Garaňkylygyň we ýagtylygyň bir bedende birleşýän seýrek mysallaryndan biri bolan Frits Haber, hakykatlaryň agyrýandygyny görkezýän ýeke-täk subutnama hökmünde taryhda gidendir.  Bir tarapdan, adamlaryň açlyk çekmeginiň öňüni alýan himiki birleşmeleri ýasady, beýleki tarapdan jesetlerden doly köpçülikleýin mazarlary döretdi. 1868-nji ýylda Prussiýanyň Breslau şäherinde abraýly ýewreý maşgalasynda dünýä inen nemes himigi, 1886-njy ýylda şol döwrüň meşhur himikleri Robert Bunsen we Karl Libermanyň talyby hökmünde himiýa okuwlaryna gatnaşyp başlady.  1891-nji ýylda Fridrih Wilgelm uniwersitetinde doktorlyk derejesini gutardy we 1894-nji ýylda Karlsruhe uniwersitetiniň professory boldy.

 Himiýa perişdesi

 Karl Bosch bilen 1911-nji ýyla çenli işledi we bilelikde “Haber-Bosch” prosesini ösdürdiler.  Bu rewolýusiýa prosesi bilen ammiak göni wodoroddan we azotdan sintezlenmegi başardy, şeýlelik bilen dökün öndürmekde zerur bolan ammiak selitrasyny we kaliýi tygşytly we aňsatlaşdyrdy.

 Şeýlelik bilen, senagat derejesinde dökün öndürmäge mümkinçilik döreden goşa oýlap tapyşyň netijesinde ekinleriň ikisi hem köpeldi we millionlarça adamy iýmitlendirmek üçin zerur bolan iýmitler has arzanlady.

 Bu açyşdan soň Haber 1918-nji ýylda Nobel baýragy bilen sylaglandy.  Häzirki wagtda “Haber-Bosch” prosesi ammiak önümçiliginde giňden ulanylýar.  Bu usul bilen öndürilen dökünler dünýäniň ýarysyndan gowragynyň azyk önümçiliginde ulanylýar.  Statistikalara görä, häzirki wagtda ýaşaýan 5 adamdan 2-si Haberiň oýlap tapyşy bilen baglanyşyklydyr.

 Aýyň garaňky tarapy

 Haber Nobel baýragy bilen üýtgewsiz galan bolsa, adamzat taryhynyň iň uly halasgäri hökmünde ýatda galyp bilerdi, ýöne Birinji Jahan Urşunyň gelmegi bilen Frits Haber üçin garaňky döwürler başlandy.

 Haber Germaniýa Uruş ministrliginiň himiýa bölüminiň müdiri wezipesine bellenenden soň, ýewreý dinini taşlap, lýuteran boldy we oňa "himiki söweşiň atasy" adyny berdi.  (Akademiki pozisiýalaryny saklamak üçin anti-semit basyşy sebäpli imana geldi öýdülýär.

 Muňa garamazdan, doly watançy Haber söweş wagtynda hlor gazyny tapan topara ýolbaşçylyk etdi.  Hlor gazy, beýleki zäherli gazlar bilen birlikde söweş meýdanyndaky garymlara taşlandy we söweşde uly artykmaçlyk berdi.

 Bu aralykda, zäherli gazlaryň dem alsa näçe wagt öljekdigini hasaplaýan "Täzelikler kanuny", şol döwürde zäherli gazlaryň üstünde hemişe işleýän Haber tarapyndan girizildi.

 Ladislaus Farkas, Kaiser Wilhelm Fiziki Himiýa Institutynyň professory Frits Haberiň laboratoriýasynda işleýär (Çeşme: Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Holokost ýadygärlik muzeýi)

 Habarlaryň soňy

 Uruş döwründe yzyna dolanyp bolmajak ýoly geçen Haber, soňra Germaniýa üçin himiki ýaraglary gizlinlikde ösdürmegi dowam etdirdi.  Ony Kaiser Wilhelm institutynyň başlygy edip bellediler.  1931-nji ýylda iudaizmden ýüz öwürse-de, ýahudylyk onuň yzyna düşdi we milletçiligiň artmagy sebäpli kynçylyk çekip başlady.

 Şol ýyllarda Kaiser Wilgelm institutynda işleýän ýewreý halkynyň işini ýatyrmak kararyna garşy çykan Haber, kärdeşleri täze iş tapýança olary häzirki işlerinde saklamaga synanyşdy.  1933-nji ýylyň 30-njy aprelinde işinden aýrylandan gysga wagt soň, Birinji Jahan Urşy döwründe duşman bolan Iňlis himikleriniň kömegi bilen Berlini terk etdi.

Frits Haber nemes esgerlerine Birinji jahan urşy döwründe Günbatar frontda hlor gazyny ulanmagy tabşyrýar.  Arhiw der Maks Plank Gesselschaft, Berlin (Çeşme: Taryh ýygyndysy)

 Şol döwürde eýýäm saglyk ýagdaýy erbet bolan Haber 1934-nji ýylda 65 ýaşynda ýürek ýetmezçiliginden aradan çykdy.  Bagtymyza, ölenden soň öndüren himiki gazlar esasan nasist re regimeimi tarapyndan ulanyldy.

 Iň agyryly zat, Haberiň işi sebäpli Zyklon B gazynyň öndürilmegi bolup biler.  Zyklon B, nasist lagerlerinde millionlarça ýewreýiň (olaryň garyndaşlaryny, ýakyn dostlaryny we tanyşlaryny goşmak bilen) öldürilmeginde ulanylýan gaz.

 Ýeke-täk galan mirasy ýekeje sorag: Bu habar açlygy ýok eden zehinmi ýa-da gyrgynçylykda ulanylan ýaraglary öndüren ganhormy?