Türkmen edebiýaty.

Gurbannazar Ezizow 1940-njy ýylyň 1-nji martynda Aşgabat etrabynyň Büzmeýin obasynda eneden bolýar. 1948-nji ýylda mekdebe barýar we 1959-njy ýylda Aşgabat şäherindäki 29-njy orta mekdebi tamamlaýar. Şol ýyl Türkmen döwlet uniwersitetiniň filologiýa fakultetine okuwa girýär. Uniwersiteti 1964-nji ýylda tamamlaýar we Çagalar edebiýatynyň birleşen neşirýatynyň redaksiýasyna işe iberilýär. Şol ýylam goşun gullugyna çagyrylýar. 1965-nji ýylda gullugy tamamlap geleninden soň, 25 ýaşynda Halnabat bilen durmuş gurýar. Halnabatdan 4 gyzy 1 ogly bolýar. 1965-den 1970-nji ýyla çenli "Edebiýat we sungat" gazetiniň poeziýa (şygryýet) bölüminiň müdiri bolup işleýär. 1972-nji ýyldan ömrüniň ahyryna çenli Türkmenistan Ýazyjylar birleşiginde edebi geňeşçi bolup işleýär. Gurbannazar Ezizow 1975-nji ýylyň 29-njy sentýabrynda aradan çykýar. Ol özboluşly talanty bilen gysga ömründe türkmen edebiýatynda öçmejek yz galdyrmagy başardy.

Döredijiligi:
Gurbannazar on bäş ýaşyndaka, onuň ilkinji goşgulary çap edilip başlanýar. G. Ezizow ýüzlerçe täzeçil, gowy goşgular bilen birlikde türkmen edebiýatynda ilkinji bolup "Sonetler çemenini" döretdi. "Daş gyz", "Pikir derýasynda akyl gämisi", "Söýgi", "Güýz" poemalaryny, "Nesiller", "Uruşdan soň", "Tabyt" dramalaryny, "Görogly" şadessanynyň librettosyny ýazdy.
Ezizowyň poeziýasyna setirleriň çeperligi, çuň manylylygy häsiýetlidir. Onuň «Oglan bilen deňiz» (1969), «Ynam» (1971), «Ýer-gögüň arasynda» (1973), «Gyzyl otrýad hakynda ballada» (1978) ýaly goşgular ýygyndylary çap edildi. 1960-70 ýyllarda E. ýaş türkmen sowet poeziýasynyň ösüşine uly goşant goşýar. Şahyryň ýazyş manerasy goşgularynyň stili, özboluşlylygy bilen tapawutlanýar. Şahyr öz eli bilen toplan iň soňky goşgular kitabyny «Güýz» (1978) atlandyrýar.«Serpaý» diýen goşgular ýygyndysy 1978-nji ýylda neşir edilýär. Onuň «Türkmen sährasy», «Daglar» ýaly goşgulary aýdymçylaryň repertuaryna ornaşdy. Poemalary sahnalaşdyryldy. Şahyryň goşgulary ençeme halklarynyň diline terjime edildi.
Talantly türkmen şahyry Türkmenistanyň Magtymguly adyndaky Döwlet baýragynyň eýesidir. 2007-nji we 2011-nji ýyllarda Ezizowyň goşgular ýygyndylary çap edilýär.

Ezizowmy ýa-da Azizow?
Aslynda şahyryň kakasynyň ady Aziz bolan we resmi familýasy hem Azizow. Ýöne goşgy ýazyp başlan ilkinji günlerinden bäri şahyryň öz ulanýany hem-de köpçülikde bilinýäni Ezizow. Bu ýagdaýy şahyryň ýakyn dosty merhum şahyr Annaberdi Agabaýew şeýle düşündirýär:
"Bir gezek Gurbannazar maňa ―Men goşgularymda dek sözüni ulanmagy halamok, gödek görýän. Oňa derek deý ulansam has gelşikli görünýär" diýdi. Megerem, Azizow däl-de Ezizow ulanmagy şu sebäpden bolsa gerek.. Şol sebäpden onuň ilkinji gezek Moskwada kitaby çap edilende, galamhaky diýip ugradylan puly hem almak kynrak düşüpdi. Sebäbi kitabyň awtory diýibä Ezizow dur, galamhakyny almaga bolsa pasportynda Azizow ýazylgy ýigit gelýär. Bu ýagdaý onuň kellesini näçe agyrtsa-da ol hiçwagt goşgularynyň soňuna Azizow diýip ýazmandy.

Şahyr we Nury Halmammedow:
Ezizowyň Nury Halmammedow bilen ýakyn dostlugy hemmämize mälimdir. Muny olaryň bilelikde eden işlerindenem bilmek bolýar. Emma ilkinji tanyşanlaryndan soň, Ezizow gulluga gidýär. Şon-da dosty A.Agabaýewa ýazan hatynda:
―Nury öz sazyndan başga hiçzat eşdenok, ýöne elbetde meniň bu pikirlerim hakykatdan uzak bolmagy-da ähtimal, diýip ýazýar.

Hakykatdanam şeýle bolýar. Gullukdan baranyndan soň olar bilelikde ajaýyp eserleri döredýärler. Nury Halmammedow Ezizowyň goşgularynyň ençemesine saz ýazýar.
"Hany, çal dutaryñ mähriban dostum
Egseli, ýüregmiz atmanka gasyn,
Geçilen ýollaryň şatlyk-bagtyny,
Geçilmedik ýodalaryň gussasyn."

Halnabat Ezizowanyň 1985-nji ýylda ýazan makalasynda Gurbannazaryň haýsy eserleri ürç edip okaýandygy barada gürrüň gozgalýar we Halnabat:
"Şahyryň diwany mydama onuň başujundady. Beý diýdigim – ol gije-gündiz Magtymgulyny okap ýatyr diýdigim däl. Ol Şekspiri, Petrarkany, Rembony, Nerudany, Bleýki, Ýewtuşenkony... okaýardy. Ine birdenem Pyragynyň islendik sahypasyny açardy-da sesli, labyzly okardy. Öz-özi hezil edinip okardy. Men bolşuň nähili diýsem: “Islendik şahyry içiňden okap bolar, emma bu içiňe syganok” diýerdi. “Dünýäniň ähli beýik şahyrlaryny okap, öwreneňsoň Magtymgula gelip bolýar” diýerdi." diýýär.

ol şu setirlerde aýdyşy ýaly öz-özüni ýonup çeperçiligini gün saýyn edebi şygarlar okap beýgeldýärdi:
"Sungat diýmek näme?
Bilýärsiňizmi?
Bu sowala sada jogap bermeli.
Biz herimiz – özümiziň zergärimiz,
Mydam özümizi ýonup ýörmeli.
...
Ýöne müňläp setirleri külterläp,
Birini goýmazlyk — köýmekdir, köýmek.
Bu dünýäde iň eşretli sütemdir,
Million setir okap, bir setir goýmak."

Türkmenistanyň halk ýazyjysy, Magtymguly adyndaky Halkara baýragynyň eýesi Berdinazar Hudaýnazarow Gurbannazar hakynda şeýle diýýär:
"Gurbannazarda çyn şahyrda, megerem hökman bolaýmaly bir häsiýet – ýukaýüreklik bardy. Ýukaýüreklik diýen söze dogry düşünmek gerek. Men bu ýerde şahyryň özüni gurşap alan zatlara– tebigata, adamlara bolan üýtgeşik mährini, söýgüsini göz öňünde tutýaryn".

Kitap salgylary:
"Gurbannazar Ezizow. Saýlanan eserler". 1995-nji ýylda, "Bereket-Bina" neşirýatynda, bary-ýogy 5 müň nusgada çap edildi. Ony şahyr Ahmet Gurbannepesow çapa taýýarlapdyr.

/////////////////

Maňa seniň gözleriňden gitme ýok.
Maňa seniň sözleriňden gitme ýok.
Düşün, bu dünýede soňky güne çen
Seniň şatlyk hem gussaňa bagly men.
Seniň ýüpek gijeleňden gitme ýok.
Seniň aýdyň gündizleňden gitme ýok.

Bu garagol jahyllykdan giderin,
Ol hasaly gojalykdan giderin.
Çünki men olardan gitmän bilemok,
Emma seniň ykbalyňdan gitme ýok.

Men zemin.
Sen bolsa ullakan asman.
Saçyňy nur edip üstüme dökýäň.
Emma, düşün, läläm, şeýle gün dogar:
Saçlaryň gar bolup üstüme ýagar.
Şonda ak saçyňy sylyp ýüzüme
Gararyn belentden ýeriň ýüzüne.

Men bir gyzda gözleriňi görerin,
Men bir gyzda sözleriňi görerin.
Şapakda görerin ýaňagyň alyn,
Gijede görerin ýaňagyň halyn.
Synlap ýapraklaryň ýüzünde derin,
Onda seniň gözýaşyňy görerin.

Zemin aýlanyp dur,
Oňatlyk örän!
Hiç bir güýje oň ýoluny tutma ýok.
Dünýäň her gülünde men seni görýän,
Şonuň üçin bu dünýeden gitme ýok.
















Kerim Gurbannepesow

Ýazmasy agyr düşen goşgy

Bütin oba garaşyp dur.
Ýola bakýar hemmeler.
Atasy pyşyrdaýar:
"Geler. Geler. Geler"

Gelnejesi pyşyrdaýar:
"Gelermikä? Kim biler"
Atasy göwünlik berýär:
"Geler-le… hökman geler".

Gök toraňňyň saýasynda
Ýüzläp adam dymyp dur.
Çekizeli ak haltadan
Turşy damja damyp dur.

Ýygnanyşdy babadaşlar,
Içginler hem daşgynlar.
Ne signal bar, ne şowhun,
Dymyşyp dur maşynlar.

Geldi dürli maşynlar,
Gyzyl, sary, ýaşyl, ak.
Geldi garaşylmaýanlar,
Garaşylýan gelenok.

Göýä pikir hem etmän
Bu gürrüňler babatda.
Ak guş kimin irkilip,
Ene ýatyr tabytda.

Göterlerne garaşyp dur
Köpi gören agaç at.
Ene ýatyr üstünde
Giň maňlaýly,
Agajet.

Şol enäniň ogluna
Garaşyp dur hemmeler.
Geldi tanyş, nätanyş,
Geldi şondan öňňeler.

Ol henizem gelenok.
Meger, häzir ýoldadyr.
Iň söýgüli ulagy
Samolýot däl, "Wolgadyr".

Ýöne weli uçurýandyr
Samolýota deňeçer.
Şondan yza-ha galmaz,
Oňarsa öňe geçer.

Ol henizem gelenok…
Meger, häzir ýoldadyr
Ýa-da iki eli hem
Ullakan stoldadyr.

Tüweleme, uly adam
Bolup gitdi indi ol.
Ýaňy bolsa has ullakan
Bir stula mündi ol.

"Sypaýmasyn birden!" diýip,
Oturandyr ýapyşyp.
Owadanja gelinler
Çaý çekýändir çapyşyp.

Üýtgeşikdir öňündäki
Kişmiş, kemput, şokolad.
Ýa gök çaýyň humaryna
Ýazýandyr bir doklad.

Ýok, ýok, özi doklad ýazmaz,
Ýazýandyrlar başgalar.
Ýaranjaňlar her sözüne
Ellerin çarpyşarlar.

Ol bolsa özi ýazýan dek
Gülümsirär, ýylgyrar.
Ýazanlar onuň deregne
Utanjyrar, ýygrylar.

Ýigrimi ýyl mundan ozal
Gutarypdy bir WUZ-y.
Ony oňa gutardan hem
Tabytdaky ezizi.

Güýzde pagta ýygypdy.
Gyşda körek çöpläpdi.
"Oglum ullakan okuwda!"
Buýsanç bilen gepläpdi.

Howdan gurdy, gazy gazdy
Laýa batyp dyzyndan.
Ýygnanjasyn lükgeläp
Ibererdi yzyndan.

Ogly üçin ak mütgelden
Bir haltajyk tikindi.
Üçlügini, manadyny,
Şaýysyny, köpügni.

Artdyranja puljagazyn
Atdy şonuň içine.
Şeýde-şeýde kyrk ýaşynda
Ak çozupdy saçyna.

Ogly okuwyn gutardy.
Ene dertläp ýykyldy.
Ol şonda sypap otyrdy
Bir gözeliň çokulny.

Dakýardy enäň pulundan
Her barmagna bir ýüzük,
Gulagyna teneçir,
Bilegine bilezik.

Söýüşdi, gujaklaşdy.
Paýtagtdan jaý tutundy.
Enesinden utanmady,
Ene ondan utandy.

Ene käte paýtagta
Gezmäge gelen wagty,
Gelni diýdi: "Ýok etsene
Bu porsy garabagty!"

Ogly diýdi: "Ýakymsyz
Ysyň bar-la, jan eje.
Bu eýýamda arassa
Bolmaly myhman, eje!"

Ene diýdi: "Wah, jan ogul,
Her niçe porsasak-da,
Ulalansyň, ýetişensiň
Şu porsuja gujakda…"

Soňra bolsa uzak gije
Ýorganynda aglardy.
Daňyň atarna mähetdel,
Otla tarap ylgardy.

Şeýde-şeýde günler ötdi,
Aýlar ötdi nobatly,
Edeni şowuna boldy.
Durmuş ony aýnatdy.

Her sözünde bir oýun,
Her elde bir desmaly -
Bir ýyl bäri saklap otyr
Has uly bir stoly.

Bu gün bolsa enesi
Amanadyn tabşyrdy,
Gelen telegrammany
Stolunda ýygşyrdy.

Ony aýalyndan başga
Görkezmedi hiç kime.
Är-heleý karara geldi:
"Barsak bor-la üçüne!"

Bütin obaň gözi ýolda.
Garaşyp dur hemmeler.
Atasy pyşyrdaýar:
"Geler, geler, geler".

Onýança-da
"Gelýär!" diýip,
Ardyndy bir ýaşuly.
Göründi ýaşyl meýdanda
"Wolgalaryň" ýaşyly.

"Geler diýdim ähbeti!"
Bir daýandy atasy.
Gara-köýük ýüzüniň
Artyp gitdi ýagtysy.

Onýança-da ýaşyl "Wolga"
Aşak indi ýapydan.
Geljek adamyň deregne
Şofýor çykdy gapydan.

"Şu gün gelip biljek däl.
Gyssagly bir iş çykdy…"
Birden ataň gözlerinden
Iki çogdam ýaş çykdy.

Ýetmiş ýaşyň içinde
Aglamadyk ol goja,
Gözýaşyny süpürdi-de,
Bir ýylgyrdy çalaja.

Ol ýylgyryş ömürbaky
Çykmaz meniň ýadymdan.
Beýle aýylganç ýylgyrşy
Görmändim men adamda.

Göterdiler enäniň
Ak guş ýaly tabydyn.
Ýaz şemaly ykjatdy
Üstündäki mawudyn.

Salladylar çukura
Ak saçly bir dünýäni.
Içki öýüň gapysyna
Eltilende enäni.

Iki omzuny diräp
Çukuryň erňegine,
Hiç giresi gelmedi
Öz girmeli öýüne.

Iň soňkuja pursatda-da
Öz ogluna garaşdy.
Ýazsamam ýazdym weli,
Agyr düşdi bu goşgy.





#####################
#####################
#####################





Garajaoglan şahyryň edebi lakamydyr. Onuň çyn ady Hasan bol­maly. Kakasyna Gara Ylýas diýer ekenler. Garajaoglan dün­ýä inende, ata-enesi oňa Akgoýunly türkmen döwletini do­lan­dy­ran Uzyn Hasanyň adyny dakýar. Çyn adynyň Hasan bo­lan­dygy barada şahyryň özem goşgularynda ýatlap geçýär:

Garajaoglan Hasan adym,
Gözellerde galdy dadym.

Garajaoglan çarwa durmuşynda ýaşap, ýaşlykdan owlak-guzy bakyp ýören wagtlary saz çalyp, aýdym aýtmagy, goşgy düz­megi öwrenýär. Şol döwürde ol Oglan bagşy, Oglan şahyr di­ýip adygýar. Soňra kämillik ýaşyna ýetende bolsa, boý-sy­ra­ty­na garap, garaýagyz bolany üçin, Garajaoglan ady ýörgünli bo­lup gidiberýär.
Şahyryň ömür beýany we döredijiligi barada köp işler alyp baran Jahyt Öztelli Ahmet Hamdy Ependiniň (1831-1911) gündelik görnüşindäki ýazgylaryny Garajaoglanyň geçen dur­muş ýoluny hem-de edebi mirasyny öwrenmekde ygtybarly çeş­­meleriň biri hasaplapdyr. Ol Türkiýäniň Warsak obasynda ýa­şaýan saýylogullary türkmenleriň arasynda bolup, Gara­jaog­la­na degişli köp maglumatlary toplapdyr. Ol şahyryň aslynyň türkmenleriň saýylogullary taýpasyndandygyny, kakasynyň Ga­­ra Ylýas, öz adynyň hem Hasan diýlip atlandyrylandygyny ýaz­ga geçiripdir. Bu aýdylanlary Garajaoglanyň öz goşgulary-da kepillendirýär:

Kozan dagyndan neslimiz,
Ary türkmendir aslymyz,
Warsakdyr durak ýerimiz,
Ýat ilde ýar eglär bizi.

Türkmenistanda ýazylyp alnan maglumatlarda Garajaog­la­nyň Magtymgulynyň öňüsyrasynda Balkan, Soňudag se­bit­lerinde ýaşap geçendigi aýdylýar. Onuň ýaşlyk hem ýet­gin­jeklik ýyllary şol töwereklerde geçen bolmaly. Soňra haýsydyr bir sebäbe görä, Garajaoglan dogduk diýaryndan çykyp git­mä­ge mejbur bolýar. Ol türkmenleriň uly döwletler guran ýurdy bolan Kiçi Aziýa – Türkiýä baryp düşýär. Şol ýerde-de ol köp welaýatlary aýlanyp, türkmen ýaýlalarynda, obadyr şäher­le­rin­de şirin owazy bilen arkadaşlaryna aýdym aýdyp, goşgy okap beripdir. Halk irki döwürlerde şeýle aýdymçylary ozan, soň­ra­ky döwürlerde bolsa aşyk ýa-da bagşy diýip atlandyrypdyr.
Garajaoglanyň ömür beýany hem döredijiligi barada halk arasynda hekaýatlardyr rowaýatlar hem aýdylyp gelinýär. Olaryň köpüsinde şahyryň durmuş hem döredijilik ýoly bilen bagly haýsydyr bir durmuş hakykaty bolup, ol soňra rowaýata öwrülip gidipdir. Türkiýede halk tarapyndan şahyr barada «Garaja Oglan bilen Meňli gyz», «Garaja Oglan bilen ýaýla gözeli», «Garaja Oglan bilen Garagyz», «Garaja Oglan bilen Elip gelin» atly dessanlar döredilipdir. Bularyň köpüsi timar­la­nyp, heniz hakyky dessan görnüşine girip bilmändir. Olarda wakalaryň beýany, şeýle hem olara gatnaşýan gahrymanlaryň keş­bi örän ýöntem beýan edilýär. «Garaja Oglan bilen Meňli gyz» atly dessan şolaryň arasynda belli bir derejede kämil, çe­per görnüşe giripdir.
Garajaoglanyň döreden eserleri kätipler tarapyndan doly ýaz­ga geçirilmändir. Şahyryň goşgulary ozanlar, bagşylar tara­pyn­dan aýdym edilip aýdylyp, nesilden nesle geçip, biziň gün­le­rimize gelip ýetipdir. Bu ýörelge häzirem dowam edýär. Şo­nuň üçinem onuň edebi mirasynyň möçberini kesgitlemek kyn. Her halda edebiýatşynaslar şahyryň eserleriniň hata geçen nusgalaryny aýyl-saýyl edip, onuň belli bir derejede möçberini anyk­lapdyrlar. Häzirki hasaplamalara görä, Garajaoglanyň dört-bäş ýüz goşgusy bolupdyr diýlip aýdylýar.
Türkmenleriň arasynda häzirki wagta çenli awtory näbelli hasap edilýän "Garajaoglan" dessany hem onuň özüniňki bolmagy ahmal .Garajaoglanyň döredijiliginiň temetikasy giň.Onuň goşgularynyň agramly bölegini söýgi lirikasy tutýar.Mundan başgada Watana, il güne ,söýgi dostluk, agzybirlik, edep-ekram meseleleri hem gozgaýar.1991-nji ýylda Türkmenistanda  A.Mülkamanowanyň "Goşgular ýygyndasynda" Garajaoglanyň 90 goşgusy çap edildi. Olardan "Aýralyk", "Säher ýeli", "Gyrmyzy","Diller içinde" we başgalar.
Şahyryň 400 ýyllygyna bagyşlanyp 2006-njy ýylda "Garajaoglan" atly goşgular ýygyndysy çap edildi.



Maña gara diyen gelin,
Gözleriñ gara dälmidir?
Özüni söydüren gelin,
Gashlaryñ gara dälmidir?

Gözel, men seni islärin,
Gül bile seni beslärin.
Ay yüzüñi höwerlärin,
Zülpleriñ gara dälmidir?

Boyuñ uzyn, biliñ ince,
Yañaklary bolmush gunca.
Seret göwse düshen saca,
Örümi gara dälmidir?

Utanar men, akar derim,
Görküñe tay yokdur, perim.
Iñ owadan görgen yerim,
Saclaryñ gara dälmidir?

Maña gara diyip yörme,
Möwlam yaratmysh, har görme.
Ala göze syya sürme,
Çekdigiñ gara dälmidir?

Hindi, Yemenden cekiler,
Iner Bagdada döküler.
Dürli tagama sepiler,
Garaburc gara dälmidir?

Köllere ak guwlar geler,
Ak göwsünde, gara meñler.
Müsürde coh baylar bolar,
Gullary gara dälmidir?

Ceshma gonan ak guwlaryñ,
Ganaty görki suwlaryñ,
Cöldäki arap begleriñ,
Cadyry gara dälmidir?

Iller kändir gonup-göcen,
Läle, sünbulden don bicen,
Aga-begler söyüp icen,
Kofeler gara dälmidir?

Öy öñünden suwlar akar,
Gözelleri göze bakar,
Huplar saclaryna dakar,
Sünbüller gara dälmidir?

Garajaoglan diyer, inshalla,
Görenler diysin: “Ey, Alla!”,
Gara donly ol Beytulla,
Örtüsi gara dälmidir?








#####################
#####################
#####################





Magtymguly Pyragy (18-njy Maý 1733 - 1807), XVIII asyrda yaşan, türkmen klassyky edebiýatynyň esasy şahyry.
Magtymguly özüniň dürdäne döredijiligi bilen adamkärçiligiň iň gowy suratlaryny wasp edip, ulumsylyk edýänleri, tekepbirleri, şöhratparazlary, harsydünýäleri rehimsiz paş eden şahyrdyr. Magtymguly edebiýaty halk köpçüligine has ýakynlaşdyrýar. Ol edebiýatyň dili, tematikasy jähitden göniden-göni halkyň jümmüşine aralasýar, onuň zeruryýetliklerinden ugur alýar.

MAGTYMGULYNYŇ ÖMRI:
Türkmen halkynyň beýik şahyr ogly Magtymguly Pyragy gökleň türkmenlerindendir. Ol takmynan, 1733-nji ýylda Gürgen derýasynyň boýunda, Hajygowşan diýen ýerde eneden dogulýar. Ol omrüniň kopüsini Etrek, Gürgen, Garrygala sebitlerinde geçiripdir. Şahyr "Älem belgilidir" diýen şygrynda,

"Ýaz geler, wagt-da gidre, gaflata çykmyş gözlerim.
Açaýyn diýsem açylmaz, ne agyr uýkulydyr;
Bilmeýin soranlara aýdyň, bu garyb adymyz:
Asly-gerkez, ýurdy-Etrek, ady-Magtymgulydyr"

diýip, öz adyny we niredendigini, kimlerdendigini aýdýar.
Magtymguly Pyragy başlangyç terbiýäni kakasy Döwletmämmet Azadydan alýar. Ol bu barada: "Ylym öwreden ussat-kyblam pederdir" - diýip ýazýar. Magtymguly ilki oba mekdebinde okaýar. Onuň ilkinji mugallymyna Nyýazsalyh diýer ekenler. Magtymguly örän zehinli we ýiti akylly bolupdyr. Magtymguly ýaş wagty kakasyndan, ejesinden we obanyň garry adamlaryndan köp-köp halk rowaýatlary, goşgy-gazallary, erteki we nakyllary höwes bilen diňleýär eken. Ol kakasy Döwletmämmet Azadynyň döreden eserleriniň köpüsini ýatdan öwrenipdir.
Magtymgulynyň zehinliligine, okuwa höwesliligine göz ýetiren Döwletmämmet onuň ylymly adam bolup ýetişmeginiň aladasyny edipdir. XVIII-nji asyrda Etrek, Ahal, Mary sebilerinde güýçli medreseler bolmandyr. Şonuň uçin hem Döwletmämmet Azady öz oglyny ilki Halajyň Gyzylaýak obasynda ýerlesýän, sol wagt güýcli hasap edilen Idris babanyň medresesinde okuwa iberýär. Magtymguly bu medresede birnäçe wagt okaýar. Soňra ol Buhara gidýär, Buharada Gögeldaş atly medresä okuwa gidýär we onda iki ýyl okaýar. Şahyr sol medresede ders berýän Şiriralyly türkmen Nury Kazym ibn Bahr bilen hem tanyşýar we onuň bilen dostlaşýar. Emma medresedäki talyplaryň tertip-düzgüniniň bozuklygy Magtymgulynyň bu medresäni taşlamagyna sebäp bolýar.
Magtymguly esasy bilimi Hywadaky «Şirgazy» medresesinde üç ýyl okap alýar. Medresede berilýän dersleriň daşynda hem Gündogaryň görnükli şahyrlary: Nyzamynyň, Nesiminiň, Fizulynyň, Nowaýynyň we başgalaryň eserlerini irginsiz okaýar. Ol medresede okaýanlaryň arasynda özüni derrew tanadyp, zehinli talyplaryň hataryna goşulýar. Okuwyň ilkinji ýylynda Magtymguly talyplaryň halypasy bolýar. Magtymguly öz döwrüniň iň bilimli we düşünjeli adamy bolup ýetişipdir.
Magtymguly Pyragy XVIII-nji asyrda ýaşan, türkmen klassyky edebiýatynyň kämilleşmegine örän uly goşant goşan, türkmen edebi dilini ösdürmekde uly işler bitiren şahyrdyr.
Türkmen halkynyň beýik şahyry Magtymguly Pyragy, takmynan 1733-nji ýylda Gürgen derýasynyň boýunda Hajygowşan diýen ýerde eneden dogulýar. Ol ömrüniň köpüsini Etrek, Gürgen, Garrygala sebit-rinde geçiripdir. Şahyr "Äleme belgilidir" diýen şygrynda:

"Bilmeýän soranlara aýdyň bu garyp adymyz,
Asly-gerkez, ýurdy-Etrek, ady-Magtymguludyr"

diýip, öz adyny, niredendigini, kimlerdendigini aýdýar. Magtymguly ilki oba mekdebinde, soňra Halajyň Gyzylaýak obasynda ýerleşýän Idris babanyň medresesinde bilim alýar. Buharadaky Gögeldaş medresesine okuwa girýär, ýöne talyplaryň bozuklygy, ony bu medresäni taşlamaga mejbur edýär. Magtymguly Hywadaky Şirgazy medresesinde okap bilim alýar we öz döwrüniň bilimli we düşünjeli adamsy bolup ýetişýär. Magtymguly oglan okatmakdan başga tanymal zergär bolupdyr we kümüşden, altyndan dürli bezeg şaýlaryny ýasapdyr. Magtymgulynyň maşgala ýagdaýy jedelli meseleleriň biri bolup durýar. Goşgularyna esaslanyp, onuň Meňli diýen gyzy söýendigini, ýöne käbir sebäplere görä alyp bilmändigi hakda alymlar netijä gelýärler. Magtymgula Akgyz diýen ýeňňesi dakylýar.
Ondan iki ogul bolup, olar hem ýaşlykda ýogalýarlar. Şahyr ogullarynyň ölümine gynanyp, "Yzlamaýan bolarmy", "Mübtela kyldy“ eserleri döredipdir.
Magtymguly, takmynan, 1791-nji ýylda Atasary diýilýän çeşmäniň boýunda, Soňudagyň ýanynda aradan çykýar. Ony kakasynyň ýanynda "Garry molla" (Eýranda) gonamçylygynda jaýlapdyrlar.

DÖREDIJILIGI:
Magtymguly döredijilik işine ýaşka başlapdyr. Magtymguly goşgularyny köpçüligiň üýşen ýerinde, toý-meýlisler okap berip, adamlary gahrymançylyga, ar-namysly, hüşgär bolmaklyga çagyrypdyr. Onuň ylham çeşmesi halk we onuň güzerany bolupdyr.
Onuň öz golýazmalary bize gelip ýetmändir. Magtymguly köp şygyrlaryny Pyragy lakamy bilen düzüpdir. Onuň döredijiligi XVIII asyr türkmen durmuşyny öwrenmäge örän köp material berýär.

Durmuşy goşgulary:  Magtymgulynyň  çilim çekmek, nas atmak, ogurlyk, nähak gan dökmek ýaly pis häsiýetlere garşy göreş alyp barypdyr. Özüniň goşgularynda (“Kyly-kal bolar”, “Düýşüne degmez”, “Çilimkeş”, “Nas atan”) olary rehimsiz ýazgarypdyr. Magtymguly ýaramaz häsiýetlere garşy göreşmek temasyny edebiýatda giň möçberde işlän we propagandirlän şahyrdyr.

Öwut-nesihat häsiýetli goşgulary: Bu temadan Magtymguly “Janyna degmez”, “Durasyň geler”, “Ýör biläni”, “Il ýagşy”, “Zor bolar”, “Bolar sen”, “Aýrylma” ýaly şygyr ýazypdyr. Şahyr bu goşgularynda döwürdeşlerine asylly terbiýe bermek, olaryň mert, ar-namysly bolmaklaryny nesihat edip, binamys, namartlary ýaňsa alypdyr.

Sosial-deňsizlik temasy: Onuň bu temada ýazan eserlerine “Salar guşun aňlamaz”, “Gaça başlady”, “Ötüp baradyr”, “Ýat bolar”, “Il gözlär”, “Käre döndi”, “Golda bary bolmasa”, “Ajap eýýam gelmedi” ýaly şygyrlar degişlidir.

Watançylyk, gahrymançylyk lirikasy: Ol bu temada “Türkmeniň”, “Ýeli Gürgeniň” , “Depe nedir, düz nedir”, “Öňi-ardy bilinmez”, “Döker bolduk ýaşymyz”, “Gidiji bolma”, “Gözlär men”, “Başy gerekdir”, “Mert bolmaz” ýaly birnäçe goşgular döredipdir. Magtymguly hakyky watançy hökmünde türkmen ýurduna, onuň gözel tebigatyna, baýlygyna, batyr ýigitlerine guwanypdyr.

Söýgi lirikasy: Bu temadan onuň «Gözel sen», «Gülzardan aýryldym», «Uýat eýleýir», «Bu derdi», «Boýlaryňa», «Durasyň geler» ýaly ençeme goşgulary bar. Magtymguly yşky-liriki temada ýazan goşgularynda öz söýgülisi Meňli bilen baglanyşykly progressiw pikirleri öňe sürýär.

Türkmen edebiýatçylaryndan B.A.Garryýew, G.O.Çaryýew, B.Kerbabaýew, M.Kösäýew, Z.B.Muhammedowa dagylar Magtymgulynyň eserlerini toplamakda we çap etmekde birnäçs işleri geçirdiler. 1926, 1940, 1942-nji ýyllarda şahyryň eserler ýygyndysy çapdan çykdy. 1947-nji ýylda hudojnik A.Hajyýew Magtymgulynyň suratyny döretdi. Şahyryň ady Türkmen döwlet uniwersitetine we iň uly köçä hormatlanyp dakyldy. Aşgabatda ýerleşen şahyryň ýadygärliginiň ýanynda her ýyl poeziýa baýramçylygy geçirilýär.

Magtymgulynyň ady häzirki günlerde birnäçe ýerde ulanylýar. Onuň adyny göterýän uniwersitet, mekdep, guramalar bar.
-Magtymguly adyndaky Ýaşlar guramasy
-Magtymguly adyndaky drama teatry
-Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitedi
-Balkanabat şäheriniň Magtymguly adyndaky 2-nji orta mekdebi.........