Iň ganly 5 öldüriji element!

Köpümiziň orta mekdepde öwrenip başlaýan elementlerimiz, şol bir görnüşli atomdan emele gelen, fiziki we himiki usullar bilen has ýönekeý we dürli maddalara bölünip bilmeýän arassa maddalar.  Adamlar, 20-nji asyrda, laboratoriýalarda işleýän alymlaryň işi bilen döwürleýin tablisadaky elementleriň sanyny takmynan iki esse köpeltdi.

 Bu bize tebigy ýagdaýda ýetip bilmeýän ýa-da ulanyp bilmeýän elementlerimizi döretmäge we ulanmaga mümkinçilik berdi.  Bir elementiň ylmy açyşy 1649-njy ýylda, nemes alhimigi Hennin Markanyň fosfory tapmagy bilen başlandy.  Fosfor elementi janly-jandarlarda öýjük mazmunynyň möhüm düzüm bölegidir.

 Esasanam nerw we süňk dokumalary üçin we bogun we myşsa agyrylary bolmadyk ýagdaýynda örän möhümdir;  süňkleriň gowşaklygy we güýçsizligi ýaly problemalara sebäp bolup biljek element.  Şeýle-de bolsa, onuň artykmaçlygy ýürek kesellerine sebäp bolup biler.  Başgaça aýdylanda, fosfor ýaly elementiň organiki jandarlar hökmünde bize we daşky gurşawymyza peýdasy we zyýany bar.

 Edil şonuň ýaly-da, elementleri durmuşymyzyň her bir ugrunda, şol sanda gündelik, tehnologiki we ylmy taýdan ulansak-da, käbir elementler biziň üçin uly howp döredýär.  Öň hem belläp geçişim ýaly, adamlar birnäçe ýyl bäri täze elementleriň üstünde işleýärkä, elementleriň hakyky mümkinçiligini bilmegimiz möhümdir.

 Bu makalada dünýädäki iň ganly elementler hakda gürleşerin.  Bir gün bu elementleriň birine duşsaňyz, yza gaýdyp seretmän gaçmagyňyzy maslahat berýärin.

 1.Polonium (84)

 Polonium, gaty seýrek we aşa radioaktiw metal, durnukly izotoplary bolmadyk gaty howply elementdir.  Poloniuma ýalaňaç eliňiz bilen degseňiz, element sizi öldürmez, sebäbi deriňize aşa girip bilmez.

 Şeýle-de bolsa, hatda poloniumyň bir bölegini öz içine alýan bir zatdan ys alsaňyz, içseňiz ýa-da iýseňiz;  Şonuň üçin poloniumy bedeniňize islendik görnüşde alsaňyz, gynansakda ölüm hökman bolar.

 Organlaryňyz şowsuz bolar we birnäçe minudyň içinde bedeniňiz ýapylyp başlar.  Goşmaça bellik: hatda çilimde hem polonium bar.  Polonium çilim çekmegiň beýle zyýanly sebäplerinden biridir öýdýärin, şeýlemi?

 Polonium, beýleki tarapdan meşhur fizikler Mari we Pýer Kýuri 1898-nji ýylda tapyldy.  Bu element hatda hökümetler tarapyndan "öldüriji ýarag" hökmünde hem ulanylypdyr, emma Mari we Pýer poloniý boýunça geçirilen synaglarda adam radioaktiw maddalar baradaky bilimlerini giňeltmek üçin öz janyna töwekgelçilik edipdirler.

 Polonium şeýle radioaktiw element bolup, öwrenmegi kynlaşdyrýar.  Şeýle bir güýçli welin, 1 gram polonium 5 kilogram alfa bölejiklerini radium hökmünde çykarýar.  Diýmek, 1 gram ýuwudylsa 10 million adamy öldürip biler.  Poloniniň plutoniumdan has öldürijidigini aýtmak gerek. Elementiň bu howply tebigatyny öwrenen bagtsyz adamlardan biri Aleksandr Litwinenko.  Litwinenko KGB we Russiýanyň Federal Howpsuzlyk Gullugynyň öňki işgäri.  Hökümetdäki korrupsiýa barada gürleşendigi üçin Angliýa gaçyp giden Litwinenko gaçandan 6 ýyl soň birden özüni gaty syrkawlandygy sebäpli hassahana äkidildi.

 Keselhana ýerleşdirilenden üç hepde soň ölen Litwinenkonyň ölüminiň sebäbiniň çaý bilen garylan Polonium-210 bolandygy ýüze çykdy.  Bu ganhorlygy derňeýän ofiserler, ýolbaşçylaryny hapalaýan radiasiýa sebäpli Litwinenkony öldüren 2 rus agentini yzarlap bildiler.

 2.Plutonium (94)

 Ýaraglarda, kosmos gämilerinde, goranyş senagatynda we ýadro ýaraglarynda ýokary öndürilen we ulanylýan plutonium dünýädäki iň zäherli elementdir.  Nagasakiniň üstüne atylan atom bombasynyň ýasalan elementidir.  Bu element, ähli izotoplary zäherli we radioaktiw bolup, aragatnaşykdan öň radiasiýadan öldürýär.

 Hatda mikrogramyň deridäki islendik ýaranyň täsiri hem düwnük keselini döredýär.  Plutonium bölejikleri ýeňil we howada saklanyp bilner.  Bu dem almagy aňsatlaşdyrýandygy sebäpli, öýkenlere hemişelik zeper ýetmegine, organlaryň näsazlygyna we ölümine sebäp bolýar.

 Elmydama ýokary derejeli alfa, beta we gamma şöhlelerini çykarýar.  500 gram plutonium dem alsa ýa-da iýilse, 2 million adamyň ölmegine sebäp bolup biler.

 Plutonium howada okislenýär.  Radiokary radiasiýadan (ýagty amber) ölmezden ozal ajaýyp şekil döredip biler, ýöne netijeleri gaty çynlakaý bolar.  Şol sebäpli plutonium synaglary uly üns bilen geçirilýär.

5. Merkuri (80)

 Taryhda ýüz boýagy we makiýaž hökmünde ulanylýan we ömrüň uzaldylmagyna ynanýan we "ömrüň eliksi" diýlip atlandyrylýan Merkuri, hakykatdanam gaty zyýanly we zäherli elementdir.  Ene-ataňyzyň hem jaýdaky termometr döwülse, içindäki suwuklyga degmeli däldigini aýdandygyna ynanýaryn.

 Deňiz önümlerinden simap mukdaryny alsak-da, bu mukdar köplenç bedenimiziň dolandyryp biljek derejesinde bolýar.  Şeýle-de bolsa, deňiz önümleri jenneti bolan Ýaponiýa gidýän köp sanly syýahatçynyň (we ýaponlaryň) simap bilen zäherlenýändigini bellemelidiris.

 Merkuri nerw ulgamynyň toksinidir, onda az mukdarda hem täsirli.  Zäherlenmegi bedende utgaşmanyň ýoklugyna we myşsalaryň gowşaklygyna sebäp bolýar.  Hatda ýadyň ýitmegine, sözleýiş we görüş meselelerine sebäp bolýar.

 Näsag seredilmese, zäherlenmek ölüme sebäp bolýar.  Bu täsirleri döretmek üçin 1 gram element ýeterlikdir.  Ys almak has howpludyr.  Elementiň tebigaty sebäpli howada girmek hem aňsat.

 4.Arsenik (33)

 Şol döwürde patyşalar we şa aýallary üçin saýlama zäheri hökmünde ulanylýan “Arsenic”, arassa suw we ýerasty suw ýok ýerlerde agyr zäherlenmä sebäp bolýar.  Uteiti zäherlenmäniň bu görnüşiniň alamatlary ýürek bulanma, içgeçme, gusmak, agzda we bokurdakda ýanmak we garyn agyrylarydyr.

 Insektisidlerde we dermanlyk miwelerde we gök önümlerde hem barlygy sebäpli, arseniki iýmitleri dem alanda ýa-da iýeninde bedende ýygnanýar we uzak wagtlap zäherlenmä sebäp bolýar.  Oňa hroniki zäherlenme diýilýär.

 Hroniki taýdan zäherlenen adam kem-kemden gowşaýar, nerw ulgamyndaky näsazlyklar başlaýar, deride çişler bolup biler (käbir hroniki zäherlenmelerde rak) we ýagdaý ölüme sebäp bolýar.  Şeýle-de bolsa, arsen düwnük keseliniň käbir görnüşlerini bejermekde hem ulanylýar.  Munuň sebäbi, arseniň düwnük öýjüklerine hüjüm edip, netijesiz bolmagydyr.

 Goşmaça maglumat: Napoleonyň ölüminiň sebäbiniň aşgazan rakdygy aýdylsa-da, öý diwar kagyzlaryndan tapylan arsen bilen zäherlenen bolmagy mümkin we käbir alamatlar muny görkezýär.

5. Gurşun (82)

 Gündelik durmuşymyzda ulanýan zatlarymyzda gurşun töweregimizde.  Ulanylýan iň gadymy metallardan biri we gaty öldüriji toksin.  Şaý-seplerde, gurluşyk materiallarynda we boýaglarda ulanylýan bu element aşgar metaldyr.

 Ýeterlik gurşun bolan islendik madda bilen azajyk uzak wagtlap aragatnaşyk gurşunyň zäherlemegine sebäp bolup biler.

 Gurşun bedeniňize girse (iýmek ýa-da içmek arkaly), öýjükleriňizi zerur metallardan birine (demir, kalsiý we sink ýaly) aldamak bilen açlyk çeker we öldürer - hawa, olary aldamak bilen.

 Gurşundan zäherlenmek, nerw ulgamyna aýylganç täsirleri bilen belli, çynlakaý problemalara sebäp bolýar.  Çagalarda ösüşiň bozulmagyna, akyl ösüşine we organ zeperlenmegine sebäp bolýar.  Çaga dogurmak derejesini peseldýändigi we uzak möhletde agressiýa sebäp bolýandygy anyklandy.