1300-nji ýyllaryň Gara ölümi, şübhesiz, adamyň ýaşamagy üçin erbet döwürdi.  .

 Şeýle-de bolsa, adamzat taryhynyň erbet döwürlerini göz öňünde tutup, XVII asyryň erbetdigi belli däl.  Käbirleri baý bolsa-da, dünýä birek-birege bagly bolup barýarka, uruş, syýasy başagaýlyk, inflýasiýa we howanyň üýtgemegi bilen baglanyşykly bulam-bujarlyklara sezewar boldy.  Tanyşmy?

 Taryhçylar bu döwri köplenç "Umumy krizis" diýip atlandyrýarlar.  XVII asyryň başyndan XVIII asyra çenli, esasanam Europeewropanyň we Aziýanyň möhüm ýerlerinde ýüze çykan giň ýaýran konflikt we durnuksyzlyk döwür hökmünde kesgitlenildi.

 Bu asyr, dünýädäki adamlaryň sanynyň iň soňky gezek peselendigi hasaplanýar, bu zatlaryň nähili agyrdygyny görkezýär.

 Bu pese gaçmagyň esasy hereketlendirijisi 1600-nji ýyllarda bolup geçen hudaýsyz söweşleriň sany: Iňlis raýat urşy, Fransiýada Fronde raýat urşy, segsen ýyllyk söweş, fransuz-ispan söweşi, ilkinji iňlis-gollandiýa urşy, Hindistanda we Hytaýda Mogol-Mara söweşleri. Ming neberesiniň çökmegi.

 Munuň üstesine, Europeanewropa taryhynda iň weýrançylykly söweşleriň biri bolup, 8 million adamyň ölümine sebäp bolan Otuz ýyllyk söweş (1618-1648) bar.  Islendik taryhy waka ýaly, diňe bir faktor bilen düşündirilmeýär;  alymlar onlarça ýyl bäri krizisiň çeşmesini ara alyp maslahatlaşýarlar.  Şeýle-de bolsa, başagaýlygyň köp böleginiň bu döwürde bolup geçen Kiçijik buz eýýamyna baglydygy düşnüklidir.

 NASA-nyň habaryna görä, bu sowuk döwür biziň eramyzyň 1550-nji ýyldan 1850-nji ýyla çenli Europeewropada, Demirgazyk Amerikada we Aziýada dowam edipdir we köplenç XVII asyryň ortalarynda ýüze çykypdyr.  Kiçijik buz eýýamynyň sebäbi doly belli däl, ýöne iň ygtybarly düşündirişleriň birine görä, bu döwürde wulkanyň işjeňleşmeginiň möhüm rol oýnandygy aýdylýar.

 Bu asyryň gan döküşini hasam ýakymsyz eden atmosfera elhençdi.  Bu asyryň Europeewropasynda düşürilen suratlara seretseňiz, köpüsiniň gar bilen örtülen peýza .larynyň bardygyny görersiňiz.  Bu tötänlik däl bolsa gerek - Günbatar Europeewropanyň köp ýerinde temperatura 2 ° C ýaly sowukdy.

 “La Pendaison” (pidalary asmak), otuz ýyllyk söweşi dokumentleşdirýän fransuz suratkeşi Callak Kallotyň (1592-1635) “Urşuň uly görgüsi” diýlip atlandyrylýan oýma eserleridir.  Surat krediti: Jemgyýetçilik asyry

 1608-nji ýyldan başlap, Londondaky howa şeýle bir sowukdy welin, Temasda ýerli ýaşaýjylar bazar oýnaýan, oýun oýnaýan we doňan derýada bir hili “Aýaz ýarmarkasy” geçirildi.  XIX asyrda Tames derýalary az doňup başlady we indi seýrek doňup başlady.

 Şeýle-de bolsa, bu dabaralar gar toplary üçin däldi.

 2011-nji ýylda geçirilen bir barlagda kiçi buz eýýamynyň oba hojalygynyň önümçiligine çynlakaý täsir edendigi öňe sürüldi.  Bu bolsa öz gezeginde azyk ýetmezçiligine, ykdysady başagaýlyga, Europeewropadaky gaharly ilatyň we netijede tutuş söweşleriň, gozgalaňlaryň we gozgalaňlaryň döremegine sebäp boldy.

 Gözlegçiler, ilatyň ululygy, uruşlar, sosial bidüzgünçilikler, oba hojalygynyň önümçiligi, galla bahalary we aýlyk haklary ýaly beýleki üýtgeýjiler bilen deňeşdirip, 1560-1660-njy ýyllar aralygyndaky global sowuklamanyň umumy krizise sebäp bolandygyny aýtdylar.

 Şeýle hem XVII asyrda adamlaryň öz döwrüniň nähili rehimsizdigine düşünýändigi düşnüklidir.  Hytaýdan 1641-nji ýylda çykarylan resminama: "Geň galdyryjy betbagtçylyklaryň we gozgalaňlaryň arasynda ondan erbet zat ýok."  Iki ýyldan soň Ispaniýadaky kitapçada bu wakany şeýle suratlandyrdy: "Bu, her bir halkyň tersine öwrülip, dünýäniň beýik ahyryna ýakynlaşýandygymyzy şübhelenmegine sebäp bolýan ýaly görünýär."

Adatça “Ahyrzaman döwrümizdediris” diýilýär: Howa krizisiniň çuňlugy we aýylganç keseller zeper ýetirýär, hapalanmak giň ýaýrady we geosyýasy dartgynlyk gyzýar.  Belki, öz ahyrymyz hakda oýlananymyzda, XVII asyry ähli krizisleri başdan geçirendigini ýadymyzdan çykarmaly däldiris (we täze krizisler hökman ýüze çykar).