Taryhda yz goýan Beýik şahsyýet Gaýgysyz Atabaý hakda yazman geçmek hiç mümkin dal.

ATABAÝ GAÝGYSYZ
(1887-1937)
Tejeniň Mäne obasynda dünýä gelýär we alty ýaşynda ýetim galyp
başlangyç bilimi Tejendäki rus-ýerli mektebinde alýar. 1907-nji yýlda
Daşkentdäki mugallymçylyk mektebini gutarýar we 1907-12-nji
yýllarda Maryda we Bäherdende rus-ýerli mektebinde mugallymçylyk
edýär. ýöne rus padeşahynyň magaryf wezirliginiň buýrugy bilen ol bu
wezipesinden boşadylýar, ýagny mugallymçylyk işinden çykarylýar.
1912-17-nji yýllarda Mary bankynda işleýär we Oktýabr ynkylaby
üstünlikli bolansoň Maryda Sowet häkimiýetini gurmak we ony
pugtalandyrmak ugrunda tutanýerli göreşýär.
1920-nji yýlyň Iýulyna çenli Zakaspi welaýatynyň Inkylap Komitetiniň
başlygynyň orunbasary, Türkistan Sowet Sosýalistik Jumhuriýetiniň
ýer işleri Halk Komissary, şol yýlyň Sentyabrynda Halk Komissarlar
Şurasynyň Başlygy wezipesine saýlanýar. Şol bir wagtda hem Fergana
Frontynyň (jephesiniň) Inkylap Şurasynyň Başlygy bolýar. 1923-nji
yýlyň Iyun ayýnda Buhara Halk Sowet Jumhuriýetiniň Komissarlar
Şurasynyň başlygynyň orunbasarlygyna bellenýär. 1924-nji yýlyň
Oktyabrynda Türkmenistanyň İlkinji Hökümetiniň, 1925-nji yýlyň
Fewralyndan-da Türkmenistan Sowet Sosýalistik Jumhuriýetiniň Halk
Komissarlar Şurasynyň Başlyklygyna saýlanýar we ömrüniň ahyryna
çenli-13 yýllap dynuwsyz şol wezipede işleýär.
Gaýgysyz Atabaý 1922-nji yýlyň Oktyabrynda RSFSR-niň (Russiýa
Sowet Federatiw Sosýalistik Respublika-Jumhuriýeti) Milletler işler
baradaky Halk Komissarlar toparynyň agzasy edilip tassyklanýar
(TSE.1-nji jilt-Aşgabat. 74)
Şol yýlyň 18-nji Iýulynda Türküstün Merkezi İjraýa Komitetiniň 4-nji
plenumynda eden çykyşynyň bir ýerinde G.Atabaý şeýle diýýär:
Basmaçylyk biziň Türküstandaky belki-de bütin gündogardaky işimiziň
asyl bahasyny görkezýän hadysadyr. İş ýüzünde basmaçylygyň, soňky 4 yýlyň dowamynda ýok edilmekden geçen gaýta has möwç alyp, Ferganada öňküden-de ösmegini, Samarkant we Surhanderýa,
türkmen oblastlaryna (welaýatlaryna) ýaýramagyny näme bilen düşündirmek bolar? Muny diňe bir zat bilen, ýagny biziň soňky 4 yýlda durmuşa geçiren ähli işlerimiziň ýerli ilatda asyrlaryň
dowamynda kemala gelen ýaşayýş ukladyna (gurluşyna), däp-
dessurlaryna we durmuşyna büs-bütin terslin bolup çykandygy bilen
düşündirmek bolar.
Anyk ýagdaýlary äsgermezlik etmek, olary hasaba alyp bilmezlik, biziň
umumy keselimizdir, bu bizi ýolbaşçynyň rolunda bolup çykan käbir
goňşy ýurtlar bilen-de aramyzyň çylşyrymlaşmagyna getirdi.
Soňra ol Buharada basmaçylygyň näme sebäpden ösýändigini düşündirip iň bir dindar ilatly mukaddes diýilýän Buharada biz Sowet häkimiýetini Taňra sögmekden, ulamalaryň namaz okan metçitlerini
ýakmakdan, dini ýanamakdan başladyk. Şonuň üçinem bu günki gün
dindar halkyň agramly bölegi biziň garşymyza çykdy, diýýär.
Soňra G.Atabaý şeýle netije çykarýar: 4 yýlyň dowamynda biz bu
hereketiň iň bärkisi häsiýetine-de dogry düşünip bilmedik we gozgalañdygyna garamazdan, ony basmaçylyk diýip adlandyrdyk. Basmaçylyk diýmek terjime etseň Banditçiligi aňladýar we bu nädogry kesgitlemede bizi, meseläniň nädogry çözgüdine iterdi. Netijede biz bu hereketi
4 yýlyň içinde asla-hiç wagt, hiç bir jähtden çözüp bilmedik. Şol wagt
G.Atabaý Türküstan Halk Komissarlar Sowetiniň Başlygy we Türküstan
Merkezi İjraýa Komitesiniň Prezidiumynyň we Türküstan
Kompartiýasynyň Merkezi Komitetiniň agzasydyr.
Gaýgysyz Atabaý öz çykyşynyň başga bir ýerinde-de şeýle diýýär: Eger biz Hywa barada gürrüň açsak, onda bu ýerde-de niçik gaýgyly şowsuzlyga uçrandygymyz göze dürtüp dur. Ol, Hywada Jüneýt Hanyň goşunyny, oňa duşmançylykly türkmen hanlary bolan Gulamalydyr
Goşamämediň kömegi arkaly Bolşewik goşunlarynyň ýok edişi hakynda
gürrüň berýär. Soňra bu iki hanyň Hywadaky nazyrlar sowetine agza
göterilişini, emma yz ýandan sowetdäki özbek agzalaryň Kastly hajyk-
hujugyna gulak asyp ol hanlaryň we olaryň ýakynlarynyň namartlyk
bilen güpbasdy edilip öldürilişini (Gulamaly zordan gaçyp çykypdyr)
gürrüň berýär.
Bu ýerde G.Atabaý, plenuma gatnaşyçylaryň dykgatyny bir möhüm meselä çekýär, ýagny asyrlar boyý suw üstünde bäsdeşlik edip, yýgy-yýgydan çaknyşyp ýören adamlaryň gepine gidip, Sowet goşunlarynyň güýjini olaryň biriniň garşysyna ulanmagyň düýbünden adalatsyzlykdygyny gös-göni aýdýar. Has-da beteri, ol Gulamalyny yzarlap giden Bolşewistik goşunlaryň ýomut-
Türkmenleriň parahat obalaryny oda berip, bigünä adamlary gyryp-
gyrjayýşyny gynanç bilen gürrüň berýär. Netijede ol ýerden ilatyň ep-esli böleginiň suwsyz çölüň içi bilen müňlerçe menzil ýol geçip Eýrana göç edendigini belleýär (A.M.Welsapar).
G.Atabayýň TK (b) P MK-niň (Türkmenistan Kommunistik
"bolşewistik" Partiýasynyň Merkezi Komitetiniň) WII.Plenumynda
(1937-nji yýlyň 18-23-nji Marty) sözlän sözüniň ýazgysy, 1930-nji ýyllardaky jezalayýş järeleriniň tutaşyp başlan döwrüniň şaýatnamasydyr. Şol jezalayýş çäreliriniň odynda diňe Atabayýň özi
däl, eýsem onuň barlyşyksyz garşydaşlarynyň hem köpüsi heläk
boldy.
1937-nji yýlda esassyz jezalandyrylan türkmenleriň käbirleriniň adlary
aşakda getirilýär:
1.G.Atabaý, 1887-1937 esassyz jezalandyryldy (1937), 1956-nji yýlda
aklandy.
2.N.Aýtyogly-1895-1937 jezalandyryldy, ölenden soň aklandy.
3.G.Sähedogly-1905-1938 esassyz jezalandyryldy, 1957-nji yýlda
aklandy.
4.A.Gulmuhammed-1900-1937 esassyz jezalandyryldy, ölenden soň
aklandy.
5.D.Mämedogly-1902-1938 esassyz jezalandyryldy, 1957-nji yýlda
aklandy.
6.O.Täçnazar-1904-1938 esassyz jezalandyryldy, 1959-nji yýlda
aklandy.
7.A.Armydogly-1914-1938 esassyz jezalandyryldy,1988-nji yýlda
aklandy.
8.A.Orazogly, esassyz jezalandyryldy, ölenden soň aklandy.
9.J.Öwezbaý, esassyz jezalandyryldy, ölenden soň aklandy.
Gaýgysyz Atabaý, şol WII. Plenumda şeýle çykyş edip başlaýar:
ýoldaşlar: ..... Gürrüň diňe bir apparatyň täze sistemasyny döretmek däl, gürrüň ýurdumyzyň tankydy we öz-özüňi tankydy hemme wagtdakylardan has giň ulanmalydygyndan barýar. Biz diňe giňden ýaýbaňlandyrylan tankyt bilen, partiýamyzyň işçi synpynyň
awangardy hökmünde aýgytly berkemegini gazanyp bileris. Biz tankydy we öz-özüñi tankydy ornaşdyrmak hakda mesele goýmadyk bolsak bolşewikler bolup bilmezdik. Biz ilkinji nobatda ýolbaşçylarymyzyň kemçiliklerini tankytlamaly, çünki köp zat şoňa bagly, biz olarsyz üýtgedip gurmagy gazanyp
bilmeris. Partiýa guramalarynyň bu üýtgedip gurulmagynyň Sowet
organlaryny üýtgedip gurmak bilen hem utgaşýandygy öz-özünden
düşnüklidir. Berdi Kerbaba ussat "Gaýgysyz Atabaý" atly öz taryhy dokumental romany bilen oňa ölmez-ýitmez ýadigärlik ýazyp galdyrdy. Romanyň ahyrragynda Atabaý, 1937-nji yýlda öz doganyndan-da ýakyn görýän
dosty Abdurrezzagyň tussag edilendigi habaryna gaýgylanyp şeýle
diýýär:
"Häzir ülkede akyl kabul etmez üýtgeşiklik peýda boldy, sowet kanuny her ädimde basgylanyp, adatdan daşary bidüzgünlik gidýär. Häzir bigünä ejir çekýän adam on däl, ýüz däl, müňlerçe, şonuň üçin hem men öz pikirimi Moskwa ýazdym, bidüzgünligiň günübirin ýok edilmegini talap etdim, şonuň üçin hem meni Moskwa çagyrdylar, häzir uçýaryn." Hawa, Gaýgysyz Atabayýň şol uçuşy bolýar we ol öz watanyna, halkynyň arasyna gaýdyp gelmeýär. Türkmenistanyň Halk Komissarlar Sowetiniň Başlygy G.Atabaý, şahsiýet kulty (sahsiýet parazlyk) zerarly gözlerden gayýp bolsa-da öz iliniň ýüreginden gayýp bolmady we halk ony hemişe minnetdarlyk bilen ýatlady, ýatlar-da. onuň we onuň ýaly namysjaň şehitlerimiziň ýatan ýerleri ýagty bolsun.