AK IŞANYÑ DÜNÝÄ INMEGI

1785-nji ýylyñ bahary lälezar geldi. Merkezi Garagumda, günorta Garagumda mylaýym howada ýagýan ýagşyb yzgaryna takyrlar, urpaklar, adyrlar, gollar çemenzarlyga öwrüldi. Ygallyk bolanynda zemin öz-özünden tohum tapyberýädi. Çägeleriñ ýüzlerine çenli haýsy tarapyna seretseñ ýylaklar, ýepelekler, gyrtyçlar, ogulboldy gülleri, gelinçek gülleri, garganyñ aýagy ýaly somalyşyp oturan tekesakgal gülleri al-ýaşyl öwsüp, bark urýardy.
Ýaşy bir çene barandygyna garamazdan, Mämmetsähet molla, tüweleme, sagdyndy, ýeñil gopýardy. Molla aga Garagum sährasyna seredip: "Eý, Perwerdigär, şu giden gülzarlyga gözüm düşeninde ýüregim giñän ýaly bolaýýar!" diýip, öz-özi gürledi.
Şol ýyl Bokurdakdan başlaýan Garagumuñ alasy tä gyra çenli tümi bilen müsür boldy. Güýze bakan boýuny alan ýaz otlaryndan doýan mal-garalar Hydyr gören ýaly özlerini tutýardylar. Bahar şeýle geleni üçin mallaryñ köpelişi hem iki esse bolupdy.
Dünýäsi giñän çopan-çoluklar: "Bu ýylyñ ýaz otunyñ bedesi indiki ýyl hem iýmäge bolar" diýip aýdýardylar.
Mämmetsähet aga-da uly iliñ bolçulygyna guwanyp iki bolup bilenokdy. "Eý, Allam, jan Hudaý uly iliñe yrsgal berdiñ, döwlet hem bereweri" diýip, Tañrynyñ öñünde tagzym ederdi.
Mämmetsähet aganyñ böwründe az-kem iñkisi, ýüreginde aladasy bardy. Ol agşam öýe geleninde ogly Gurbannazar mollanyñ ýüzüni sallap oturyşyny öz göwnüne jaý görmedi. Otuz ýaşy arka atan Gurbannazar añyrdan gelen kakasyna ýüzlendi:
- Sag-aman geldiñmi, kaka!
- Hawa, geldim. Sähra çykýarsyñ welin, ýüregiñ giñeýär. Darykma, oglum, entek ýaş başyñyz bar. Ogluñyzam bolar, gyzyñyzam bolar. Yrsgal beren Hudaýym döwlet hem berer, ogul-gyzam. Allany çagyr-da umyt ediber.
Şol ýylyñ gyşy yzly-yzyna gurak geldi. Mämmetsähet molla Nowruzyñ yz ýanlarynda öýüñ güneşine çykyp, bir köne howudy söküp otyrdy. Ol añyrdan eşeginden düşüp, özüne garşy ýöräp gelýän Pälwan agany garşylamak üçin ýerinden turdy. Gyzylgözler taýpasynyñ ýaşulysy bolan Pälwan aga bilen iki elini uzadyp, garpyşyp, gadyrly görüşdiler.
- Molla aga, maýyljak güni howut bejeräýin diýdiñmi? - diýip sorady.
- Ýok, Pälwan aga. Şu köne sowudyñ içindäki selini hol çöküp oturan arryk düýä beräýeýin diýdim. Bu janawar, diýseñ, gowy mal, tohum mal. Onuñ yzyna bäş-on sany köşekli düýe eýerdi - diýip, Mämmetsähet molla beýleräkde çöküp oturan düýäni görkezdi.
Mämmetsähet mollanyñ elini salgap görkezen düýesi diýseñ-diýmeseñ hem juda arryk düşüpdi. Dodagyny sallap oturan janawaryñ ýanyna barmaga däl, eýsem beýleräginden geçseñ hem garrylykdan we açlykdan lagr-lagr edip zeýrener durardy. Janawaryñ gapyrgalary mese-mälim somalyşyp, zordan örküjiniñ sudury bildirýärdi. Ýöne bir topbak ýüñ bolup durdy.
Mämmetsähet molla Pälwan agany alyp öýe girdi. Ortada ýanyp duran oduñ üstündäki gaýnap oturan mis tüñçäni yşgyndan demlediler.
Pälwan aga çaý başynda ýylyñ guraklygyndan uly iliñ zeýrenýändigini gürrüb berdi. "Öýli gyzyl" çulbasynyñ sebirlerinde-de, Derweze, Diñli sebitlerinde-de ygal düşmeýändigini gürrüñ berdi.
- Düýn-öññün Tejen sebitlerinden myhman geldi. "Ýolbarslyda, Götükde, Çölaýda, Annaöweziñ beýginiñ" töwereklerem juda gurak - diýip, Molla aga aýtdy. Ol gürrüñ berdi.
- Pälwan aga bir sellem dymyp oturdy. Ýaýdanyp gürledi. Şol wagt Gurbannazar molla-da olaryñ ýanyna geldi. Amanlyk-saglykdan soñ Mämmetsähet aga ýüzlendi.
- Molla aga, töwerekdäki guýularda ýaşaýan çarwalaryñ köpüsi öñümizdäki anna güni siziñ ýanyñyza sala salmaga geljekler. Olar iki ýyla çeken agyr guraklykdan juda basylýarlar. Maldan çykyp gelýärler. Sarahsa bolarmy, Mäne-Çäçäniñ düzlügine bolarmy agzybirlik bilen göçüp gidäýsek diýýärler.
Gurbannazar molla gürrüñe goşulmady-da, Pälwan aganyñ ýüzüne çiññerilip seretdi. Mämmetsähet aga aşak bakyp oturyşyna ýuwaşja gürledi:
- Ol-a bolmaz, bu giden agyr märeke maly-garasy bilen göçüp-gidip nirä ýerleşsin. Babadaýhana gideliñ diýsek, olaryñ hem güni biziñkiden gowy däl. Mäne-Çäçäniñ düzlügem özlerine-de darlyk edýär. Sarahsyñ düzlüginde otuz-kyrk ýyldan ozal göçüp baranlaryñam öri meýdanam özlerine ýetäýse boldygy. Añryk, Amyderýanyñ günortasyna "Tutly-Gyzylaýak" sebitlerine aşjak bolsañam, bu mallara başartjak däl, ýöne sen, Pälwan aga gabat gelenlerini köşeşdir. Allanyñ yrsgalyny gözläp tapyp bolmaz - diýdi.
Pälwan aganyñ aýdyşy ýaly boldy. Anna günem, öñküsi günem gumuñ içinde oturan çarwalardan baýy, garyby molla aganyñ üstüne maslahata geldiler. Jemagat agyrdy, gelenler köpdi. Çaý-suw içdiler, edil bir toýa-sadaka ýygnanan ýaly märeke hyñ berýärdi.
Mämmetsähet molla märekäniñ öñüne çykyp, şeýle diýdi:
- Jemagat, maslahatyñyz gowy zat. Ýylyñ gurak gelmegi ýeñil däl. Ýöne şunuñ ýaly kynçylykda aljyraññylyga düşüp, ýene-de bir bolmasy işiñ üstünden baraýmalyñ. Mallarymyz juda arryk ahyryn. Şulary sürüp başlasak, "Çölaýa" ýetjegimizem gümana ahyry. Onsoñam yrsgal kowalanyp alynýan zat däldir. Her ki musulman bendesiniñ yrsgy ölçegli bolmalydyr, ol Alla tarapyndyr.
Pälwan aga, Ata aga, Sapar aga, ýaşulular, ýigitler ýene-de bir zada düşüniñ. Ýurduñy taşlap alys ýere gitmek, göbek ganyñ daman ýerinden jyda düşmegiñ alamaty. Adamynyñ, musulman bendesiniñ göbek ganynyñ dökülen ýeri, onuñ üçin dünýäniñ ähli malyndan gymmatlydyr. Maslahatymy alsañyz, göçmäliñ. Nesip bolsa, ygalam bolar, nuram ýagar, yrsgalam geler, döwletlem bolarys.
Maslahata gelenler Mämmetsähet mollanyñ akylyna eýerdiler, göçmek bolmaz, şol gürrüñlerden soñ molla aganyñ aýdanlaryna olaryñ umytlary artdy.
- Öýle namazyndan soñ, ýagşy dilegler edilende, Tañrydan nur ýagmagyny diläliñ - diýip, Mämmetsähet aga maslahat berdiler.
Märekäniñ ortarasynda oturan Pälwan aga ýerinden turdy. Onuñ agaryp başlan gürzelek sakgaly, iki gat geýnen donunyñ üstünden guşalan guşagy, her baldyrynda-da çokaýly aýagynyñ güberilip duran üç gulaç dolagy, seçelenip duran buýra-buýra ullakan, özüçe gelşip duran telpegi, ýaşulyny hasam haýbatly görkezdi. Ol ýerinden turdy-da, şeýle diýdi:
- Adamlar, maslahat bilseñiz, Pygamber zamanynda nur ýagdyrmak üçin sadaka edilipdir. Munuñ özi Gurhany Kerimde hem bar ahyryn. Sadaka edeliñ, onsoñam Mämmmetsähet aga siziñ özüñizem, Gurbannazar aga hem maslahat bilseñiz, jemagat size ýüz tutmakçy. Juma namazyndan soñ, biz Gurbannazar inimize perzent diläp bermekçi - diýdi.
Märekäniñ içinde uly güwwüldi peýda boldy. "Belki, Alla, ýa Hudaý! Bizi nazaryñda sakla" diýen sesler asmana göterildi.
Öýle namazyna duruldy. Mämmetsähet molla ogly Gurbannazar mollanyñ ymam bolmagyny sorady. Sebäbi musulmançylykda ýaşy 60-dan geçen sowatly adam özünden ýaş adam barka ymamlygy şoña ynanmalydy. Juma namazyndan soñ molla agalaryñ ojagyna Beýik Perwerdigärden, ýalñyz Alladan perzent dilediler. Nur dilediler "Allahu Ekber!" diýip, namazlykdan turan batlaryna garalyp başlan bulut ýagmyra öwrüldi.
Aradan birnäçe gün geçipdi, ygal düşýärdi. Garagumuñ lybasy gün geldigiçe täzelenip barýardy. Gurbannazar molla näme üçindir oýa batyp otyrdy. Mämmetsähet molla: "Näme pikire çümüpsiñ, oglum?" diýip sorady.
Gurbannazar molla özüniñ birki günlükde düýş görendigini aýtdy.
- Mal gözläp, gumuñ içinde ol goldan bu gola, bütin gumuñ içi i suwsap söküp ýörmikäm öýdüpdirin. Haýsy gola barsam, içi doly uly-kiçi ýaşly aýal-erkek adamdan hyryn-dykyn, olaryñ hemmesi meñ ýüzüme seredişip, sessiz boýur-boýur aglaýardylar.
Pygamberler ýorgudy bola, Biribar Alla.
Gurbannazar molla öz gören düýşüni aýdyp bermegi dowam etdi.
- Ol adamlar maña seredip aglasalar-da, onuñ sebäbini näçe sorasam hem olaryñ ýekejesem maña jogap bermän şol aglap oturyşlarydy. Olaryñ sag gapdalynda, baş ujynda tugy şemala yrgyldap duran juda könelişen bir mazar bardy. Çep ýüzlerinde bolsa ýylagyñ, gyrtyjyñ, dürli ýaz otlarynyñ, gülleriniñ arasynda, ýene-de bir täze mazar edil gökde asylan ýaly bolup, howanyñ ýüzünde gymyldaman durdy. Men şu pursatda oýanypdyryn. Ynha, indem üç gün bäri şu zatlary pikir edip, kellämden çykaryp bilemok, kakama bir aýdyp göreýin - diýip, size gürrüñ berşim.
- Gürrüñ bereniñ gowy zat, oglum. Gowy düýş görüpsiñ, oraşan görüpsiñ. Ol gol doly adamlaryn hemmesiniñ aglamagy, gözýaşly bolmagy gynandyryjy zatdyr. Düýşüñde gynanmak oýalykda begenmekdir. Ikinjiden, olaryñ hiç biriniñ ýekejesiniñem, siziñ soragyñyza jogap bermezliginiñ düýp sebäbi, olaryñ hiç birisi entäk jahanda ýok. Olar indi dünýä inmeli seniñ uzak ýyllaryñ dowamynda ýaşap geçjek nesilleriñdir. Sag ýüzündäki örän könelişen ýalñyz gubur seniñ nesilleriñden haýsydyr biriniñ uzak ýaşajakdygyny añladýar. Çep ýüzlerindäki gülleriñ içinde howanyñ ýüzünde ýaly bolup duran täze mazar bolsa, seniñ nesilleriñden haýsydyr bir juwanyñ ýaş wagtynda arşa göterleninde şehit boljagyny güman berýär.
Ýa Biribar Alla, oglumyñ öz düýşüni oraşan gördügi bolsun. Biziñem perzende ýüzümiz düşsün - diýip, Mämmetsähet molla Gurhanyñ sürelerinden aýatlary okady. Kakasynyñ ýorup beren düýşüni ähli ünsi bilen diñläp oturan Gurbannazar mollanyñ nazaryna şöhle çaýylan ýaly boldy. Ýüregine nur dökülip, ýüregi giñedi. "Belki, Alla agzyndan beýik Perwerdigär eşitsin!" diýip, Gurbannazar molla begenip aýtdy.
Aradan ýyl aýlandy geçdi. Güýzüñ başynda ygal düşmedi. Emma soñabaka ýyl maýyl gelip, bassyr-bassyr ýagan ýagşa Garagym lybasyny täzeledi. Baharyñ başynda, mylaýym gar ýagyp, dyz boýy boldy. Ýyljak garyñ aşagynda gök otlar gününi sanap ösýärdiler. Emma ýene-de uzakly gije gar ýagdy. Çar tarapdaky alañlar duw-ak bolany üçin giden alyslar bir sydyrgyn düzlük ýaly bolup görünýärdi. Birdenem, ýaş gelinleriñ biri ep-eslije oglanyñ elinden tutup gelip, Mämmetsähet molla ýüzlendiler: "Molla aga, ogul jigimiz boldy, buşluk!" Mämmetsähet aga oglanjygyñ etegine bir goşawuç sap-sary, altyn suwy berlen ýaly lowurdap duran sargan guýdy.
- Gözüñiz aýdyñ, balalarym. Berildigi bolsun. Musulmany bolsun - diýip, molla aga hem daş çykdy, onuñ ýüregi giñän ýaly boldy. Dañdanyñ ümüş-tamyşlygy, çar tarapyñ, on dördi gijäniñ ýagtylygy bilen goşulyp töwerek aýyl-saýyl görnüp başlady. Gurbannazar mollanyñ ýöreýşi, kakasynyñ ýanyna haýdap gelşi öñkülerinden üýtgeşikdi. Molla aga ogluna hem agtygyna hem dileg edip: "Musulmany bolsun!" diýdi. Oglanjygyñ adyna Akmämmet goýdular. Çaga azan aýdan Pälwan aganyñ azanyndan soñ töwürinde: "Eý musulmany perzent, ýagşy adyñy enäñ-atañ, garyndaşlaryñ goýdy. Uzak ömrüñi Alla bersin!" diýen sözleri Garagumuñ içine ýanlanyp gitdi.
Aradan birnäçe ýyl geçdi. Mämmetsähet aga dünýäden ötdi. Oña entek agyr ýatan günleri köp adam üýşüpdi. Jynaza namazyna duranlarynda, tomsuñ başydygyna garamazdan, Gün çykyp lowurdap dursa-da, harasat gopup başlady. "Bismillahir Rahman Rahym" diýip, dört ýerden tabydy göterenlerinde, bir bölek gara bulut harasat bilen gatyşyp, olaryñ üstüne nur ýagdy. Şol bada-da Gün lowurdap çykdy-da, edil harasat bolmadyk ýaly asudalyk boldy.
Gölegçiler gonamçylyga tarap ýola düşdüler. Bir gapdalda 10-12 ýaşly bir oglanjyk dik depesine seredip, gözlerinden boýur-boýur ýaş döküp, şol bir nokada gözüni dikip durdy. Pälwan aga oglanjygyñ bolup durşuny geñ görüp, ol hem ýokaryk çaganyñ nazaryny dikip duran ugruna tarap seretdi. Ol çaga Gurbannazar mollanyñ ogly Akmämmetdi. Ýokarda bolsa duw-ak bir uly guş emaý bilen pelpelläp, olaryñ ak öýüniñ üstünden iki-üç öwrüm etdi-de, gölegçileriñ üsti bilen olaryñ yzyndan uçup gitdi. Ol guş gonamçylygyñ beýle ýanynda gum depeleriniñ iñ beýik ýerinds gonup, olara tarap tiñkesini dikip otyrdy.
Olar Mämmetsähet agany jaýlap gaýtmak üçin ýola düşdüler. Ak guş hem asmana göterilip, molla aganyñ mazarynyñ ýokarsynda asuda asmanda dört-bäş gezek öwrüm edip, onuñ guburynyñ baş ujyna gondy. Gölegçiler bolsa eýýäm gözden ýitip barýardylar...