Yrymlaryň gelip çykyşy näme?  Jemgyýetdäki umumy yrymlar

Adatdan daşary hadysalara, gizlin we paýhassyz güýçlere we weliliklere esaslanýan yrymlar hökmünde kesgitlenýän yrym, öz döwrüniň üýtgäp durýan sosiologiki, psihologiki we teologiki maglumatlary bilen iýmitlenýän adamzat taryhynda barlygyny dowam etdirýär.  Köp yrymlaryň gözbaşy gadymy butparaz ynançlaryndan gözbaş alýar.  Bir wagtlar tutan manylary köpden bäri ýitip giden hem bolsa, saklanýar.  Jemgyýetçilik alymlary adamlaryň bilmeýän we düşünmeýän güýçleri bilen gyzyklanýandygyny aýdýarlar. Dünýämiz älemde, çäksiz giňişlikde aýlanýarka, bizem bu planetadaky näbelliligiň arasynda aýlanýarys.  Tutjak şahany tapmak bizi birneme rahatlandyrýar.  Adamlar köplenç ejiz galýarlar we yrymlara ýapyşýarlar.  Biziň hemmämiz içerde bilmeýän zatlarymyzdan gorkýarys.  Içimizdäki nämälim aladalar, köplenç manysyz hasaplaýan zatlarymyzy etmäge mejbur edýär.



Erbet wakany aýdanyňda gulak çekmek, üstünlik hakda gürlän wagtyňyz tagta urmak, merdiwanyň aşagyndan geçmek, möhüm ýygnaga baranyňyzda sag aýagyňyz bilen ilkinji ädim ätmek, ýoluňyza gara pişik çykmagy, duz dökmek, aýna döwmek ýaly köp adaty wakalaryň şowlulygy ýa-da şowsuzlygydy jedelleşildi. Käbir yrymlar ölenleriň ruhlaryndan ýa-da dürli ruhlardan gorkmakdan döreýär. Bolýan wakalar, bu ruhlaryň howp, duýduryş ýa-da sylag arkaly diri adamlar bilen habarlaşmak synanyşygydyr öýdülýär. Yrym däplerine görä keseller we betbagtçylyklar diňe tötänleýin ýüze çykmaýar; bular ruh dünýäsindäki güýçler tarapyndan ýüze çykan wakalar. Jadygöý, ölen ata-babanyň haýsydyr bir zatdan nägileligini aýdyp biler ýa-da psihikler adamyň garşydaş jadygöýiň üsti bilen näletlenendigini we keseliň ýa-da heläkçiligiň şol sebäpden ýüze çykandygyny aýdyp bilerler. Ähli jemgyýetlerde dürli yrymlar bar; ýaýramagy rowaýatlara, däp-dessurlara we ýagdaýlara baglydyr. Gadymy Müsürde we Gresiýada döwülmeýän aýnalar bürünçden, altyndan, bürünçden ýa-da kümüşden ýasalypdyr. Adamlar bu aýnalary döwmek bilen hudaýlaryň keşbini ýok etdiler we ölüm ýakynlaşdy diýip oýlapdyrlar. Bu yrym, XV. XIX asyrda, Italiýanyň Wenesiýa şäherinde ilkinji kümüşden ýasalan, gaty aňsat döwülýän we gymmat aýnalaryň gurulmagy bilen ol düýpli ösdi. Jaýlardaky aýnalary arassalan hyzmatkärlere aýnalary döwseler, 7 ýyl ölümden has betbagtçylyklara duçar bolup biljekdigi duýduryş berilýärdi.

Agaja urmak we şol bir wagtyň özünde bize bolup biljek erbet zatlary özümizden we garyndaşlarymyzdan uzaklaşdyrmak üçin sag gulagy çekmek häsiýetiniň gelip çykyşy mifologiýa esaslanýar. Olimpiýa taňrylarynyň iň güýçlisi Zews, gaharlananda ýa-da gorkuzmak üçin ýyldyrym atyp duýduryş bereninde ýyldyrym ibererdi. Adamlar her gezek ýyldyrym çakanda we ýyldyrym düşende Zewsiň olara gahary gelýär öýdüp, dürli çäreleri görerdiler. Adatça ýyldyrym agaçlara düşýär. Zews ýyldyrym çakan agaçlaryň üsti bilen göwnünden turmaýan adamlara duýduryş berýärdi. Ýyldyrym Zewsiň gykylyklary hökmünde kabul edilýärdi. Güýçli ýyldyrym we ýyldyrym sebäpli gizlenen ýerinden gaty gorkup çykan adamlar ýyldyrym çakýan agaçlara ylgaýardylar we ýakylan agaç bölejiklerini birnäçe gezek urup, ellerini gulaklaryna getirýärdiler. Şeýdip, Zewsiň duýduryşlaryny alandyklaryny habar berýärdiler. Galyberse-de, tagta birnäçe gezek urmak we eli gulaga getirmek däbi Zewsden gözbaş alýar we ony köşeşdirmek üçin toba ynanýar. Gadymy müsürlilerde pişikler mukaddes hasaplanýar. Hatda gara urkaçy pişiklerem hudaý hasaplanýar.

Pişikleriň müsürlilere şeýle täsir etmeginiň sebäbi, gaty belent ýerlerden ýykylanlarynda-da ýaralanman aman galmagydyr öýdülýär. Şol döwürde pişigiň dokuz ömri bar diýen ynam ösdi. Pişiklere, esasanam gara pişiklere bolan ýigrenç orta asyrlarda hristianlardan öňki medeniýetleri we nyşan hasaplaýan zatlaryny ýok etmek maksady bilen ýüze çykypdyr. Şol ýyllarda ýeke ýaşaýan we pişikleri saklaýan garry aýallaryň gara jady ulanýandyklary barada myş-myşlar başlandy. Gara pişikleriň gije jynlara öwrülmegi hakda elhenç wakalar hem bar. Jadygöý meselesi dälilige öwrülende, köp aýallar pişikleri bilen ýakyldy. Gijelerine sygyrmak Anadolynyň köp ýerinde şowsuzlygyň alamaty hasaplanýardy. Bu pikir şamanizmden gözbaş alýar. Türklerde oda seredip, welilik etmek gaty köne adatdy. Ot ýanýarka pyşyrdamak gowy däl, şeýtanyň gelendigine ynanýardylar. Göwreli aýalyň garny ýiti bolsa ýa-da süýjüleri isleýän bolsa, erkek garny tegelek bolsa ýa-da turş we ýakymly iýmitlere isleg bildirýän bolsa, bir gyz dogurar diýip hasaplanýardy. Şeýle hem, çaga aýal göwresinde ilkinji gezek hereket edeninde aýal kime seretse, çaganyň şoňa meňzejekdigine ynanmak adaty zatdy.

Jemgyýetde giňden ýaýran yrymlaryň mysallary:

• Iki baýramyň arasynda nika we toý geçirmeli däl.

• Çaganyň dinçi bolmagy üçin göbegi metjidiň howlusynda goýmak.

• Ýola gideniň arkasynadan suw dökmek.

• Juma güni agşam jaý süpürilse, perişdeleriň ganatlary döwüler.

• Kyrk dolmadyk çaganyň dyrnaklary kesilse, çaganyň ogry boljakdygyna ynanmak.

• Bir adamyň aýakgaby tersine duran bolsa, ol adam islenmeýär.

• It howa seredip üýrse, ganyň döküljekdigini aňladýar.

• Çaga aýagynyň dabanyndan öpülse, ir ýörär.

• Ýyldyrym wagtynda gyzyl eşik geýmäň.

• Bir adama tikin tikilen bolsa, şol adamyň baýlygy baglanýar.

• Dört ýaprakly ýorunja tapýanlar bagtlydyr.

• Gije dyrnak kesmek betbagtlyk getirýär.

• Azan okakýarka itiň, garganyň we baýguşyň aglamagy betbagtlyk hasaplanýar.

• Gije gapynyň aňyrsynda oturanlara töhmet atylýar.

• Sallançaklar we sandyklar gara agaçdan ýasalyp bilinmez.

• Kasam içýän adam kasam edende sag aýagyny ýokary galdyrsa, kasamyny kabul etmez.

• Doly aýda doglan çaga hoşniýetlidir.

• Sag aya gyjynsa, pul gelýär.

• Gijelerine jynlar we peri gyzlar kölde suwa düşýärler.

• Gulaklaryňyz jyňňyrdasa, kimdir biri sizi hökman ýatlar.

• Gije aýna seredýän adamyň ömri gysga.

• Eger isleg ýyldyz gaýanda edilse, kabul edilýär.

• Ýarym çaý içen aýal dul bolýar.

• Aý gijesinde gizlinlikde ýuwunýanlar we kölegede suwa düşýänler aý ýaly ýagty bolýar.

• Pyçak gaýnag suwa salynmaýar.

Ýazan: Dawut Seýitjanow