METJIT ÝANGYNYNYÑ ERDOGAN BILEN BAGLANŞYGY

"Sabah" gazetinde işleýärkäm merhum Ufuk Güldemir ýazuw işleri boýunça bölümiñ ýygnagynda maña seredip, şeý diýerdi:
- Seniñ gözüñ başgaça seredýär, pikiriñi aýt?
Ufuk halypa ikimizi gazetden kowanlaryndan soñ, "Sabahyñ" ýazuw işleri bölümi bu sözi birnäçe ýyllap ýañsylap gezdi!
“Gözüñ başgaçalygy” nämededi?
Ýazaýyn:
Bosforyñ taryhy eserlerinden "Waniköý" metjidiniñ ýakylmagy bilen Erdoganyñ ykdysady we hukuk sistemasynda üýtgeşmeleri girizjekdigi baradaky aýdanlarynyñ arasynda näme baglanyşyk bolup biler?
1600-njy ýyllar Osmanlynyñ fetif döwrüniñ paýawlan döwri. Maddy çeşmeleriñ azalşan çarkandakly bu döwri syýasy, medeni-dini fundamentalist hereketleri orta çykardy. Muña mysal hökmünde agyr krizise düşen garamaýaklaryñ arasynda güýç toplan kadyzadalary-fakylary görkezip bolar…
Kadyzadalar döwletiñ pese düşmegine tasawwufy we tarykatlary sebäpkär hasaplady. Olaryñ pikiriçe, Hezreti Muhammediñ (s.a.w) ýaşan döwründen soñ orta çykan täzelenmelere ýol berilmese gowy boljakdy.
- Azanyñ owaz bilen okalmagyna;
- Salawat getirilmegine;
- Gonamçylyklara zyýarat edilmegine;
- Metjitlerde birden artyk minaranyñ bolmagyna;
- Zikir edilmegine we başga-da birnäçe dini edim-gylymlara garşy çykdylar.
Şeýle-de, kaşykda (çemçede) nahar iýmek, bulgurdan suw içmek, don geýmek gadagançylyklary oñladylar! Hatda matematikanyñ öwrenilmegine-de garşy çykdylar!
Şol döwrüñ alymlaryndan Kätip Çelebi bulary “akmaklar” diýip atlandyrsa-da, patyşa Mämmet IV-niñ goldawyny alan kadyzadalar möwlewi we halweti tarykatlary gadagan etdirdi, bekdaşy tekgelerini ýykdyrdy. Professor Abdylbaky Gölpynarlynyñ aýtmagyna görä semanyñ gadagan edilen 1666-njy ýylynda müñe golaý möwlewi öldürildi!
Nyýazy Müsri ýaly tasawwuf danalary sürgüne ugradyldy...
Gepi uzadyp durmaýyn:

■ KADYZADA “GETTOSY”

"Waniköý" metjidi ýananda žurnalist Ahu Özýurt sms ugratdy:

"Akýagyz musulmanlaryñ syry. Ependi -2" (“Beyaz Müslümanların Büyük Sırrı. Efendi-2”) kitabyny okap durdym, ýangyny gören badyma ýadyma möwlewiler düşdi... Kim ýakdy? Şübhesiz, möwlewiler ýakmady."
Kitabymda möwlewileriñ “Waniköy” metjidine “Vani Jani” diýýändiklerini ýazypdym. Sebäbi metjidi Wani Mämmet ependi gurdurypdy..
Döwrüniñ sadrazamy (baş weziri) Köprüli Mämmet paşa kadyzadalara seresaply çemeleşýändigine garamazdan, onuñ ölüminnden soñ baş weziriñ kürsüsine oturan Köprüli Fazyl Ahmet paşa kakasynyñ tutan ýolundan tapawutly ýol tutdy. Ol Erzurumda wagyz edip durka tanşan kadyzadalara ýakyn Wani Mämmet ependini 1661-nji ýylda Stambula getirip, ilkinji ädimini ätdi.
Wani Mämmet "Yeni Jamii" metjidiniñ wagyzçylygyna bellendi. Dini duýgulary oýandyrýan söhbetleri bilen patyşanyñ ynamyna girdi. "Hajeýi-sultani" ünwany bilen şazada Mustapa II-ä mugallymlyk etdi.
Emma düýp mesele şudy:
Bugünki gün “Waniköý” ady bilen tanalýan raýony patyşa Wani Mämmede beripdi. Olam öz gezeginde bu ýerde maşgalasyna we kadyzadalaryñ görnükli wekillerine “getto” mikroraýonynu gurdurypdy.
Ine... halk arasynda “Waniköý metjidi” ady bilen tanalýan we düýn ýakylan "Wani Mämmet ependi" metjidi 1665-nji ýylda açylypdy. Şeýle-de, kadyzada taglymynyñ okadylýan medresesi we 27 sany kenarhana-(willa) gurduryldy.
Wani Mämmediñ körekeni Feýzulla ependi we onuñ nebereleri şeýhulyslam wezipesine bellendiler...
Netijede, Wani Mämmediñ liderligindäki kadyzadalar getto gabalyp, sistema bilen integrasiýalaşdyryldy.
Erdogany ýatdan çykaramok...

■ METJIT METAFORASY

Waniköýde kadyzada taglymaty bilen gurulan kompleksler wagtyñ geçmegi bilen ýykyldy ýa-da eýesi çalyşdy.
Mysal üçin, metjit... aw mahaly Mahmyt I namaz okamaga gelendigi üçin 1752-nji ýylda "hüñkär mahfili" goşmaça korpusy guruldy we düýpli-abatlaýyş işleri geçirildi.
Şol sanda, wagtyñ geçmegi bilen diwarlaryñ kemerlerine we münbere ýewropa stilli barokko bezegler edildi. Minaranyñ şerefe we külah kysmyna günbatarlylaşma bilen arhitektura gelen “girland motiwler” gonduryldy.
Kadyzada metjidi wagta ýeñildi. Diñe olam däl... “Kadyzada gettosyndaky” mülkler wagtyñ geçmegi bilen eýesini çalyşdy, düýbünden başga hili ýaşaýyş formalary peýda boldy. Mysal üçin, Wani Mämmediñ neslinden (Abdylhamyt II-niñ körekeni we Maliýe ministri) Ahmet Nazif paşanyñ willasynda häzir Zeýnep Sabanjy oturýar we ş.m.)
Durmuş - jedelsiz hasaplanýan islendik dogmatizmi ýeñýär!
A Wani Mämmet? Patyşany Wenanyñ eýelenjekdigine yryp, goşunyñ wagyzçylygyny boýnuna aldy we Wena ýeñlişiniñ sebäpkärlerinden hasaplanyp, Bursa Kestele sürgün edildi. Bir ýyldan soñam öldi...
Iki ýyl öñ Erdogan şeý diýipdi:
“Yslamyñ hökümleriniñ zamanabap teswirlenmegi gerek. Siz yslamyñ 14-15 asyr öñki hökümlerini, alaga-da, bugün ýola goýup bilmersiñiz…”
Kadyzadalar hakykaty wagtyñ-heññamyñ hakykatyny görkezýär, sap formatiw garaýşa aslyşyp, akyl-paýhasdan çetleşip gelejegi gurup bilmersiñiz.
Hawa... wagtyñ içinde özgeren goşmaça arhitektura gurluşy bilen "Waniköý" metjidi "özgermeýän ýeke-täk zat - özgerişiñ özüdir" garaýşynyñ aýdyñ subutnamasydyr...
Erdoganyñ reforma talaby hökmanylykdyr, meseleleriñizi subýektiw däl-de, diñe obýektiw hakykat arkaly çözüp bilersiñiz, özüñizi we siziñ agzyñyza añkarýan gatlagy yslamy sözler bilen joşduryp däl. Ýogsam... "Kadızada gettosy” we iñ soñky metjit ýaly ýom-ýok bolup gidersiñiz.
Şeýle-de... kärdeşlerimiñ düşünmedik "gözüñ başgaçalygyndan" maksat, analitik seljeriş nukdaýnazarydyr.

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 17.11.2020 ý.