2020 betbagtçylyk rekortlary
2020-nji ýyl, yssy tolkunlardan tokaý ýangynlaryna we tupanlara çenli üznüksiz aşa howa hadysalarynyň ýyly boldy, alymlaryň köpüsi gönüden-göni adam howasynyň üýtgemegi bilen baglanyşdyrýarlar. Her wakanyň ýitirilen durmuşda we uly ýitgilerde uly paýy bar.
Oktýabr aýynyň başynda diňe ABŞ-da azyndan 16 howa ýa-da howa bilen baglanyşykly betbagtçylyk bolup, hersiniň bahasy 1 milliard dollardan geçdi. Möwsümiň ahyrynda Delta, Zeta we Eta tupanlarynyň baha bellikleri, şeýle gymmat bahaly betbagtçylyklaryň iň soňky 2020 sanawyny ýokarlandyrmak bilen täze rekord goýmagy ähtimal.
Awstraliýanyň "Gara Ýazy"
2019-njy ýylyň iýulyndan 2020-nji ýylyň mart aýynyň aralygynda Awstraliýanyň günorta-gündogarynda ot alan tokaý ýangynlary takmynan 11 million gektar ýandy. Onlarça adam öldi. Gözlegçiler howanyň üýtgemeginiň bu weýrançylykly ýangynlaryň ähtimallygyny azyndan 30% ýokarlandyrandygyny habar berdiler. Esasy sebäp: 2019-njy we 2020-nji ýyllarda ýurdy ýakan we howanyň üýtgemegi sebäpli agyrlaşýan uzak we güýçli yssy tolkun.
Awstraliýada ýangynyň güýçliligi haýran galdyryjy sahnalary döretdi. Aýratyn güýçli ýangyn ýüzlerçe müň metrik tonna tüssäni stratosfera ýaýratdy. We ýokary pirokumulonimbus bulutlarynyň döremegine sebäp boldy.
Tupan şemallary bilen gurşalan ullakan tüsse, atmosferada 31 km uzaklykda, Ýeriň goraýjy ozon gatlagyna ýetdi. Haýsy himiki yz galdyrýandygy belli däl bolsa-da, şeýle uly tüsse buludy ozony ýok edýän himiki reaksiýalary döredip biler.
Ýanwar aýynda Kangaroo adasyndaky ýabany tebigat seýilgähinde ideg edilen bu ýaralanan koala, şu ýyl Awstraliýada ýangyn zerarly zeper ýeten haýwanlaryň arasynda.
Günbatar ýanýar
ABŞ-nyň günbataryndaky rekord ýangynlar hem ýürekgysgynç şekilleri döretdi; gazaply alawlar, mämişi asman, ýiti tüsse bilen gurşalan jaýlary, töwerekleri ýykdy. Noýabr aýynyň ortalarynda Kaliforniýada 1,7 million gektar töweregi ýer 9200-den gowrak ýangyn sebäpli ýakyldy. Bu san 2018-nji ýylda ýakylan meýdanyň iki essesine gabat gelýär. Bu aralykda, Kolorado ştat taryhynda iň uly üç ýangyna garşy göreşdi. Bu ýangynlaryň jemi 219,000 gektardan gowrak ýangyna sebäp boldy.
Howanyň üýtgemeginiň bu ýangynlara edýän täsiri köptaraplydyr. Kaliforniýadan Kolorado çenli howanyň üýtgemegi sebäpli temperaturanyň ýokarlanmagy, ýazda garyň wagtyndan öň eremegine sebäp boldy. Tomusda gurak ösümliklere sebäp boldy. Kaliforniýada rekord goýup, bu gurak ösümlik ýerleri bikanun ýangyna taýýarlady.
Howanyň üýtgemegi aşa howa şertleriniň ýygylygyny ýokarlandyrýar. Kaliforniýanyň ortaça temperaturasy we guraklygy tomusda-da, güýzde-de has agyrlaşdy. Her ýyl aşa howa şertleri ýangyna garşy günleriň sanyny ep-esli ýokarlandyrdy. Geljekdäki howanyň üýtgemegi taslamasynyň simulýasiýalary ýakyn birnäçe onýyllygyň dowamynda guraklygyň artýandygyny görkezýär. Bu, 2020-nji ýyldaky ýangyn ýazgylarynyň uzak wagtlap güýje girmejekdigini aňladýar.
Sibir eremesi
Ýanwar-iýul aýlarynda Sibir rekord derejedäki temperaturany, Arktikada görlüp-eşidilmedik ýangyn ýanmagyna we eremegine sebäp bolan güýçli yssy tolkunyň elinde boldy, bu golaýdaky derýalary dizel ýangyjy bilen doldurýan ýangyç saklaýyş tankynyň çökmegine sebäp boldy.
Howanyň üýtgemegi bolmazdan, Sibirdäki temperaturanyň 38 ° Selsiý (100 ° Fahrengeit) derejesinde bolmagy mümkin däl. Alymlar adamyň täsiriniň ýylylyk tolkunyny azyndan 600 esse ýokarlandyrandygyny habar berdiler. Arktikadaky tokaý ýangynlary sebäpli atmosfera çykan kömürturşy gazy 2019-njy ýylda öňki rekordy täzeledi. Bu kömürturşy gazy has köp ýylylyga sebäp bolýar. Ýangynlar doňan buzuň eremegini hem çaltlaşdyrýar. Bu bolsa has köp parnik gazlarynyň, atmosfera metanyň zyňylmagyna sebäp bolup biler.
Bu ýyl Arktika deňziniň buzy iň pes rekord derejesine ýetdi. Kanadanyň Milne buz kagyzy awgust aýynda birden bir buz stansiýasy bilen Demirgazyk buz ummanyna çökdi.
Artykmaç harasatlar
Aprel aýynyň başynda alymlar 1-nji iýundan 30-njy noýabr aralygynda Atlantik tupan möwsüminde ortaça 12 bilen deňeşdirilende 18 töweregi tupan boljakdygyny çakladylar. Awgust aýyna çenli alymlar çaklamalaryny 25-e ýetirdiler. Şeýle-de bolsa, 2020-nji ýyl bu garaşylýandan has ýokarydy. Noýabr aýynyň ortalaryna 2005-nji ýyldaky rekorda kölege salýan 30 sany tupan boldy.
Howanyň üýtgemegini belli bir ýylda bolup geçýän tupanlaryň sany bilen baglanyşdyrmak kyn. Bu ýyl gaty ýyly umman suwlary tropiki lonyň emele gelmegine sebäp bolýar. Bu ýyly suwlaryň, ýerüsti ummanyň atmosferadan artykmaç ýylylygy siňdirýändigi sebäpli howanyň üýtgemegi bilen baglanyşyklydygy hakykat. Şeýle-de bolsa, ýel şertlerini goşmak bilen tupanyň emele gelmeginde beýleki faktorlar hem rol oýnaýar. Bu bolsa göni baglanyşyk gurmagy kynlaşdyrýar.
Şeýle-de bolsa, ummanlaryň gyzmagy bilen tupanyň güýçlenmegi we ýagyşyň arasynda yzygiderli baglanyşyk bar. Mysal üçin; ýyly Atlantik suwlary 2017-nji ýyldaky tupan möwsüminiň güýçli tupanlaryny goldady. Ýyly suwlar tupanlara gury ýerden ýykylansoňam goşmaça çydamlylyk üçin ýeterlik energiýa berýär.
Dünýäniň 2020-nji ýylda görşi ýaly, gaty ýyly umman suwlary tupanyň güýçlenmegini çaltlaşdyrýar; howply, öňünden aýdyp bolmajak, aşa güýçli duýdansyz tupanlara sebäp bolýar. Şeýle çalt kondensasiýa ýeliň tizligi 24 sagadyň dowamynda sagatda 55 kilometre çenli ýokarlanýar. 2020-nji ýylda 10 sany Atlantik tupany gury ýere gonmazdan ozal sebitdäki hammam ýaly suwlarda çaltlaşdy.
0.8
