Kiçijik jandar,belentde ýaşar.



Ýer ýü­zü­niň is­len­dik kün­je­gi­nde-de ýa­şaý­şyň bar­dy­gy­na göz ýe­tir­mek bol­ýar. Deň­ziň ýüz­ler­çe metr aşa­gyn­da, ýa­kyp bar­ýan çöl­ler­de, adam aýa­gy sek­me­dik be­lent dag ge­riş­le­rin­de haý­sy­dyr bir ösüm­li­giň ýa-da jan­da­ryň bar­dy­gy­ny gör­mek bol­ýar. Ýe­riň iň be­ýik no­ka­dy bo­lan Gi­ma­laý dag­la­ryn­da ýa­şa­ýan möý de­ňiz de­re­je­sin­den iň be­lent­de ýa­şa­ýan jan­dar ha­sap­lan­ýar. Gi­ma­laý dag­la­ry dün­ýä­dä­ki iň uly, owa­dan we aja­ýyp dag ge­riş­le­ri­niň bi­ri­dir. Gi­ma­laýyň bök­ýän mö­ýi at­ly bu ki­çi­jik jan­dar 6700 metr be­lent­lik­de ýa­şa­ýar. Ýer ýü­zün­de şeý­le be­ýik­lik­de mes­gen tu­tan baş­ga jan­ly-jan­dar, hat­da ösüm­lik hem örän seý­rek. Bu möý­le­re il­kin­ji ge­zek 1924-nji ýyl­da te­bi­ga­ty öw­re­ni­ji Ri­çard Hings­ton ga­bat gel­ýär. Mö­ýüň yl­my ady «Euoph­rys om­ni­su­pers­tes» (la­tyn­ça «hem­me zat­dan ýo­kar­da» diý­me­gi aň­lad­ýar) bo­lup, ola­ryň ulu­ly­gy ba­ry-ýo­gy 4-5 mm bol­ýar. Ýag­ny ýa­rym san­ti­metr­e ýe­ter-ýet­mez. Onuň nä­hi­li­di­gi­ni göz öňü­ne ge­tir­mek üçin çyz­gy­ja se­re­dip bi­ler­si­ňiz. Çyz­gyç­da her san­ti­met­riň ara­sy­ny ikä böl­ýän ulu­rak çy­zyk bar. Bu möý­ja­gaz şol çy­zy­gyň ara­sy­na syg­ýar. Ak tüý­li jan­da­ryň go­ýy go­ňur reň­ki bar. Gi­ma­laýyň bök­ýän mö­ýi örän so­wuk gur­şaw­da ýa­şa­ýar. Bu jan­dar Gi­ma­laý dag­la­ry­nyň Ne­pal ta­rap­da­ky ge­riş­le­rin­de, Ewe­rest ger­şin­de we Ma­ka­lu dag­la­ryn­da duş gel­ýär.

Möý­ler nä­hi­li aw ed­ýärler?
Bog­na­ýak­ly mör-mö­jek ha­sap­lan­ýan möý­ler, köp­lenç, ke­rep­de ýa­şa­ýar­lar. Ola­ryň ke­re­bi awu­ny tut­ma­ga hem ýar­dam ed­ýär. Bu jan­dar­lar ke­re­bi­ni ary­la­ry, si­ňek­le­ri, çy­byn­la­ry we beý­le­ki mör-mö­jek­le­ri has köp tu­tup bil­mek üçin ýe­liň ug­ru­na gar­şy do­ka­ýar­lar. Möý ke­re­biň do­kal­jak ýe­ri­ni mör-mö­jek­le­riň geç­jek ýe­ri­ne gö­rä saz­la­ýar. Ke­re­biň kä­bir hal­ka­sy ýe­lim­li, kä­si ýe­lim­siz bol­ýar. Tä­sin ta­ra­py möý­ler ýe­lim­siz hal­ka­da ýö­re­ýär­ler. Ýe­lim­li bö­lek­de bol­sa beý­le­ki mör-mö­jek­ler du­za­ga düş­ýär­ler. Möý­ler tu­tu­lan awu­ny al­ma­ga ba­ran­da hem ýe­lim­li hal­ka­la­ra bas­ma­ýar­lar. Se­bä­bi bu hal­ka­la­ra ba­san ýag­da­ýyn­da, öz­le­ri­niň hem du­za­ga düş­me­gi ah­mal. Möý­ler aw du­za­ga dü­şen­soň, ke­rep­de eme­le ge­len tit­re­mä­ni aň­sat­lyk bi­len duý­ýar­lar. To­ra dü­şen aw he­re­ket edip baş­lan­da, möý oňa zä­he­ri­ni pür­küp, ony ys­maz ed­ýär we aň­sat­lyk bi­len tut­ýar. Du­za­ga dü­şen awu­ny şol wagt iý­me­jek bol­sa, ke­re­bi bi­len onuň da­şy­ny sa­ra­ýar. «Gap­la­nan iý­mit» uzak wagt­lap za­ýa­lan­man sak­lan­ýar.
Em­ma bi­ziň ýo­kar­da gür­rü­ňi­ni eden mö­ýü­miz ada­ty möý­ler­den ta­pa­wut­lan­ýar. Ol özü­niň az san­ly awu­ny bö­küp tut­ýar. Bök­ýän möý­le­riň gö­re­ji ýi­ti bol­ýar. Bu jan­da­ryň kel­le­si­niň öň ta­ra­pyn­da uly iki gö­zi, şeý­le hem gap­dal­la­ryn­da dört göz bol­ýar. Öň­dä­ki iki gö­zi gü­ber­çek bo­lup, has giň ara­ly­gy gör­ýär. Kel­le­si­niň gap­da­lyn­da­ky beý­le­ki dört göz üs­tü­ne aban­ýan how­py gör­me­gi­ne kö­mek ed­ýär. Beý­le­ki möý­ler­den ta­pa­wut­ly­lyk­da, bök­ýän möý­ler ýyl­ma­nak te­kiz­lik­ler­de hem ýö­räp bil­ýär­ler. Aýak­la­ryn­da ýüz­ler­çe tüý­ja­gaz bo­lan bu jan­dar­lar öz be­de­ni­niň 50 es­se­si ýa­ly ara­ly­ga bö­küp bil­ýär­ler. Ol öz awu­nyň üs­tü­ne ýyl­dy­rym çalt­ly­gy bi­len bö­küp, güýç­li zä­he­ri­ni pürk­ýär. Şeý­le-de bol­sa, onuň ýa­şa­ýan ýe­rin­de baş­ga jan­ly-jan­dar örän az. Şol se­bäp­li olar ýe­liň da­gyň has aşa­ky bö­le­gin­den el­ten iý­mit­le­ri bi­len iý­mit­len­ýär­ler.