Ortaça adamyň gan damarlaryndan takmynan 4-5 litr gan aýlanýar. Gan damarlarynyň diwarlary zaýalanan bolsa, olardan gan syzyp başlar. 2-2,5 litr ganyň ýitmegi adam üçin ölüm howpuny döredýär. Gan damarlarynda gan basyşynyň peselmegi beýniniň kislorod üpjünçiliginiň bozulmagyna getirýär, bu adamyň ähli möhüm funksiýalaryny dolandyrmakda möhüm rol oýnaýar. Şonuň üçin hemmeler zerur bolsa gan akma üçin ilkinji kömegi nädip bermelidigini bilmelidirler.Gan dörän ýagdaýynda dogry kömek pidanyň diri galmagyna kömek edýär.
GAN AKMA
Esasy arteriýalar we damarlar şikeslenende gan ýitirilmegi durmuş üçin howply bolup biler. Şonuň üçin gysga wagtyň içinde gan akmagy duruzmaly we gyssagly kömek çagyrmaly. Gan damarlaryna azajyk zeper ýetse-de, wagtynda gan akmagy duruzmak gaty möhümdir. Sebäbi ýeňil, ýöne üznüksiz gan ýitirilmegi bilen adam huşuny ýitirip biler.

Nädogry ilkinji kömek pidanyň zyýanyna sebäp bolup biler, ýagny: köp gan ýitirilmegi, ýaranyň ýokaşmagy we çişmegi.

Gan akma gaty güýçli bolmasa-da, ilkinji kömegi berenden soň hirurg bilen maslahatlaşmak zerurdyr, sebäbi diňe ýarany bejermekden we tikmekden soň gan akma doly bes edilip bilner. Gan akýan ýerine baglylykda gastroenterolog, onkolog, pulmonolog, ginekolog ýaly dar ugurlar boýunça hünärmenlere ýüz tutmak zerur bolup biler.

Gan akmak üçin ilkinji kömek barada gysgaça maglumat:

🔸Gan aýakda bolsa, ýaralanan adamy ýatyrmaly we aýaklaryny ýokary galdyrmaly.
🔸Gan akmagy wagtlaýyn togtatmak üçin ýaralanan damar gysylyp ýa-da el-aýak berk egdirilip saklamaly ýa-da daňmaly.
🔸Derrew gyssagly tiz kömek çagyryň.
Ýara degmek, ýuwmak, ondan keseki jisimleri aýyrmak bolmaýar (ýagny saglygy goraýyş işgärleri, hirurgdan başgalaryna). Sebäbi bu gan has köp mukdarda ýitgisine sezewar bolup biler.
🔸Ýaranyň üstü hapalanan bolsa, onuň gyralaryny ýaranyň daşyny arassalap bilner ýaranyň töweregine ýod, hlorgeksidin, wodorod peroksid ýaly antiseptik sürtmek arkaly ýokançlaryň öňüni alnyp bilner.

GAN AKMAGYŇ ESASY GÖRNÜŞLERI
Çeşmesine baglylykda aşakdaky esasy gan akma görnüşleri tapawutlanýar:

🔺Arteriýalardan gan akmak gaty howply, sebäbi köp mukdarda gan ýitirilýär. Bu ýagdaýda gan gyzyl reňkde we joşgunly çeşme görnüşinde çüwdürilip çykýar.

🔺Wena damarlaryndan gan akmagy wagtynda kömek edilmese, howplydyr . Muňa pidanyň zeper ýeten damaryndan goýy gyzyl ganyň kem-kemden ganamagy şaýatlyk edýär.

🔺Kapilýar gan akma köplenç çynlakaý töwekgelçilik däl, esasan deriniň ownuk ýüzleý ýaralarynda ýüze çykýar.

🔻Içki (parenhimatoz) gan akma - gan adam bedeniniň boşlugyna akýar. Wagtynda tapylmasa gaty howply. Köplenç içerde, şol sanda parenhimatoz, organ zeperlenmelerinde bolýar. Gan çykmaýandygy sebäpli, içki gan akmagy kesgitlemek üçin ýygy-ýygydan dem almak, ysgynsyzlyk, deriniň reňki ýaly alamatlara üns bermeli.

GAN AKMAK ÜÇIN ILKINJI KÖMEK
1. ARTERIAL GAN AKMA ÜÇIN ILKINJI KÖMEK
Gan akmagy wagtlaýyn togtatmak üçin ýaralanan arteriýany derrew goňşy süňküň üstüne basylmalydyr.

Arteriýalary basmagyň ýollary:

🔹Karotid arteriýa - barmagyňy boýnunyň arka tarapyna goýmak we beýleki eliň barmaklary bilen arteriýa basmak.
🔹Brahial arteriýa egin pyçagyna basyp aňsatlyk bilen durdyrylýar.
🔹Gany subvertebral arteriýadan saklamak kyn. Munuň üçin pidanyň elini yzyna alyň we oňurganyň arkasyndaky arteriýany birinji gapyrga basyň.
🔹Goltuk arteriýasy barmaklar bilen berk basylmalydyr, sebäbi ol çuň ýerde ýerleşýär.
🔹Femoral arteriýa şeýle bir uludyr welin, ony ýumruk bilen gysmaly. Bu edilmese, pida 2-3 minutdan soň ölüp biler.

Aýaklaryň arteriýalaryndan gan akmada ilkinji kömek olary gysmak, el-aýagy berk egmek we žgut ulanmak arkaly amala aşyrylýar. Barmaklar bilen aýak damarlaryny basyp we gysyp bolmajak bolsa, şikese görä elini ýa-da aýagyny mümkin boldugyça berk egmel (epmeli).

Gan akmagy dowam etse žgut ulanylmaly. Bu çalt edilmeli, sebäbi gan gaty çalt akýar.

Žgut gyş aýlarynda ýarym sagada, tomusda bir sagada çenli saklanyp bilner. Eger lukman bu döwürde gelip ýetişmese, ýuwaş-ýuwaşdan žguti aýyryň we gan aýlanyşyna garaşyň. Soňra täzeden žguti birikdiriň. Ýaralanan golda ýa-da aýakda puls duýulmaly däldir. Şonda gan akymy togtadygy bolýar.

❗Žgutyň daňylan wagty kagyz ýüzüne ýazylyp, näsagyň görünýän ýerine berkidilmelidir, bu bolsa lukmanlara haçan aýyrmalydygyny görkezer. Žgut aýyrylmaly wagtyndan köp saklansa gan kesilen dokuma iýmit kislorod barman ol dokumalaň nekrozyna (ölümine) getirip biler. Žgut hökmünde mata bölegini ulanylyp bilner ýöne boldugyndan arassa steril bolsa ýokançlyk döremezligi üçin gowy.


WENOZ GAN AKMA ÜÇIN ILKINJI KÖMEGI BERMEK
Şeýle gan ýitirilmegi çuň ýaralarda bolup biler. Wenoz gan akma üçin ilkinji kömek derrew. Injaralanan damarlar howany çekip biler, sebäbi olardaky basyş atmosfera basyşyndan pesdir. Bu ýagdaýda howa köpürjikleri pidanyň ölümine sebäp bolup bilýän dürli organlardaky gan damarlaryna dykylýar.

Kömek berlende, ýarany ýuwmaly däl, gumdan, daşlardan we gan damarlaryndan arassalamaly däl, aşakdakylary etmeli:

🔸Derini çygly mata bilen ýaranyň daşyny arassalamaly;
🔸Çuň ýarany steril tampon bilen örtmeli;
🔸Soňra ýaranyň ýüzüni steril bandajyň birnäçe gatlary bilen örtüň;
🔸Basyş üpjün etmek üçin onuň üstüne açylmadyk bandaj goýuň;
🔸Bu binti gaty berk daňyň;
Bandajyň üsti bilen gan syzsa, üstüne salfetka dakyň we berk daňyň;
🔸Goluny ýa-da aýagyny galdyryp, şol ýagdaýda goýuň.


KAPILÝAR GAN AKMA ÜÇIN ILKINJI KÖMEK
Şeýle gan akma adatça öz-özünden saklanýar. Aýratynlykly alamat, ýaranyň ähli ýüzünden haýal gan akmagydyr. Ýöne agyr gan ýitgileri bilen şikesler hem bolýar. Iň uly töwekgelçilik içerki kapilýar gan akma.

Kapilýarlardan gan akmagyň esasy sebäpleri:

🔹Gan damarlarynyň bozulmagy bilen gan keselleri (mysal üçin gemofiliýa ).
🔹Dürli trawmatiki şikesler.
🔹Damar keselleri (kapilýarlara, çişlere täsir edýän deriniň iriňli çişmegi).
🔹Ateroskleroz , revmatoid artrit ýaly gan damarlarynyň diwarlaryna täsir edýän umumy keseller .
🔹Gormonal keseller.
Köplenç kapilýar gan akma köp gan ýitirmegine sebäp bolmaýar, onuň howpy patogen mikroblaryň ýokaşmagyndan ybaratdyr.

Aýaklaryň we gollaryň damarlaryndan gan akmak üçin lukmançylyk kömegi berlende, aşakdaky çäreleri görmeli:

▪️Ýaralanan agzany ýüregiň derejesinden ýokary götermek, gan ýitgisini azaltmaga kömek edip biler.
▪️Ujypsyzja şikes ýeten ýagdaýynda, ýaranyň töweregindäki derini antiseptikler bilen bejermeli we bakterisid gips bilen örtmeli.
▪️Gan akýan bolsa, basyş bandajyny ulanmaly.
▪️Gan akma gaty güýçli bolsa, aýagy ýa-da goly ýaranyň üstünde iň ýokary egmeli. Bu kömek etmeýän bolsa, žgut goýmaly.
▪️Ýara sowuk buz ulanmaly, bu ganyň ýitmeginiň öňüni almaga we agyryny azaltmaga kömek eder.


IÇKI GAN AKMA ÜÇIN ILKINJI KÖMEK
Şeýle gan akma keseller ýa-da içki organlaryň şikesleri sebäpli döräp biler. Ganyň ýitmegine görünmeýänligi sebäpli gaty howply. Mundan başga-da, howpy görkezýän agyry sindromy bolmaz, şonuň üçin içerki gan akma uzak wagtlap duýulmaz. Diňe näsagyň ýagdaýy düýpgöter erbetleşende seredilip bilner.

Içki gan akmagyň iň howply görnüşi, adatça boşlugy bolmadyk we gowy ösen arterial-wenoz ulgamy bolan parenhimatoz organlardan gan akma. Bulara öýken, aşgazan asty mäz we bagyr ýaly organlar girýär.

Bu organlara zeper ýetmegi güýçli gan akmagyna sebäp bolup biler. Özbaşdak durmaýar, sebäbi bu organlaryň damarlary dokumalarda ýerleşýär. Şonuň üçin parenhimatiki organlardan gan dörän ýagdaýynda derrew ilkinji kömek berilýär. Şeýle gan ýitirmegiň sebäpleri şikesler, inçekesel , çişleriň ýarylmagy ýa-da ýokanç kesellerdir.

Içki organlardan gan akma, umumy subýektiw alamatlaryň we obýektiw alamatlaryň kem-kemden ýüze çykmagy bilen bolup biler:

Gowşaklyk;
Özüňi erbet duýmak;
Baş aýlanmagy ;
Huşdan galmak;
Hiç bir zada gyzyklanma bolmazlygy;
Ukusyzlyk;
Gan basyşynyň peselmegi;
Pulsyň tizlenmegi.


Içki organlardan gan dörän ýagdaýynda ilkinji kömegiň esasy wezipesi hassany gyssagly hassahana ýerleşdirmekdir. Tiz kömek gelýänçä, aşakdakylary etmeli:

▪️Näsagy ýatyrmak;
▪️Gan döreýän ýerlere baglylykda garnyňyza ýa-da döşüňize sowuk buz çalyň.
▪️Gany saklaýan dermanlar (Aminokaproik kislotasy, Wikasol) ulanylyp bilner.
Parenhimatiki gan akmada gan basyşy düýpgöter peselse, näsagyň aýaklary ýüregiň derejesinden ýokary bolmaly, takmynan otuz-kyrk santimetr. Dem alyş we ýürek urşy yzygiderli gözegçilikde saklanmalydyr. Zerur bolsa, reanimasiýa geçirilmelidir. Näsaga agyryny aýyryjy ýa-da başga dermanlar bermeli däldir. Iýmit we suw bermek gadagandyr, agzy suw bilen ýuwmaga rugsat berilýär.

Dürli gan akma ýüze çykan ýagdaýynda, çalt we dogry ilkinji kömegi bilen wakanyň netijesi oňyn bolar we ilkinji kömek hassanyň tiz aýaga galmagyna kömek eder.