STEFAN ZWEİG / KITAP — DÜNÝÄNIŇ DERWEZESI

Esse


KITAP — DÜNÝÄNIŇ DERWEZESI
(Eserden bölekler)

...Men italýan gämisinde Ortaýer deňzi bilen Genuýadan Neapola, Neapoldan Tunise, Tunisden Alžire syýahat edýärdim. Syýahat birnäçe güne çekmelidi, gämi bolsa tas boş diýen ýalydy. Men gämä erk edijileriň arasynda bir ýaş italiýaly ýigit bilen ýygy-ýygydan gürrüňdeş bolýardym. Ol gäminiň ýolbelediniň kömekçisidi, kaýutalary süpürýärdi, gapagy ýuwýardy, garaz, gara iş hasap edilýänleri ýerine ýetirýärdi. Men ýylgyranda hünji ýaly owadan dişleri görünýän gujurly, gara gözli, garaýagyz oglana uly höwes bilen syn edýärdim. Ol ýygy-ýygydan ýylgyrýardy, özüniň hoşowazly ýiti dilini gowy görýärdi we italýan diliniň heňiniň üstüni täsirli hereketleri bilen ýetirmegi hem ýatdan çykaranokdy. Adatdan daşary baý üm hereketlerine eýe bolmak bilen, ol islendik adamyň endiklerine öýkünip, olary gižželeýärdi: dişsiz gämibaşynyň wazzy-wuzzy edişine, garry iňlis jenabynyň çep egnini öňe atyp, gäminiň gapagynda ýöräp ýörşüne, günorta naharyndan soň, özüniň alada etmeginde garynlaryny pökgerden ýolagçylara synçy nazaryny aýlap, gopbamsylyk bilen gezim edip ýören aşpeze öýkünýärdi. Biraz ýadyrgaýan bu garaýagyz ýetginjek bilen gürrüňdeş bolmak örän gyzyklydy, sebäbi özüniň aýtmagyna görä, köp ýyllar öz watany bolan Lipar adalarynda goýun bakan giň maňlaýly, ellerine surat çekilen bu oglanjyk edil wagşy haýwanyň çagasynyňky ýaly hoşgylawly wepadarlygy bilen tapawutlanýardy. Ol meniň özüne oňat garaýandygymy, diňe özi bilen höwesjeň söhbetdeş bolýandygymy dessine aňdy. Şonuň üçinem özi barada bilýän zatlarynyň baryny açykdan-açyk gürrüň berdi we iki gün geçmänkä, biz hakyky dosta öwrüldik.
Birdenkä aramyzda göze görünmeýän päsgelçilik ýüze çykdy. Biz Neapolda labyr taşlap, gämä gerek adaty zatlardan — kömürden, ýolagçylardan, gök önümlerden we hatlardan ýükümizi tutup, deňze çykdyk. Buýsançly Pozilip kiçijik baýry ýatladyp, Wezuwiniň üstündäki bulutlar ýeňiljek çilim tüssesi ýaly halka öwrülende, ol birden emini gulaklaryna ýetirip ýylgyryp geldi-de, buýsanç bilen maňa ýygyrt-ýygyrt bolan, ýaňyja alan hatyny görkezip, ony okap bermegimi haýyş etdi.
Men birbada düşünmedim. Jowanni bir gyzdan daşary ýurt dilinde — nemes ýa fransuz dilinde hat alandyr öýtdüm, sebäbi munuň ýaly ýigidiň gyzlaryň göwnünden turjagy bildirip durdy. Ol meniň haty italýan diline terjime etmegimi isleýändir diýip oýlandym. Emma hat italýança ýazylandy. Oň niýeti nämekä? Meniň oňa näme ýazýandyklaryny bilerimi isleýärmikä? Jowanni bu soragyma gatyrganyp, haty daşymdam okap bermegimi sorady. Şu ýerde-de men bar zada düşündim: bu gelşikli, akylly, dogabitdi edep-ekrama we hakyky görmegeýlige eýe bolan ýigit statistika arkaly takyklanan okap bilmeýän italiýalylaryň ýedi ýa sekiz göteriminiň hataryna girýän eken. Ol sowatsyz eken! Men Ýewropada ýiteňkirläp ugran sowatsyzlaryň wekili bilen irde-giçde söhbetdeş bolan pursadymy ýadyma salyp bilmedim. Jowanni duş gelen ilkinji ýewropaly sowatsyzymdy, şo sebäpli men oňa geň galyp sereden borly — eýýäm dostum we ýoldaşym däl-de, muzeý eksponaty hökmünde. Men haty, elbetde, okap berdim, ony Mariýamy ýa Karolinamy, bir tikinçi gyz ýazan eken. Hatda dünýäniň hemme ýurtlarynda, dürli dillerde gyzlaryň oglanlara aýdýan zatlary ýazylan eken. Ol dodaklarymyň hereketine içgin seredýärdi, menem onuň her sözi ýat tutmaga synanyşýandygyny duýdum. Ol bar zady ýat tutjak bolup, şeýlebir dykgatly üns berýärdi welin, maňlaýynyň ýygyrtlary gasyn-gasyn bolup gidýärdi. Men haty haýaljakdan, düşnükli edip, iki gezek okap berdim; ol her sözi edil sorguç ýaly sorýardy, gözleri ýaldyrap, dodaklary edil açylan gyzyl bägül ýaly gyzgylt öwüşgin atýardy. Şu ýerde-de bir serkerde geldi, Jowanni-de gürüm-jürüm boldy.
Ine, bar bolany. Ýöne, dogrusy, bu zatlara has soňrak aň ýetirdim. Men eplenip açylýan ýeňiljek kürsüde günorta gijesini synlap otyrdym. Täsin açyşym meni günüme goýanokdy. Men ýönekeý birine däl-de, eýsem, sowatsyz ýewropala ilkinji gezek duşýardym, özem, meniň pikirimçe, ol örän düşbüjedi. Men onuň bilen edil öz deňim ýaly söhbetdeş bolýardym, şonuň üçinem gurşap alýan dünýä ýazuwa böwet basylan bu beýnide nähili şöhlelenýärkä diýen pikir gyzyklandyrýardy, has dogrusy, ejir çekdirýärdi.
Men özümi bu adamyň ýerine goýup, okap bilmezligiň nämedigini göz öňüne getirjek boldum. Ine, ol gazeti eline alýar-da, hiç zada düşünenok. Kitaby alyp, agramyny ölçerip görýär — bir töňňe agaçdan ýa demirden sähel ýeňilräk, dörtburç, ala-mula, gerekmejek zat. Näme etjegini bilmän, onam bir gyra süýşürýär. Ine-de, kitap dükanynyň öňünde saklanýar — daşy zer bilen nagyşlanan, owadan, ala-mula, sary, gyzyl, ak gönüburçluklar onuň üçin ýasama miwelerden ýa ys çykarmaýan ýapyk atyr çüýşejiklerinden enaýy däl. Onuň ýanynda Gýöte, Dante, Şiller ýaly mukaddes atlary agzaýarlar, emma olar onuň kalbyna hiç hili gozgalaň salmaýar. Onuň üçin bular boş sözler, bogunlaryň bimany baglanyşygy. Ol görgülijik, hamala, gara bulutlaryň aňyrsyndan çykan kümüşsöw Aý ýaly şöhle saçýan ýekeje setiriň adama nähili lezzet berýändigini bilmeýär, kalbyňda ýat, toslanyp tapylan ykbal ýaşap ugranda peýda bolýan çuňňur duýgulardan habarsyz bolýar. Ol öz içki dünýäsinden çykyp bilmeýär, sebäbi kitabyň nämedigini bilenok, troglodit (gowaklarda ýaşaýan gadymy adam) ýaly çäkli durmuşda ýaşaýar we onuň dünýäden üzňelikde bu durmuşa hötde gelşine, düşünjesiniň darlygy zerarly boglup ölmeýşine düşünmek kyn. Tötänleýin gören ýa eşiden zadyňdan başga hiç zady bilmän, kitaplardan syzylyp çykýan dünýäniň öwüsgininden dem alman nädip ýaşap bolar. Men ruhy dünýäden üzňe, okap bilmeýän adair ýagdaýyny göz öňüne getirmäge jan edýärdim, alymyň bir tapyndynyň üsti bilen brahisefalyň (gadymy ýasy kelleli adam) ýa-da neandertallynyň (irki we orta paleolit döwrüniň adamy) durmuşyny göz öňüne getirjek bolşy ýaly, emeli ýagdaýda onuň ýaşaýşyny dikeltmäge çalyşýardym. Ýöne men bular ýaly adamlaryň aňyna aralaşyp bilemokdym, depme keriň ýazgylar boýunça sazyň jadyly güýjüne düşünip bilmeýşi ýaly, bütin ömrüne ýeke kitap hem okamadyk ýewropalynyň pikirini okap bilemokdym...

***

Bir kitap arkalymy ýa köp kitabyň üsti bilenmi, tapawudy ýok, ýazylan we çap edilen zadyň, ruhy taýdan ýakynlygyň bahasyna aň ýetiren adam, şu gün, hatda akylly adamlary-da gurşap alan ruhdan düşmekligi görüp, diňe gynanç bilen ýylgyraýar. Kitabyň möwriti geçdi, indi söz tehnika degişli diýip, olar ah çekýärler; sözi we pikiri has ussat, amatly geçirijiler hökmünde grammafon, kinematograf, radio kitaby gysyp çykarýar, tiz wagtdan onuň medeni-taryhy wezipesi geçmişde galar. Nähili çäkli pikir, neneňsi dar düşünje! Müň ýyl mundan öň bize kitabyň beren täsinliginden artyk geljek ýa iň bolmanda onuň bilen deňeşip biljek ýekeje täsinligi-de amala aşyrmak tehnika nirede we haçan başartdyka? Dünýäni şeýle derejede sarsdyryp biljek partlaýjy maddany himiýa oýlap tapmady; ömrüniň uzaklygy bilen şu basma belgiler ýazylan kagyz petdejiginiň öňüne geçip biljek polat ýa demir-beton ýok. Energiýa çeşmeleriniň hiç birine kähalatlarda şu kiçijik jiltden çykýan şöhläniňki ýaly ýagtylygy döretmek başartmady, hiç haçan elektrik akymy çap edilen esere salnan elektrigiňki ýaly kuwwata eýe bolmady. Iň bir doly we köptaraply görnüşdäki könelmeýän we mizemez, wagta tabyn bolmadyk iň baý güýç — ine, kitap näme; indi ol tehnikadan gorkmaly boldumy? Eger kitaplaryň kömegi bolmadyk bolsa, tehnika nädip kämilleşip we giňişleýin ýaýrap bilerdikä? Diňe bir şahsy durmuşymyzda däl, eýse, hemme ýerde kitap bilimiň alfasy hem omegasydyr, her bir ylmyň gözbaşydyr. Şonuň üçinem sen kitap bilen hernäçe berk gatnaşykda boldugyňça, durmuş şonça-da çuňňur açylar, sebäbi şonuň kömegi bilen seniň dünýäň köpsanly adamlaryň içki dünýäsi bilen garyşýar we sen, ony söýmek bilen, dünýä ýüz esse has doly hem çuňňur aralaşýaň we
aň ýetirýäň.

DÜŞNÜKSIZ ADAM

ýa-da Stefan Sweýgiň bagtsyz ölümi hakda kelam agyz

Heran haçan şu şahsyýet hakynda bir zat ýazmaly bolsam, oňa şundan laýyk sözbaşy tapmazdym. Çünki ýüregi hemmeler üçin aýnada ýaly görünip duran adam ömrüniň ahyrynda düýbünden düşnüksiz bir şahsyýete öwrüldi oturyberdi.
1942-nji ýylyň 23-nji fewralynda dünýä metbugatynyň ilkinji sahypasyny täsin habar eýeledi. Onda: "Awstriýaly meşhur ýazyjy Stefan Sweýg hem-de onuň aýaly Şarlotta Rio-de-Žaneýronyň golaýynda ýerleşýän Petropolis şäherçesindäki öýleriň birinde öz janlaryna kast etdiler" diýilýärdi. Hawa, Stefan Sweýg aýaly bilen bilelikde öz janyna kast edipdi. Dünýäde uruş gidýärdi, şol sebäpli hem bu habar dillerde kän eglenmedi. Emma bu ajy habar edebiýaty söýüjileri welin biparh goýmady. Göräýmäge, beýle ýagdaýa düşer ýaly, ýazyjyda düýpli bir sebäbem ýokdy. Maliýe tarapdan gurgundy, döredijilik tarapdanam iň bir önjeýli işleýän döwürleridi. Dogry, 30-njy ýyllarda Germaniýada onuň kitaplary gadagan edilipdi. Oňa derek ABŞ-nyň neşirýatlary ony gujak açyp garşylaýardylar. Söýgüli aýaly hem ýanyndady...
Ýöne oňa diňe bir zat ýetenokdy. Ol watandy. "Adamlaryň arasynda özüňi ýalňyz duýmakdan erbet zat ýokdur". Ine, Sweýgiň ömür ýoluny, betbagt ölüminiň sebäbini açyp berýän jümle. Bu onuň öz sözi we ol hakykatdanam ýat adamlaryň arasynda watanynyň zaryny çekýärdi. Bu hakynda Erih Mariýa Remark "Behiştdäki kölgeler" romanynda şeýle belleýär: "Eger uzak Braziliýada öz janyna kast eden Stefan Sweýgde hem-de onuň söýgüli aýalynda şol pajygaly gije, bolmanda, telefon arkaly kimdir biri bilen derdinişip, iç döküşere mümkinçiligi bolan bolsady, onda bu aýylganç ölüm bolmasa bolmazdam. Ýöne, hernäçe gynansak-da, Sweýg ýat ilde, ýat adamlaryň arasyndady..."
Hoşlaşyk hatynda Sweýg şeýle ýazypdyr: "Altmyşdan soň durmuşa täzeden başlamak üçin biçak uly güýç gerek bolar eken. Men bolsa uzak ýyllaryň dowamynda watanymyň zarynda güýç-kuwwatdan galdym.
Başymy dik tutup, dirilik kitabyna häziriň özünde nokat goýan ýagşy diýip pikir edýärin. Barça dost-ýarlaryma gowulyk dileýärin. Uzak höküm süren tümlügiň aňyrsyndan lowurdap görünjek ýagtylygy, goý, olar görsün. Meniň bolsa oňa garaşara takadym ýok"... German Gesse bolsa, müňlerçe okyjylar ýaly, Sweýgi başgaça tanapdy: " Stefan Sweýg — dostana ynsandy". Ol hakynda aýdylan şular ýaly gowy sözler başga-da kän. "Ol ähli taraplaýyn baý", " Sweýg — tüýs bagty getiren"... Bularyň barynyň üstüni Sweýg ömrüniň ahyrynda gelen garaşylmadyk karary bilen çyzdy. Düşnüksiz adam! Dünýä ony şeýle atlandyrdy. Çünki döreden eserleri bilen millionlaryň ýaşaýşa bolan höwesini artdyran ýazyjy bu höwesi özünde oýaryp bilmändi...

Terjime eden: Baýramgeldi Aliýew.