Yorite hayyst boyunca Nyutonyn omrunden gysgaca maglumat



Isak Nýuton, Julian senenamasyna görä 1642-nji ýylyň 25-nji dekabrynda Likolnşiriň Grentham şäheriniň golaýyndaky kiçijik Woolşrope obasynda dünýä indi. Kakasy Isak Nýuton (1606–1642) dogulmazyndan üç aý öň aradan çykdy. Çaga wagtyndan öň dogulmak üçin gaty ejizdi. Köp adamlar onuň ýaşajakdygyna ynanmadylar. Rowaýata görä, bir gezek ýere gaçyp, kellesini ezýän goýun derisiniň elligine ýerleşdirilipdir. Ol uzak wagtlap çokundyrylmady. Ahyrsoňy, 1-nji ýanwarda haça çüýlendi we çaga kakasy Yshagyň adyny dakdy.

Isak Nýuton 3 ýaşyndaka, ejesi gaýtadan durmuşa çykdy. Kiçijik İsak enesiniň hossarlygynda galdy. Ejesi Hanna Aýskof (1623–1679) ikinji nikasyndan soň üç çagasy boldy we İsagy dogany William Eyskowa galdyrdy. İsak gaty ejiz çagady, şonuň üçin köplenç syrkawlaýardy, pikirini ýitirýärdi we aşa düýş görýärdi. Ol poeziýa we surat çekmek bilen has gyzyklandy. Oýlap tapyşlary bilen köpleri haýran galdyrdy. Nýuton üçin başlangyç mekdep durmuşy gaty kyn boldy. Mekdep ýyllarynda Nýutonyň oýlap tapyşlary bilen haýran galan bir klasdasy oňa negatiw garaýardy. Tebigaty bilen egoist bolan İsagyň beýle masgaraçylyga döz gelmegi gaty kyn boldy. Köp zähmetden soň, İsak öz synpynda iň gowy okuwçy boldy. Tehnologiýa bolan gyzyklanmasy Nýutony tebigy hadysalar hakda pikirlenmäge mejbur etdi. Daýysy William Eyskou bir gezek onuň kitap hakda oýlanýandygyny görüpdir. İsagyň elindäki kitaba seredip, daýysy onuň ýaşyna asla laýyk gelmeýän çylşyrymly matematiki meseleler bilen gyzyklanýandygyny gördi we ejesinden İsagyň okuwyny dowam etdirmek islegini göz öňünde tutmagyny haýyş etdi. Seresaplylyk bilen taýýarlanandan soň, İsak 1661-nji ýylda Kembrij uniwersitetinde okady.

Kembrijdäki ilkinji alty ýylynda, İsak ähli kollej derejelerini tamamlady. Geljekdäki ähli açyşlary ýyllaryň dowamynda edildi. 1665-nji ýylda İsak sungat ussady boldy. Soňky ýyllarda Isak Nýuton häzirki dispersiýa hadysasy boýunça ilkinji synaglaryny geçirdi. Bu synaglar (müňden gowrak) nusgawy synaglar hasaplanýar we häzirki wagtda mekdeplerde we institutlarda gaýtalanýar. Researchhli gözlegleriň özeni ýagtylygyň fiziki tebigatyna düşünmek synanyşygydy.

1668-nji ýylda Nýuton Kembrij şäherine gaýdyp geldi we tiz wagtdan Lukasyň matematika bölüminiň müdiri wezipesine bellendi. Oňa çenli bölüme mugallym Isak Barrow ýolbaşçylyk edýärdi. Barrow söýgüli okuwçysyna goldaw bermek üçin oturgyjyndan el üzdi. Nýuton eýýäm diferensial we integral hasaplamalaryň awtorydy. Bu döwür alymyň durmuşynda iň öndümli ýyllaryň biridir. 1660-1667-nji ýyllar aralygynda onuň esasy pikirleri, şeýle hem ähliumumy agyrlyk güýji kanuny tassyklandy. Diňe teoretiki gözlegler bilen çäklenmän, Nýuton ýyllar boýy teleskop-reflektor oýlap tapdy. Teleskopyny kämilleşdirdi we şeýle ikinji enjamy döretdi. Bu enjam, Londonyň Korollyk jemgyýetiniň agzasy hökmünde saýlanmagyna sebäp boldy. Emma Nýuton, köpleriň diňe arzuw edip bilýän bu mümkinçiligini ret edýär we agzalyk tölegini tölemek üçin maliýe serişdeleriniň ýoklugy bilen düşündirýär. Şeýle-de bolsa, jemgyýet Nýutonyň ylmy aýratynlyklaryny göz öňünde tutup, ony agzalykdan boşatdy we zehin alymyny kadadan çykma hökmünde kabul etdi.

Ilkinji ylmy işi ýagtylyk şöhlelerini öwrenmekdi. Köp ýyllap dowam eden işleriň netijesinde Nýuton ak gün şöhlesiniň köp reňkleriň garyndysydygyny ýüze çykardy. Alym prizmanyň kömegi bilen ak reňkiň düzümine bölünip biljekdigini subut etdi. Inçe plastinkalarda ýagtylygyň döwülmegini öwrenýän alym, ylymda "Nýutonyň halkasy" diýilýän difraksiýany gördi. Bu açyşyň ähmiýeti diňe XIX asyryň ikinji ýarymynda amala aşyryldy.

1666-njy ýylda Kembrijde bir gyrgynçylyk ýüze çykdy. Nýuton bolsa dogduk mekany Wolstorp şäherine göçdi. Bu ýerde asuda oba durmuşyna başlan 24 ýaşly alym, hiç hili kitap ýa-da enjamsyz dünýewi durmuşda ýaşap, çuňňur filosofiki pikirlere çümdi. Bu pikirleriň miwesi, agyrlyk güýjüniň ähliumumy kanunynyň tapylmagydy. Akademik W.Wernadskiý Nýuton atly kitabynda şeýle ýazypdyr: "Tomus güni. Nýuton bagda açyk howada oturmagy we pikirlenmegi gowy görýärdi. Rowaýata görä, bişen almanyň ýykylmagy Nýutonyň pikirini soňlaýar. Nýuton zatlaryň ýykylmagy hakda köpden bäri pikir edipdi we almanyň ýykylmagy ony täzeden pikirlenmäge mejbur eden bolsa gerek. Meşhur rus mugallymy K. Uşinskiý bu wakanyň çuňňur manysynyň bardygyny ýazdy: "Nýuton ýaly bir zehin almanyň birden ýere gaçmagyna geň galmalydy."

1667-nji ýylda Nýuton uniwersitetiň açylmagy sebäpli Kembrij şäherine gaýdyp geldi we iki ýyldan soň matematika professory boldy. Nýuton 30 ýyl töweregi Kembrijde galyp, beýleki alymlar bilen hatlar arkaly işlemek bilen ýeke özi işlemegini dowam etdirdi. Bu döwürde bilelikde 1682-nji ýylda tamamlanan iň uly eseri bolan Tebigat pelsepesiniň matematiki başlangyçlaryny öndürmek üçin bilelikde işlediler. Tebigy pelsepäniň matematiki başlangyç formulalaryny ulanyp, ýagty kometanyň orbitasyny hasaplady we 1759-njy ýylda gaýdyp geljekdigini çaklady. Kometa bellenen wagtda gaýdyp gelýär we bu kometa Halleýiň hormatyna dakylýar. Fransuz şahyry Wolter kometanyň joşgunly goşgulary bilen gaýdyp gelmegine öz reaksiýasyny bildirdi. Fermada ýagtylyk bilen geçirilen synaglaryň netijesinde aýna teleskoplary ulaltmagyň kemçilikleriniň bardygyna düşündi we 1668-nji ýylda täze teleskop döretdi. Bu teleskopyň oýlanyp tapylmagy netijesinde 1672-nji ýylda Londonyň Korollyk jemgyýetiniň agzasy boldy.


Olumi hakda takyk maglumat yok

Halasan👍 halamasan👎