Omar Haýýamyn durmusyndan gysgaca maglumat

Omar Haýýam hem gaty gowy matematikdi. Üçünji derejeli näbelli deňlemeler hakda ýazan "Algebra" atly eserinde näbelli belginiň ýerine "zat" manysyny arap dilinde ulandy. Soň bolsa, bu eseri beýleki dillere terjime edilende, ispan diline "Xay" hökmünde terjime edildi. Bu söz birinji harpyna çenli azaldy we näbelli belginiň "x" nyşany hökmünde ulanyldy.

Ömer Haýýam binomial giňelişi ulanan ilkinji alym. Haýýam goşgularyndaky güýmenje söýgüsi sebäpli rubagy bilen meşhur boldy.

Geçmişde ýaşap geçen meşhurlardan tapawutlylykda Omar Haýýamyň doglan güni gün-günden belli. Munuň sebäbi Ömer Haýýamyň beýleki mowzuklarda bolşy ýaly senenama boýunça hünärmen bolmagy we doglan senesini anyklap tapmagydyr.

Rubisinde, dünýä, barlyk, Hudaý, jemgyýetçilik we jemgyýetçilik guramalary ýaly durmuş we ynsanlar bilen baglanyşykly meselelerde erkin we serhetsiz pikir edendigi görünýär. Pikir edip ýörkä, ne ýaşaýan jemgyýeti, ne-de öňki döwürde ýaşaýan jemgyýetler tarapyndan kabul edilen hiç bir düzgüne boýun egmedi, ondan ozal ýaşanlaryň adamyň aňyna girizen çäklerini kabul etmedi we haýsydyr bir manyda dünýäni, adamy we barlygy ilkibaşdan öz aňy bilen kesgitledi; şonuň üçin ýaşyny geçip, "ähliumumylyga" ýetdi. Şeýle-de bolsa, Haýýamyň ýaşan döwrüniň taryhyň asyrlardan bäri gören iň beýik akyldarlaryndan birini döredjek sosial-medeni infrastrukturanyň bardygyny ýatdan çykarmaly däldir. Filosofiýanyň taryhynyň iň parlak döwri bolan Yslam dünýäsinde özüne mynasyp ünsi özüne çeken döwürde ýaşap geçen Haýýam we Easternakyn Gündogar medeniýeti (türk, hindi, arap, hytaý, wizantiýa) sintezi ýüze çykyp başlady. Seljuk köşkleri şeýlelik bilen birneme bitarap we ylmy bilim aldy we filosofiýany günä hasaplamaýan jemgyýetde pelsepe bilen erkin işleşip bilerdi.

Haýýam dünýä ylymlarynyň taryhynda-da möhüm orny eýeleýär. Beýik Seljuk ştatynyň hökümdary Melikşanyň haýyşy boýunça, häzirki ulanylýan Gregorian we Hijri kalendarlaryndan has takyk bolan Celali senenamasyny taýýarlady.

Mekdeplerde fransuz matematigi Bleýz Paskalyň familiýasy bilen okadylýan "Paskalyň üçburçlygy" atly matematika düşünjesini ilki Ömer Haýýam döredipdi. Matematika we astronomiýa boýunça dünýäde öňdebaryjy alymlaryň biri. Köp ylmy gözlegleriniň bardygy mälimdir. Ewklidiň teoremasyny düşündirdi. Şeýle hem, Horasanda obserwatoriýa bar. Ol grek ylmynyň goragçysydy we meşhur yslam lukmany Ibn Sinanyň pikirlerine eýerdi.

Halasan👍halamasan👎