmüşindäki temperaturanyň üýtgemegi bilen baglanyşyklydyr. Ýer titremeleriň köpüsi tektoniki plitalaryň gyralarynda bolýar. Soňky iki asyryň dowamynda ýer ýüzüne gelýän uly kemçilikleriň netijesinde güýçli ýer titremeleriň ýüze çykandygy mälimdir.

Her ýyl bir milliondan gowrak ýer titremesi hasaba alynýar. Gözegçilik nokatlarynyň sanynyň köpelmegi we seýsmiki yrgyldylary ýazga almak üçin gurallaryň kämilleşdirilmegi, her on ýylda planetanyň jümmüşinde bolup geçýän ýer titremelerini has köp ýazga almaga mümkinçilik berdi. 1900-nji ýyllaryň başynda 7 we ondan ýokary ululykdaky 40 töweregi ýer titremesi hasaba alnan bolsa, 21-nji asyra çenli bu ululykdaky ýer titremeleriň ýerleşýän ýeri we güýji hasaba alyndy we şular ýaly wakalaryň sany on ýylda 4000-den gowrak hadysa boldy.

Ýer titremeleriniň energiýasyna baglylykda şertli ýagdaýda güýçli, gowşak we mikro-ýer titremelere bölünýärler.

1) Ýer titremeler seýsmiki tolkunlar hökmünde geçýär. Ýer titremeleri we şuňa meňzeş hadysalar aşakdaky esasy ugurlarda gözleg geçirýän seýsmologiýa tarapyndan öwrenilýär;

2) Ýer titremeleriniň tebigatyny öwrenmek: näme üçin, nädip we nirede ýüze çykýandygyny;

3) Ýer titremeleri baradaky bilimleri, täsirlerine garşy gurluşlary we desgalary gurmak üçin belli bir ýerde bolup biljek seýsmiki sarsgynlary çaklamak arkaly ulanmak;

4) Ýeriň içerki gurluşyny öwrenmek we ýer titremelerinden we emeli seýsmiki çeşmelerden seýsmiki tolkunlary ulanmak bilen mineral ýataklaryny öwrenmek.

Ýer titremeleri olaryň ýetirip biljek weýrançylygy bilen meşhurdyr. Binalaryň, desgalaryň we desgalaryň weýran bolmagy ýer titremesi ýa-da deňiz düýbündäki seýsmiki süýşmeler wagtynda ýüze çykýan ägirt uly tolkunlar (sunami) sebäpli ýüze çykýar. Bu ýagdaýda weýrançylyk ýer titremesinde giňden ýaýran gurluşlaryň görnüşine baglydyr. Güýçli ýer titremeler wagtynda öz ýaşaýjylary üçin ölüm howply, köplenç ýeriň seýsmiki taýdan işjeň sebitleriniň oba ýerlerinde ýygy-ýygydan ýasalan binalardyr.

Ýer titremesiniň çeşmeleriniň köpüsi ýeriň gabygynda 30-40 km çuňlukda ýüze çykýar. Ýer titremeleri bilen baglanyşykly iň işjeň zolaklar Ýuwaş ummanyň ähli kenarlarynda (ol ýerdäki ähli ýer titremeleriň 90% töweregi) we Indoneziýadan Ortaýer deňzine çenli uzalyp gidýän Ýuwaş ummanydyr (5- Ýer titremeleriniň 6% -i). Orta ummanyň gerişlerini hem bellemelidiris, bu ýerdäki ýer titremeler pes we ýygylygy we güýji has pes bolsa-da (plitalaryň içindäki ýer titremeler bilen birlikde ähli ýer titremeleriň 4-5% -ini tutýar).